Τι έδειξε η Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος σε σχέση με την ουκρανική αυτοκεφαλία

Στις 28 Αυγούστου 2019 ολοκληρώθηκε η τριήμερη συνεδρίαση της ΔΙΣ της Εκκλησίας της Ελλάδος στην οποία συζητήθηκε μεταξύ άλλων το ζήτημα της στάσης της Εκκλησίας της Ελλάδος σχετικά με αυτοκέφαλο που δόθηκε στην «OCU» από τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο.

Αυτή η συνεδρίαση της Συνόδου συνοδεύτηκε από μια πρωτοφανή ενημερωτική καμπάνια που ξεκίνησε από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως με την ενεργό υποστήριξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας που αναγνωρίστηκε από αυτόν. Κατά τη διάρκεια αυτής της καμπανίας, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος, σε συνέντευξή του στο ουκρανικό ΤΣΝ, δήλωσε ότι «η Εκκλησία της Ελλάδος θα είναι πρώτη από τις Τοπικές Εκκλησίες, που θα αναγνωρίσει την «OCU». Και ο Προκαθήμενος της «OCU» Μητροπολίτης Επιφάνιος μέσω της υπηρεσίας Τύπου του είπε ότι «η Εκκλησία της Ελλάδος αναγνωρίζει ήδη de facto το αυτοκέφαλο της Εκκλησία μας» και ότι η Σύνοδος μπορεί μόνο να επιβεβαιώσει αυτήν την κατάσταση πραγμάτων.

Η Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος δεν υπέκυψε σε εμφανή πίεση του πατριάρχη Βαρθολομαίου και του Μητροπολίτη Επιφανίου και, αφού άκουσε τις εκθέσεις των 2 Συνοδικών Επιτροπών για το ουκρανικό ζήτημα, έκανε δύο ενδιάμεσες αποφάσεις. Πρώτον, η Σύνοδος ανακοίνωσε την αναγνώριση του κανονικού δικαιώματος του Οικουμενικού Πατριάρχη να χορηγεί το αυτοκέφαλο σε άλλες εκκλησίες. Και, δεύτερον, έδωσε στον Προκαθήμενο της Εκκλησίας της Ελλάδας το προνόμιο να συνεχίσει να ασχολείται με το ουκρανικό ζήτημα. Με τη σειρά του, ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος δήλωσε ότι δεν μπορεί να αναλάβει αυτή την ευθύνη και επομένως θα πρέπει να συμβουλευθεί με την Σύνοδο της Ιεραρχίας ως το ανώτατο όργανο διοίκησης της Εκκλησίας της Ελλάδος, σύμφωνα με το Καταστατικό της.

Η προσωρινή απόφαση της ΔΙΣ προκάλεσε μια εξαιρετικά αμφιλεγόμενη αντίδραση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στην κοινότητα των εμπειρογνωμόνων. Τα ουκρανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης ανακοίνωσαν την έγκαιρη αναγνώριση της «OCU» από την Εκκλησία της Ελλάδος μέσω της εντολής του Μητροπολίτη Επιφάνιου, ότι η Σύνοδος είχε ήδη επιβεβαιώσει, σύμφωνα με την απόφασή της, την κανονικότητα της χορήγησης ουκρανικής αυτοκεφαλίας και δεν είχε αναγνωρίσει ακόμα την κανονικότητα της «OCU» μόνο υπό πίεση της ορθόδοξης πτέρυγας στον ορθόδοξο κόσμο. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι εμπειρογνώμονες από άλλες χώρες που αμφισβήτησαν την κανονικότητα της χορήγησης αυτοκεφάλιας σε αχειροτόνητους σχισματικούς και κατηγόρησαν την ΔΙΣ της Εκκλησίας της Ελλάδος ότι έκανε μια μισοκεντρική και αόριστη απόφαση, προκληθείσα από πολιτικά κίνητρα και σκέψεις παρά από ορθόδοξους κανόνες.

Ωστόσο, όπως συχνά συμβαίνει, η αλήθεια είναι στη μέση και η προσωρινή απόφαση της Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος αποδείχθηκε πιο ισορροπημένη, κανονικώς και πολιτικώς σωστή από τις θέσεις των αντιπάλων της και στις δύο πλευρές. Για να το αποδείξουμε, αναλύουμε αυτή τη λύση με περισσότερες λεπτομέρειες.

Τι σημαίνει η αναγνώριση του κανονικού δικαιώματος του Οικουμενικού Πατριάρχη να χορηγεί το αυτοκέφαλο σε άλλες εκκλησίες;

Η αναγνώριση του «κανονικού δικαιώματος του Οικουμενικού Πατριάρχη να χορηγεί το αυτοκέφαλο» δεν είναι παρά μια απλή δήλωση του γεγονότος ότι εννέα από τις δεκατέσσερις παγκοσμίως αναγνωρισμένες αυτοκέφαλες εκκλησίες έλαβαν προηγουμένως τον Τόμο από την Κωνσταντινούπολη. Συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της Εκκλησίας της Ελλάδας το 1850. Η απόφαση αυτή δεν επιβεβαιώνει με κανέναν τρόπο την κανονικότητα της ουκρανικής αυτοκεφαλίας (δεν υπάρχει ούτε μια λέξη για την Ουκρανία και την «OCU» στο κείμενο), αλλά αναγνωρίζει μόνο το δικαίωμα του Οικουμενικού Πατριάρχη να χορηγεί τα αυτοκέφαλα, ενεργώντας σύμφωνα με τους ορθόδοξους κανόνες και τους κανόνες του παιχνιδιού στον Ορθόδοξο κόσμο.

Σύμφωνα με τους ορθόδοξους κανόνες, η αυτοκεφαλία δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να δηλωθεί από την ίδια την εκκλησία και εκείνοι που πηγαίνουν κατ’ αυτόν τον τρόπο κηρύσσονται ως σχισματικοί και αποσχίζονται από την παγκόσμια Ορθοδοξία. Όπως συνέβη στο πρόσφατο παρελθόν με το Πατριαρχείο Κιέβου και την Ουκρανική Αυτοκέφαλη Εκκλησία που ενώθηκαν στην «OCU». Σύμφωνα με τους ίδιους κανόνες, η αυτοκεφαλία μπορεί να χορηγηθεί μόνο στην γενικώς αναγνωρισμένη κανονική εκκλησία μετά από αίτημά της και οι σχισματικοί, όπως στην περίπτωση πρώην UOC-KP και UAOC, πρέπει πρώτα να ενταχθούν στην κανονική εκκλησία και να υποβληθούν στις υποχρεωτικές διαδικασίες μετάνοιας και αναχειροτονίας. Αυτή η διαφορά με τους κανόνες στην περίπτωση της αυτοκεφαλίας «OCU» είναι καλά κατανοητή στην Εκκλησία της Ελλάδος, και, σύμφωνα με το πρακτορείο ειδήσεων Romfea με αναφορά σε έναν από τους ιεράρχες της Εκκλησίας της Ελλάδος, ο οποίος συμμετείχε στη Σύνοδο: «Εδώ έχουμε μια ιδιαίτερη περίπτωση με αχειροτόνητους, σχισματικούς αλλά και αφορισμένους».

Σε αντίθεση με τους θεμελειώδες κανόνες, οι κανόνες του παιχνιδιού στον Ορθόδοξο κόσμο, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που σχετίζονται με την παραχώρηση του αυτοκεφάλου, συζητούνται και αλλάζουν περιοδικά υπό την επίδραση των πολιτικών συνθηκών και του εσωτερικού ανταγωνισμού. Η τελευταία σοβαρή συζήτηση των κανόνων χορήγησης αυτοκέφαλων πραγματοποιήθηκε πρόσφατα με εκκλησιαστικά μέτρα στη διαδικασία προετοιμασίας της Πανορθοδόξου Συνόδου στην Κρήτη, στην οποία συμμετείχαν 10 από τις 14 Αυτοκέφαλες Εκκλησίες. Σύμφωνα με τον Αρχιεπίσκοπο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως Ιώβ (Gecha), ο οποίος έλαβε μέρος στη συζήτηση, οι συμμετέχοντες συμφώνησαν κατ ‘αρχάς ότι η Κωνσταντινούπολη μπορεί να χορηγεί το αυτοκέφαλο μόνο με τη συγκατάθεση και κατόπιν αιτήματος της Τοπικής Εκκλησίας στο κανονικό έδαφος της οποίας βρίσκεται ο αιτών την αυτοκεφαλία. Και με το γεγονός ότι ο Τόμος Αυτοκεφαλίας αρχικά, πριν από την έκδοση, υπογράφεται από όλους τους Προκαθημένους των Τοπικών Εκκλησιών σύμφωνα με τη σειρά των Ορθοδόξων Διπτύχων. Κάθε μία από αυτές τις ρυθμίσεις υπογράφηκε από τις Τοπικές Εκκλησίες και συμπεριλήφθηκε στο σύνολο των εγγράφων προετοιμασίας. Αλλά οι συμμετέχοντες στη συζήτηση δεν κατέλήξαν σε συμφωνία επί του κειμένου της υπογραφής των Προκαθημένων των Τοπικών Εκκλησιών (Κωνσταντινούπολη επέμεινε ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης ανακηρύσσει το αυτοκέφαλο και οι Προκαθήμενοι κηρύττουν μαζί ) και το ζήτημα της χορήγησης αυτοκεφάλου αποσύρθηκε από την ημερήσια διάταξη της Πανορθοδόξου Συνόδου. Αυτό, από την άποψη της Κωνσταντινουπόλεως, του έδωσε το δικαίωμα να προβεί μονομερώς σε προφανή παραβίαση των συμφωνιών που επιτεύχθηκαν στα έγγραφα προετοιμασίας και να αγνοήσει εντελώς τα δικαιώματα και τα προνόμια άλλων Τοπικών Εκκλησιών.

Τι σημαίνει η απονομή στον Προκαθήμενο της Εκκλησίας της Ελλάδος του προνομίου να χειρισθεί το ουκρανικό ζήτημα και η μεταγενέστερη μεταβίβαση αυτού του προνομίου στην Σύνοδο της Ιεραρχίας;

Αυστηρά μιλώντας, η απονομή στον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο του προνομίου να ασχοληθεί με την αναγνώριση της «OCU» θα μπορούσε να οδηγήσει σε σοβαρό πρόβλημα που προκλήθηκε από παραβίαση του Καταστατικού της Εκκλησίας της Ελλάδος. Σύμφωνα με τον Χάρτη αυτό, το προνόμιο της επίλυσης του θέματος της αναγνώρισης της αυτοκεφαλίας μπορεί να δώσει αποκλειστικά η Σύνοδος της Ιεραρχίας με τη συμμετοχή όλων των Ελλήνων Μητροπολιτών. Μια τέτοια προφανής παραβίαση του Χάρτη θα μπορούσε περαιτέρω να οδηγήσει σε εσωτερική σύγκρουση στην Εκκλησία της Ελλάδος και να θέσει υπό αμφισβήτηση οποιαδήποτε απόφαση του Προκαθημένου.

Ωστόσο, ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος απομάκρυνε αυτήν την απειλή και δεν διέπραξε παραβίαση του Καταστατικού, αμέσως απέρριψε από το προνόμιο που του παραχωρήθηκε και έθεσε για εξέταση την αναγνώριση της ουκρανικής αυτοκεφαλίας στην Σύνοδο της Ιεραρχίας ως την ανώτατη εκκλησιαστική αρχή. Μια τέτοια γρήγορη αντίδραση του Προκαθημένου ως απάντηση στην «πρωτοβουλία» της Συνόδου προτείνει την ύπαρξη μίας εφεδρείας – μια κομψή προσέγγιση σε δύο στάδια, με αποτέλεσμα η Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος εξουδετέρωσε την πίεση των εξωτερικών δυνάμεων στο ουκρανικό ζήτημα, δεν έλαβε αποφάσεις και παρέδωσε το ζήτημα στο υψηλότερο επίπεδο.

Ποια απόφαση για το ουκρανικό ερώτημα μπορεί να κάνει η Σύνοδος της Ιεραρχίας;

Έτσι, έχοντας υιοθετήσει μια εξαιρετικά ισορροπημένη προσωρινή απόφαση, η ΔΙΣ διατήρησε πραγματικά το status quo. Επαναβεβαίωσε το δικαίωμα του Οικουμενικού Πατριάρχη να χορηγεί τα αυτοκέφαλα εν γένει και ανέβαλε την εξέταση του συγκεκριμένου ζητήματος της ουκρανικής αυτοκεφαλίας στην Σύνοδο της Ιεραρχίας. Ταυτόχρονα, η Συνόδος αρνήθηκε να σχολιάσει και άφησε εντελώς κλειστά τις εκθέσεις των Συνοδικών Επιτροπών για το ουκρανικό ζήτημα.

Η Σύνοδος της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδας ενώνει όλους τους Έλληνες Μητροπολίτες, μεταξύ των οποίων και οι επικεφαλής των επαρχιών των λεγόμενων «νέων Χωρών», τα οποία υπάγονται ταυτόχρονα στον Οικουμενικό Πατριάρχη. Δεδομένης της έλλειψης κανονικής καθαρότητας στην παραχώρηση της ουκρανικής αυτοκεφαλίας (προτείνεται να αναγνωριστούν οι αφορισμένοι, αμετανόητοι και αχειροτόνητοι σχισματικοί), αφενός, και η εξάρτηση μερικών από τους Μητροπολίτες από την Κωνσταντινούπολη, από την άλλη πλευρά, θα είναι εξαιρετικά δύσκολο για την Σύνοδο της Ιεραρχίας να λάβει οποιαδήποτε τελική απόφαση. Η αναγνώριση των ουκρανικών σχισματικών παραβιάζοντας τους ισχύοντες κανόνες μπορεί να προκαλέσει σοβαρές συγκρούσεις στην Εκκλησία της Ελλάδος και να καταστρέψει τις σχέσεις με άλλες Τοπικές Εκκλησίες. Μια κατηγορηματική άρνηση μιας τέτοιας αναγνώρισης μπορεί να οδηγήσει σε μια σύγκρουση με την Κωνσταντινούπολη και τα επακόλουθα προβλήματα στις «νέες χώρες».

Ως εκ τούτου, η Σύνοδος της Ιεραρχίας, για να αποτρέψει τις εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις, πιθανότατα θα πρέπει να κάνει μια επιλογή από δύο ενδιάμεσες επιλογές. Η πρώτη από αυτές τις επιλογές προβλέπει κάθε πιθανή καθυστέρηση στην απόφαση να αναγνωριστεί η ουκρανική αυτοκεφαλία – πρώτα από την μακρά συμπερίληψη του ουκρανικού θέματος στην ημερήσια διάταξη, στη συνέχεια στέλνοντας το ζήτημα στις συνοδικές επιτροπές για αναθεώρηση ή τη δημιουργία νέων ειδικών επιτροπών. Το πλεονέκτημα αυτής της επιλογής είναι η κέρδος χρόνου με την προσδοκία ότι κάποιος άλλος θα αναγνωρίσει πρώτα την «OCU» ή η Κωνσταντινούπολη θα χάσει το ενδιαφέρον σε αυτό το θέμα. Και το κύριο μειονέκτημα είναι η διατήρηση της αδιάκοπης πίεσης στην Εκκλησία της Ελλάδος και στους ιεράρχες της για όλη την περίοδο.

Και η δεύτερη, η πιο κερδοφόρα και ταυτόχρονα η πιο κανονική επιλογή είναι να επαναλάβει κυριολεκτικά από την Σύνοδο της Ιεραρχίας ενός κομψού συνδυασμού που έγινε στα τέλη Αυγούστου από την ΔΙΣ της Εκκλησίας της Ελλάδος. Όταν η Σύνοδος της Ιεραρχίας αναγνωρίζει και πάλι το κανονικό δικαίωμα του Οικουμενικού Πατριάρχη να παραχωρεί τα αυτοκέφαλα εν γένει αλλά δεν θα μπορέσει να πάρει μια συμφωνημένη απόφαση για το ουκρανικό ζήτημα και θα προτείνει να το υποβάλει στην πανορθόδοξη συζήτηση με τη συμμετοχή της Κωνσταντινουπόλεως και όλων των Τοπικών Εκκλησιών.