Οδηγός στον Χριστό – για όσους δεν διαβάζουν Ευαγγέλιο. Μέρος Α.

Λίγοι είναι οι συγγραφείς στο διεθνές λογοτεχνικό στερέωμα που άσκησαν, και συνεχίζουν να ασκούν, μια τόσο ισχυρή επιρροή στο ανθρώπινο μυαλό και προκαλούν ακόμη και σήμερα τόσο διαμετρικά αντίθετες εκτιμήσεις/αντιδράσεις – από την ενθουσιώδη αποδοχή μέχρι το απλό μίσος, όπως ο Φ.M. Ντοστογιέφσκι. "Ο Ντοστογιέφσκι μού δίνει περισσότερα από οποιονδήποτε άλλο επιστημονικό στοχαστή" (Α. Αϊνστάιν). "Είδε την ανθρώπινη ψυχή σε όλα και παντού" (Β. Σολοβιώφ) – και "Είναι αναμφισβήτητο κι αδιαφιλονίκητο: Ο Ντοστογιέφσκι είναι μεγαλοφυΐα, αλλά η κακή μας μεγαλοφυΐα" (Μ. Γκόρκι). Ο Λένιν μιλάει γιά τον "αρχιεπίσκοπο Ντοστογιέφσκι". Ναι, και για πολλούς αναγνώστες, το έργο του Ντοστογιέφσκι προκαλεί αρνητικές αντιδράσεις, μέχρι απόρριψης. Για τούς λόγους που συμβαίνει αυτό, αλλά και γιά τούς λόγους που κάνουν τα έργα τού συγγραφέα τόσο σημαντικά και πολύτιμα για εμάς, ή που κάνουν τούς ποιμένες να τον επικαλούνται σε κηρύγματα και τούς θεολόγους να τον κατηγορούν ως αιρετικό, καθώς και για τους ήρωες τού μυθιστορήματος "Ηλίθιος" και για το ρολόι τού Ρασκόλνικωφ – μιλάμε με την κα Τατιάνα Κασάτκινα, Πρόεδρο τής Επιτροπής τής μελέτης τής δημιουργικής κληρονομιάς τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι, τού Επιστημονικού Συμβουλίου "Ιστορία τού Παγκόσμιου Πολιτισμού" (Ρωσική Ακαδημία Επιστημών).

Βασίλι Περόβ. Πορτρέτο τού συγγραφέα Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι. 1872. Μόσχα, Γκαλερί Τρετιακόφ.

Υπερβαίνοντας το "ζωτικό–ορατόν–τωρινό"

– Τατιάνα Αλεξάντροβνα, μερικοί δεν συμπαθούν τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, θεωρούν το έργο του σαν έργο άρρωστου ανθρώπου. Γιατί άραγε; Τι γνώμη έχετε;

– Η μη αποδοχή τού Ντοστογιέφσκι δεν σχετίζεται με το αν είναι θρησκευόμενος ή μη, δεν σχετίζεται με συγκεκριμένη θρησκεία ή ομολογία. Μόνο έτσι μπορώ να το εξηγήσω: ένα άτομο δεν είναι έτοιμο να δεί κάτι πέρα από το «ζωτικόν–ορατόν–τρέχον», όπως ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι το ορίζει. ‘Έχει βολευτεί καλά σε αυτό το "ζωτικόν–ορατό–τωρινό" και δεν τον ενδιαφέρει τίποτε άλλο.

Με την ευκαιρία, κάτι τέτοιοι αναγνώστες δημιούργησαν το μύθο τού "σκληρού ταλέντου", για τον Ντοστογιέφσκι–υστερικό –παρανοϊκό και ούτω καθεξής. Κι αυτό άρχισε μάλιστα κατά την διάρκεια τής ζωής τού συγγραφέα. Αλλά αξίζει να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι, παρ΄όλα αυτά, κατά κανόνα, αυτοί οι άνθρωποι διόλου δεν αδιαφορούν για τον Ντοστογιέφσκι!

– Είχα την τύχη να συναντήσω τούς απογόνους τού αγίου Μάρτυρα Φιλοσόφου (Ορνάτσκυ). Μού ανέφεραν ότι ο Πατέρας Φιλόσοφος αγαπούσε τον Ντοστογιέφσκι. Ένας άλλος άγιος τού εικοστού αιώνα – ο Αγιος Ιουστίνος (Popovic) – έγραψε ακόμη και το βιβλίο "Φιλοσοφία και θρησκεία τού Ντοστογιέφσκι". Μήπως αυτό δείχνει ότι οι άγιοι βρήκαν κάτι για τον εαυτό τους στα γραπτά του;

– Όχι μόνο "βρήκαν κάτι": ο Ιουστίνος, για παράδειγμα, αποκαλεί τον συγγραφέα δάσκαλό του. Ο Ντοστογιέφσκι είναι δάσκαλος τών αγίων τού εικοστού αιώνα.

" Τι τούς διδάσκει ο Ντοστογιέφσκι;"

– Αυτό που διδάσκει ο Ντοστογιέφσκι σε οποιονδήποτε αναγνώστη: την επικοινωνία με τον Θεό. Αυτό που χρειάζεται γιά να δούμε την εικόνα του Θεού στον κάθε άνθρωπο, γιά να δούμε τον Χριστό, και αν μιλάμε για μια γυναίκα, τότε για τη Μητέρα τού Θεού. Αυτό που χρειάζεται προκειμένου να διακρίνουμε σε κάθε στιγμή το θεμέλιο τού Ευαγγελίου, το βιβλικό θεμέλιο. Ο συγγραφέας ονόμασε τη Βίβλο μέσα από τα χείλη τού χαρακτήρα τού στάρετς Ζωσίμα ως "το άγαλμα τού κόσμου και τών ανθρώπινων χαρακτήρων". Φανταστείτε: η Βίβλος βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος ως ένα είδος αγάλματος και γύρω από αυτό είναι αυτό που ο συγγραφέας ονομάζεται «ζωτικό–ορατό–τωρινό».

Αλλά σ’ αυτό το σημείο τίθεται το ερώτημα: σε τι διαφέρει μια τέτοια κοσμοθεωρία από τον παγανισμό; Εξάλλου, κάθε παγανιστική θρησκεία είναι επίσης μια «ιερή ιστορία» και κάθε ένας από τους οπαδούς της πραγματώνει, ζωντανεύει στη ζωή του και επαναφέρει σκηνές αυτής τής προηγούμενης «ιερής ιστορίας». Κι όμως η διαφορά είναι θεμελιώδης.

– Σε τι ακριβώς συνίσταται αυτή η διαφορά;

– Στις παγανιστικές θρησκείες η ιστορία τελειώνει με αυτή την «ιερή ιστορία», η οποία διαδραματίσθηκε «στην αρχή» και στην πραγματικότητα, εκτός τού χρόνου. Δηλαδή, γενικά, δεν υπάρχει άλλη ιστορία παρά η «ιερή». Όλα τα άλλα είναι απλά αναπαραγωγή της. Κι ο άνθρωπος μπορεί μόνο να ξαναγίνει/ξαναεμφανιστεί (καλύτερος ή χειρότερος, ανάλογα με το ποιόν τού τόπου παρουσίας του) ως αυτό που ήταν κάποτε, γιατί ο κόσμος υπάρχει επειδή αυτό το ΄πρώην΄ αναπαράγεται συνεχώς – διαγράφοντας ένα συνεχή κύκλο γύρω από την "αρχή του χρόνου".

Αλλά η χριστιανική Ιστορία είναι εντελώς διαφορετική: είναι μια αιωνιότητα που έχει εισέλθει στο χρόνο, έτσι ώστε για πρώτη φορά η Ιστορία αρχίζει να ξεδιπλώνεται μέσα στον χρόνο. Η ιστορία τής παρουσίας του Χριστού στον κόσμο δεν επαναλαμβάνεται, δεν ανανεώνεται – διαρκεί. Κι αυτός που βιώνει ξανά την ιστορία τού Ευαγγελίου στη ζωή του, δεν πρέπει να την επαναλάβει – πρέπει να την μεταμορφώνει. Επειδή πάρα πολλές είναι οι απαντήσεις στην ιστορία του Ευαγγελίου που ο άνθρωπος δεν έχει λάβει. Δεν έχουν γίνει πάρα πολλά βήματα προς τον Θεό. Αυτό είναι το μήνυμα τού Ντοστογιέφσκι.

Έτσι, από μάς αναμένεται μια απάντηση.

– Ποιά απάντηση πρέπει να δώσει ο άνθρωπος;

– Ο γέροντας (στάρετς) Ζωσίμα λέει: "Η ζωή είναι παράδεισος". Και στα προσχέδια τού συγγραφέα θα βρούμε κάτι ακόμη πιο ριζοσπαστικό: «Η ζωή είναι παράδεισος, τα κλειδιά τα έχουμε εμείς». Πόσοι θεολόγοι δεν κατηγόρησαν τον Ντοστογιέφσκι γι΄αυτά τά λόγια – ακόμη και για Πελαγιανισμό: η υποτιθέμενη σωτηρία εξαρτάται μόνο από το άτομο. Αλλά ο Ντοστογιέφσκι μιλάει για κάτι εντελώς διαφορετικό.

Ο Χριστός έκανε το πρώτο βήμα προς τον άνθρωπο και τώρα περιμένει ένα αμοιβαίο βήμα από αυτόν – αυτό είναι το λάιτ–μοτίφ τού έργου τού Ντοστογιέφσκι

Ο στάρετς Ζωσίμα μιλά για μια κατάσταση όπου ο Χριστός έχει ήδη κάνει το βήμα προς τον Άνθρωπο και τώρα περιμένει ένα αμοιβαίο βήμα από αυτόν. Και λέμε ΄περιμένει΄, γιατί ο Θεός δεν πιέζει κανέναν. "Δες με, στέκομαι μπροστά στην πόρτα και χτυπώ: αν ακούσει κάποιος τη φωνή Μου και μού ανοίξει την πόρτα, θα μπώ στο σπίτι του και θα δειπνήσω μαζί του, κι αυτός μαζί μου" (Αποκάλυψη 3:20). Αναμένει αν θα τού ανοίξει ή όχι την πόρτα ο Άνθρωπος. Αλλά δεν το «κουνάει» από αυτήν την πόρτα. Σ΄αυτήν ακριβώς την «εικόνα» έγκειται όλο το λάιφ–μοτίφ τού έργου αλλά και τής κοσμοθεωρίας τού Ντοστογιέφσκι.

– Θα μπορούσατε να εξηγήσετε την σκέψη σας μέσα από ένα συγκεκριμένο παράδειγμα;

Τατιάνα Κασάτκινα Στον Ντοστογιέφσκι βρίσκει κανείς μια θαυμάσια επιστολή που αναφέρεται στην ιστορία τής Κορνίλοβα, μιας 20χρονης εγκύου μητριάς που πέταξε την εξάχρονη προγονή της από το παράθυρο και στη συνέχεια πήγε να το αναφέρει στην αστυνομία. Το κορίτσι δεν σκοτώθηκε, αλλά η Κορνίλοβα καταδικάστηκε και την στείλαν στην Σιβηρία. Ο Ντοστογιέφσκι αναφέρει αυτή την ιστορία στο "Ημερολόγιο ενός συγγραφέα" και σπεκουλάρει: θα μπορούσε όμως μια τέτοια πράξη να συνδεθεί με αυτό που θα ονόμαζε κανείς "απόρροια τής εγκυμοσύνης"; Αν όντως είναι έτσι τότε η υπόθεση Κορνίλοβα πρέπει να αναθεωρηθεί. Ένας κάποιος θαυμαστής τού Ντοστογιέφσκι, ο K.I. Ο Μασλιάνικοφ, ο οποίος μάλιστα έτυχε να υπηρετεί στο τμήμα που θα μπορούσε να εκκινήσει την αναθεώρηση τής υπόθεσης, πήρε με πάθος μέρος στην τύχη της νεαρής γυναίκας και άρχισε μια αλληλογραφία με τον Ντοστογιέφσκι σχετικά με αυτό το θέμα. Σε μία από τις επιστολές, παραθέτει σημείο προς σημείο τα πεπραγμένα του. Ο Ντοστογιέφσκι απάντησε σημείο προς σημείο στην ίδια υπηρεσιακή επιστολή, και στο τέλος ξαφνικά κι απροσδόκητα πρόσθεσε: «Στην Ιερουσαλήμ υπήρχε η κολυμβήθρα τής Βηθεσδά. Και ο παράλυτος παραπονέθηκε στον Χριστό ότι περίμενε και περίμενε για πολύ καιρό και ζούσε δίπλα στην κολυμβήθρα, αλλά δεν είχε κάποιον να τον ρίξει στην κολυμβήθρα όταν το νερό θα ανακατεύονταν (Σ.Μ.: απο τον Άγγελο)". Και επιπλέον: "Σύμφωνα με το πνεύμα τής επιστολής σας, θέλετε να είστε ένα τέτοιο άτομο στον ασθενή μας. Μην χάσετε τη στιγμή που το νερό θα ανακατευτεί κι εγώ μαζί θα ενεργήσω μέχρι το τέλος".

Σ΄αυτό το χωρίο έχουμε μια ανάγλυφη έκφραση τού τρόπου με τον οποίον ο Ντοστογιέφσκι χτίζει την εικόνα τού Ανθρώπου στα μυθιστορήματά του και πώς βλέπει τον άνθρωπο στην πραγματικότητα: και σ΄αυτό ακριβώς το σημείο γίνεται η άμεση συσχέτιση με την ιστορία τού Ευαγγελίου. Και σημειώνουμε ότι στην περίπτωση του Ευαγγελίου ο ασθενής δεν βρήκε ποτέ τον άνθρωπό του κι έπρεπε να περιμένει τον Χριστό – τον Θεό και τον Άνθρωπο ταυτόχρονα. Δηλαδή, στο Ευαγγέλιο, κανείς δεν ήθελε να συνεργαστεί με τον Θεό για να σώσει αυτό το συγκεκριμένο άτομο. Κι εδώ η κατάσταση αλλάζει ριζικά: ο Κύριος βρίσκει τον Άνθρωπο που θέλει να συνεργαστεί μαζί Του για να θεραπεύσει αυτόν τον άρρωστο. Αυτή είναι η ουσία (Σ.Μ.: στο έργο και στην κοσμοθεωρία) τού Ντοστογιέφσκι.

Γυρίζουν την πλάτη τους στον Ντοστογιέφσκι όσοι δεν θέλουν να δουν πώς το οποιοδήποτε συμβάν παραπέμπει στο Ευαγγέλιο

Ως εκ τούτου, εκείνοι που δεν θέλουν να δουν την άβυσσο που ξεδιπλώνεται μπροστά τους, γυρίζουν την πλάτη τους στον Ντοστογιέφσκι: διανοίγονται "πέρατα και αρχές" που ανήκουν στον χώρο τής φαντασίας για τον άνθρωπο που ζεί στο «ζωτικόν–ορατόν–τωρινό», γράφει ο Ντοστογιέφσκι. Αναδύονται εντελώς διαφορετικά σημεία αναφοράς για κάθε γεγονός: το κάθε γεγονός ερμηνεύεται ξαφνικά από εντελώς διαφορετική οπτική γωνία από αυτήν που το άτομο έχει συνηθίσει και τον έχει βολέψει να χρησιμοποιεί για να κάνει την εκτίμησή του. Αρχίζουμε να εξετάζουμε τα πάντα από την άποψη της αιωνιότητας, και φυσικά μια τέτοια αλλαγή στη οπτική γωνία μπορεί να προκαλέσει πόνο/αρρώστια.

Ο Χριστός είναι το πάθος της ζωής

– Ήταν ο συγγραφέας όντως Ορθόδοξος, δεδομένου ότι ορισμένοι θεολόγοι είδαν κάτι το αιρετικό στον τρόπο σκέψης του;

Φ.M.Ντοστογιέφσκι, 1879 – Ο Ντοστογιέφσκι ήταν όντως Ορθόδοξος, αλλά δεν μού αρέσει και πολύ όταν χρησιμοποιείται η λέξη "Ορθόδοξος" ως: Ορθόδοξος – τελεία. Θα ήθελα ακόμα να μιλήσω για τον Ντοστογιέφσκι ως "Ορθόδοξο Χριστιανό " κι εδώ θα ήθελα να τονίσω τη λέξη "Χριστιανός". Διότι για τον Ντοστογιέφσκι το πιο σημαντικό είναι ότι ο Χριστός είναι παρών εδώ κάθε λεπτό.

Ο Ντοστογιέφσκι στέκεται πίσω από την κάθε επιούσια, ζωντανή Χριστολογία και Θεοτοκολογία που αφορά στον κάθε άνθρωπο. Και σύμφωνα με τη μαρτυρία όλων σχεδόν εκείνων που στη συνέχεια ασχολήθηκαν με τη δογματική θεολογία (και σύμφωνα με τη μαρτυρία πολλών από εκείνους που ασχολούνται ακόμη και τώρα με αυτήν), αυτή η ζωντανή γνώση απουσίαζε στο σύστημα δογματικής θεολογίας. Χωρίς αυτή τη ζωντανή γνώση τού Χριστού, ο 19ος αιώνας έγινε ο αιώνας τού θετικισμού – και στη Ρωσία.

Υπάρχει ένα θαυμάσιο βιβλίο τού Ιταλού συγγραφέα Divo Barsotti, παρεμπιπτόντως καθολικού ιερέα – "Ντοστογιέφσκι: Χριστός – το πάθος τής ζωής". Αυτός ο τίτλος κουβαλάει μέσα του πολλή αλήθεια. Στον Ντοστογιέφσκι, ο Χριστός είναι το πάθος τής ζωής. Ο Μπούνιν (Σ.Μ. : ο Ιβάν Μπούνιν ήταν Ρώσος συγγραφέας, ποιητής, τού 19^ου αιώνα., κάτοχος Βραβείου Νόμπελ) δήλωνε με απλοϊκότητα: "Στο Ντοστογιέφσκι ο Χριστός είναι πανταχού παρών". Ο Ντοστογιέφσκι είναι παθιασμένος χριστιανός και είναι σίγουρα ορθόδοξος, διότι είναι απολύτως ακριβής στην επεξήγηση τού τρόπου οικοδόμησης τής ένωσης τού ανθρώπου με τον Θεό.

Όσοι κατηγορούν τον Ντοστογιέφσκι γιά πελαγιανισμό δεν λαμβάνουν υπόψη ότι γι 'αυτόν Χριστός σημαίνει ¨praesumptio¨ [**] τών ενεργειών τών ηρώων τών έργων του

Είναι άλλο θέμα αν οι θεολόγοι, διαβάζοντας τον Ντοστογιέφσκι, αντιλαμβάνονται συχνά τα γραφόμενα ως λόγο τού ίδιου τού συγγραφέα, – παρ΄ότι θα έπρεπε να ακούνε τις φωνές τών ηρώων μέσα σε αυτά τα γραφόμενα. Και αν ο αναγνώστης δεν μπορεί να διακρίνει ποιός από τούς δύο ‘μιλάει’ σε κάθε στιγμή, ή δεν συνειδητοποιήσει ότι στον Ντοστογιέφσκι έχουμε συχνά μπροστά μας κάτι πιο περίπλοκο από μια συγκεκριμένη απλή δήλωση, μπορούμε να καταλήξουμε σε παντελώς λανθασμένα συμπεράσματα. Ένα από τα κραχτά παραδείγματα είναι κι η κατηγορία πού απευθύνεται στον συγγραφέα περί πελαγιανισμού. Βέβαια, αυτοί που κατηγορούν δεν λαμβάνουν υπόψη το γεγονός ότι για τον συγγραφέα ο Χριστός είναι το ‘praesumptio’ τού κόσμου και το βήμα που κάνει ο Χριστός είναι ‘praesumptio’ όλων των ενεργειών τών ηρώων τού Ντοστογιέφσκι (χρησιμοποιώ τη λέξη praesumptio στην αρχική της έννοια: λατινική praesumptio – " προτίμηση, πρόβλεψη " [***]).

– Ο Ντοστογιέφσκι παρέμεινε στο εργαστήρι τής τέχνης μέχρι το ύστατο χτύπημα τής πένας, κι έγραφε, όπως αποδεικνύεται, περί πνευματικού;

– Δεν είναι η μόνη περίπτωση στην παγκόσμια λογοτεχνία. Μήπως άραγε ο Dante, για παράδειγμα, έγραψε για κάτι άλλο; Αν και μάς είναι αρκετά δύσκολο να κατανοήσουμε τον Dante: η όποια επαφή μας με την "Θεία Κωμωδία" είναι μέσα από την μετάφραση, και στο πρωτότυπο το κείμενο του είναι γραμμένο σε απλούστερη γλώσσα, πιο τραχιά, πιό "μετωπική".

Αλλά τι πραγματικά καθιστά κάποιον ιδιοφυία; Υπάρχουν δύο έννοιες αυτής της λέξης: η μία χρησιμοποιήθηκε στις αρχές τών XVIII–XIX και στις αρχές τού XIX αιώνα, και η άλλη – στις αρχές τών XIX – XX αιώνων. Ο Πούσκιν έλεγε: «Η ιδιοφυία μου» και ο Ι. Σεβεριάνιν (Σ.Μ.: ρώσος ποιητής τού 20ού αιώνα, ηγούνταν τού κύκλου τών εγω–φουτουριστών) έγραφε: «Εγώ, ο ιδιοφυής Ιγκόρ Σεβεριάνιν ...» (1912).

– Εξηγήστε παρακαλώ την διαφορά.

"Η μεγαλοφυία μου" είναι κάποιος που έρχεται σε μένα, και για τον οποίο είμαι απλά ένα κονδύλιο, ένα εργαλείο γραφής δηλ., και τον οποίο πρέπει να ακούσω μέχρι τέλους, και να δημιουργήσουμε μαζί.

Το "Είμαι ιδιοφυΐα" είναι ήδη κάτι εντελώς διαφορετικό, είναι μια αυτοτελής ατομικότητα που δεν μπορεί να μάς δώσει τίποτα περισσότερο από το να μιλήσει για τον εαυτό της. Ακόμη κι αν το τελευταίο είναι κι αυτό ενδιαφέρον, καθότι είναι ενδιαφέρον να μιλάμε για οποιονδήποτε άνθρωπο, κινείται παρ΄όλα αυτά σε ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο λογοτεχνίας.

Έτσι, ο Ντοστογιέφσκι (όπως κάθε ιδιοφυΐα), είναι ιδιοφυΐα, επειδή μέσα του «κατοικεί» μια ιδιοφυία: δηλαδή, στην στιγμή και με δύναμη δημιουργεί μια σύνδεση μεταξύ τού περαστικού και του αιώνιου.

Με την ευκαιρία, ο Αλέξανδρος Μπλοκ (Σ.Μ.: Ρώσος συγγραφέας/ποιητής/κριτικός λογοτεχνίας τού 20^ου αιώνα, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος τού ρωσικού συμβολισμού) έγραψε κάποτε κάτι το απίθανο: ενώ εργάζονταν ακόμη στο ιστορικό ποίημα «Τιμωρία» και συλλογίζονταν πώς να το γράψει, σημειώνει: «Το πιο σημαντικό πράγμα για έναν συγγραφέα είναι να δημιουργήσει μια σύνδεση μεταξύ του χρονικού και τού διαχρονικού».

– Ο Ντοστογιέφσκι ήταν σεβαστός από τον σκεπτόμενο, το συγγραφικό, τον απλό κλήρο. Είναι ο μόνος συγγραφέας, αποσπάσματα έργων τού οποίου μού έχει τύχη να ακούσω στα κηρύγματα από τον άμβωνα κι από διάφορους ιερείς.

– Ο Μητροπολίτης Αντώνιος (Χραπόβιτσκιι) πίστευε ακόμη ότι ο Ντοστογιέφκσι είχε «κατασκευάσει» τον Αλιόσα Καραμάζοφ σαν «αντίγραφό» του.

Ιλία Γκλαζούνοφ. Περί τού μυθιστορήματος ‘Οι αδελφοί Καραμάζοφ. Τρίπτυχο’ (κομάτι). 1983 Το ερώτημα είναι αν ο συγγραφέας θέτει στον εαυτό του στόχο να επηρεάσει τον «εξωτερικό» χώρο. Για παράδειγμα, το έργο του Πούσκιν είναι μια ιδανική ποιητική μορφή. Όλα όσα συμβαίνουν, λαμβάνουν χώρα μέσα στο σύμπαν που δημιουργεί ο Πούσκιν. Ο Ντοστογιέφσκι όμως δημιουργεί κάτι άλλο. Δεν γράφει καθόλου για να πει μια ιστορία – γράφει για να αλλάξει τον κόσμο.

Παρεμπιπτόντως, ο Λ. Τολστόι κάνει το ίδιο πράγμα, όμως, «κινείται» σε εντελώς διαφορετικό επίπεδο – «εργάζεται» με την Ηθική. Και ο Ντοστογιέφσκι "δουλεύει" ακριβώς με τη Θρησκεία, αν με την λέξη ‘Θρησκεία’ εννοούμε κυριολεκτικά την σχέση μεταξύ ανθρώπου και Θεού. Ο Τολστόι "εργάζεται" σε ψυχικό επίπεδο, ενώ ο Ντοστογιέφσκι σε πνευματικό. Και από την στιγμή που ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι θέτει ακριβώς αυτό το σκοπό, καθώς κι από την στιγμή που ο Ντοστογιέφσκι υιοθετεί την αγάπη στον Χριστό ως βάση τής προσωπικότητάς του, την οπoία και μεταδίδει μέσω τών κειμένων του, κάτι το καταπληκτικό λαμβάνει χώρα: στον 20ό αιώνα γίνεται οδηγός στον Χριστό για ανθρώπους που δεν διαβάζουν το Ευαγγέλιο.

Πολλοί από την γενιά τών σημερινών κληρικών είναι άνθρωποι που ήρθαν στην Εκκλησία χάρη στον Ντοστογιέφσκι.

Είπατε ότι κληρικοί αναφέρονται στον Ντοστογιέφσκι σε κηρύγματα. Πάρα πολλοί από τους κληρικούς που υπηρετούν στις μέρες μας στην εκκλησία είναι άνθρωποι που ήρθαν στην Εκκλησία χάρη στον Ντοστογιέφσκι.

Στη δεκαετία του '70, όταν έρχονταν ξαφνικά νέοι στις εκκλησίες, πολλοί απαντούσαν στην ερώτηση: "Γιατί;" – με το: "Διάβασα τον Ντοστογιέφσκι». Εκείνη την εποχή, μάλιστα, είχαν "επιτρέψει" τον Ντοστογιέφσκι. Παρεμπιπτόντως, αυτό ήταν ένα τρομακτικό λάθος τής σοβιετικής εξουσίας. Αν ήθελε να επιβιώσει, θα έπρεπε να συνεχίσει να "απαγορεύει" τον Ντοστογιέφσκι.

Μετά την ανάγνωση τού Ντοστογιέφσκι ήταν/είναι, από ό,τι φάνηκε, αδύνατο να μην έρθει κανείς στην Εκκλησία. Επομένως, είναι μάλλον αστείο να ακούμε λόγια τού στυλ: «Εμείς έχουμε το Ψαλτήρι, και δεν χρειαζόμαστε καμία λογοτεχνία». Το κείμενο τού Ντοστογιέφσκι βρίθει κρυφών αποσπασμάτων από τη Βίβλο: αυτή είναι η μηχανή, η κινητήρια δύναμη κάθε σκηνής, την οποία μετατρέπει από το «ζωτικό–ορατό–τωρινό» στην «αρχέτυπη» σκηνή τού Ευαγγελίου. Ο Ντοστογιέφσκι αρχίζει ξαφνικά να μιλάει με την Ψυχή για αυτό το κάτι από το οποίο ξεριζώθηκε από καιρό και διδάσκει την αποκατάσταση αυτής τής σύνδεσης.