Ο Ντοστογιέφσκι και η Όπτινα. Μέρος Α

Στις 9 Φεβρουαρίου (Σ.Μ.: 2019) συμπληρώθηκαν 138 χρόνια από το θάνατο τού Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι.

Η επίσκεψη τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα τον Ιούνιο τού 1878 στάθηκε ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην πνευματική ζωή τού συγγραφέα. H ανάγκη για την επίσκεψη αυτή πήγασε από την πρόσφατη προσωπική εμπειρία τού θανάτου τού νεότερου γιού του Αλιόσa. Καθόρισε δε η επίσκεψη αυτή σε μεγάλο βαθμό τις δημιουργικές ιδέες και το χαρακτήρα τού μυθιστορήματος ΄Αδελφοί Καραμάζοφ. Η συνάντηση με τον στάρετς τής Όπτινα Αμβρόσιο συνόψισε την πολυετή πνευματική και δημιουργική αναζήτηση του συγγραφέα.

Το ταξίδι αυτό αναφέρεται σε όλες τις βιογραφίες και τα βιογραφικά δοκίμια για τη ζωή τού Φ.M.Ντοστογιέφσκι. Ωστόσο, οι διαθέσιμες πηγές για την αναπαράστασή του είναι λίγες.

Η πρώτη πηγή είναι μια επιστολή τού Φ.M. στην σύζυγο του με ημερομηνία 29η Ιουνίου 1878, η οποία γράφτηκε αμέσως μετά την επιστροφή του από την Όπτινα στη Μόσχα, και στην οποία αναφέρονται οι λεπτομέρειες τού ταξιδιού στο μοναστήρι.

Την Κυριακή 25 Ιουνίου ο Ντοστογιέφσκι έφτασε στην Όπτινα. Γι΄αυτήν καθαυτήν την παραμονή στο μοναστήρι αναφέρονται πολύ λίγα στην επιστολή: «Η παραμονή στην Όπτινα διήρκησε δύο βραδιές. Στη συνέχεια, γυρίσαμε πίσω πάνω στα ίδια άλογα." Η επιστροφή στη Μόσχα προφανώς χρειάστηκε δύο ημέρες με τον ίδιο τρόπο. Το όλο ταξίδι διήρκεσε επτά ημέρες. Ο Ντοστογιέφσκι τελειώνει την επιστολή με μια υπόσχεση: «Λεπτομέρειες θα δώσω όταν θα είμαι πίσω».

Έτσι, ο Ντοστογιέφσκι παρέμεινε στην Όπτινα για τρεις μέρες ή δύο βράδια, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από την καταχώρηση στο βιβλίο τού μοναστηριού "Βιβλίο Επισκεπτών", όπου η διαμονή του συγγραφέα χρονολογείται στις 25, 26, 27 Ιουνίου. Ωστόσο, το πιο σημαντικό στοιχείο τής διαμονής αυτής - οι συναντήσεις και συνομιλίες με τον γέρο Αμβρόσιο - παρέμεινε εκτός τής επιστολής.

Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι, 1863 Ρίχνοντας μιά ματιά στο Ορθόδοξο ημερολόγιο για τις ημέρες που ο Ντοστογιέφσκι επεδίωκε να περάσει στην Όπτινα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια καταπληκτική σύμπτωση: την 24η Ιουνίου γιορτάζεται η Γέννηση τού Ιωάννη τού Βαπτιστή, ευρύτερα γνωστή ως η ημέρα τής Ιβάν Κουπάλα, που ήταν η πατροπαράδοτη γιορτή τής Μονής της Όπτινα. Δεν χωρά αμφιβολία ότι το ταξίδι τού Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα προγραμματίστηκε ώστε να συμπέσει με την κύρια γιορτή τής Σκήτης τής Όπτινας. Με αυτή την γιορτή συμπίπτει όμως και μια άλλη θλιβερή μέρα για τον συγγραφέα – τα σαραντάμερα από τον χαμό τού γιού του Αλιόσα (απεβίωσε στις 16 Μαΐου 1878). Γνώμη μας είναι, ότι ο Ντοστογιέφσκι ήρθε στην Όπτινα με έναν πιο συγκεκριμένο σκοπό: να αποτίσει φόρο τιμής στον γιό του με την ευκαιρία των σαρανταήμερων από τον θάνατό του. Αυτή η παρατήρηση θα μάς επιτρέψει να συμπληρώσουμε την εικόνα τής διαμονής τού συγγραφέα στην Όπτινα.

Ο Ντοστογιέφσκι είχε ζητήσει να γίνει παννυχίδα και θα παρίστατο σε όλη της την διάρκεια. Αυτό, από ό,τι φαίνεται, έγινε στις 26 Ιουνίου, τη Δευτέρα, μέρα γιορτής τής Εικόνας Τιχβίν τής Μητέρας τού Θεού. Ο ναός του Καζάν ήταν ειδικά για τέτοιες τελετές στην Όπτινα. Στα μοναστήρια, παραδοσιακά παραγγέλνονταν όχι μόνο ένας εορτασμός μνήμης (μνημόνευση), αλλά και μνημόνευση νεκρών για ένα χρόνο, ή και για αρκετά χρόνια. Υπήρχε ακόμη κι η λεγόμενη αιώνια μνημόνευση. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Ντοστογιέφσκι παρήγγειλε μνημόνευση για κάποιο χρονικό διάστημα αλλά το όνομα του «αποθανόντος μωρού Αλέξιου» μνημονεύονταν στην Όπτινα για πολύ καιρό μετά από την επίσκεψη τού Ντοστογιέφσκι.

Η δεύτερη πηγή είναι οι "Αναμνήσεις" τής A.Γ. Ντοστογιέφσκαγια (Σ.Μ.: Άννα Γκριγκόριεβνα, στο γένος Σνίτκινα, σύζυγος τού Ντοστογιέφσκι), η οποία πηγή αναπαράγει, κατά τα φαινόμενα, την προφορική αφήγηση τού συγγραφέα. Προφανώς, με την πάροδο τών χρόνων, πολλές λεπτομέρειες σβήστηκαν από την μνήμη τής A.Γ. Ντοστογιέφσκαγια, η οποία περιορίστηκε ως εκ τούτου στην απόδοση τής γενικής εντύπωσης τού συγγραφέα από την συνάντησή του με τον γέροντα Αμβρόσιο:

"Ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς επέστρεψε από την Όπτινα αγαλλιασμένος, εξαιρετικά ήρεμος και μού αφηγήθηκε πολλά γιά τα έθιμα τής Όπτινα, όπου πέρασε δύο νύχτες. Ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς συναντήθηκε τρεις φορές με τον τότε πασίγνωστό γέροντα Αμβρόσιο: μια φορά μαζί με πλήθος άλλων και δύο φορές ιδιωτικά - και ¨κουβάλησε¨ από τις συνομιλίες του μια βαθιά και ειλικρινή εντύπωση. Όταν ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς διηγήθηκε στον στάρετς την δυστυχία που μάς είχε χτυπήσει και την θλίψη που μού εκδηλώθηκε τόσο βίαια, ο στάρετς τον ρώτησε αν ήμουν πιστή, και όταν ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς απάντησε καταφατικά, τού ζήτησε να μού μεταφέρει την ευλογία του, καθώς και εκείνα τα λόγια που έγραψε αργότερα στο μυθιστόρημα, και που είπε ο στάρετς Ζωσίμα στην θλιμένη μητέρα <...> Κρίνοντας από τις ιστορίες τού Φιόντορ Μιχάηλοβιτς, μού ήταν ξεκάθαρο πόσο βαθύτατος ήταν αυτός ο σεβάσμιος στάρετς».

Φιόντορ Μιχάηλοβιτς Ντοστογιέφσκι Η τρίτη - και πιο ενημερωτική - πηγή είναι τα όσα έγραψε η Α.Γ. Ντοστογιέφσκαγια στο περιθώριο των σελίδων τής δημοσίευσης τού 1906 των γραπτών τού Ντοστογιέφσκι. Οι σημειώσεις που έκανε η Άννα Γκριγκόριεβνα στο περιθώριο τού τίτλου (τού κεφαλαίου) "Γυναίκες με πίστη" (Σ.Μ.: στο ‘Αδερφοί Καραμάζοφ’), μαρτυρούν ότι ο διάλογος μεταξύ τής πιστής γυναίκας και τού Στάρετς Ζωσίμα στο μυθιστόρημα, βασίζεται σε μια πραγματική συζήτηση μεταξύ Ντοστογιέφσκι και γέροντα Αμβρόσιου: "Αυτά τα λόγια μού τα μετέφερε ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς, αφότου επέστρεψε από την Όπτινα το 1878. Εκεί συνδιαλέχθηκε με τον στάρετς Αμβρόσιο και τού είπε πώς θρηνούμε και κλαίμε το πρόσφατα απολεσμένο αγόρι μας. Ο στάρετς Αμβρόσιος υποσχέθηκε στον Φιόντορ Μιχάηλοβιτς ότι θα «μνημονεύει τον Αλιόσα στην προσευχή» και τη «θλίψη μου», καθώς και ότι θα «μνημονεύει εμάς και τα παιδιά μας στο Περί Υγείας». Ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς ήταν βαθιά συγκινημένος από τη συζήτηση με τον γέροντα και την υπόσχεσή του να προσευχηθεί για μας".

Ωστόσο, υπάρχει και άλλος ανυπολόγιστης αξίας "φορέας μνήμης" - η ίδια η Όπτινα. Γεγονός είναι ότι η επίσκεψη τού Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα δεν πέρασε απαρατήρητη και αποτυπώθηκε όχι μόνο στο Βιβλίο Επισκεπτών. Υπάρχουν ξεχωριστές δηλώσεις των πατέρων τής Όπτινα για τον Ντοστογιέφσκι, έμμεσες εκτιμήσεις και τυχαίες ρήσεις, αποφθέγματα και ιστορίες τών μοναχών. Όλο αυτό το διαφορετικό υλικό, είτε γνωστό πριν, είτε ξεχασμένο, είτε μερικώς μόνο δημοσιευμένο, δεν έχει ακόμη συγκεντρωθεί/συστηματοποιηθεί γιά να γίνει αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Άμα όμως συγκεντρωθεί κάπως/κάπου, θα αποτελέσει μια ενιαία μαρτυρία τής Όπτινα για τον Ντοστογιέφσκι.

[Φορέας μνήμης] πρώτα απ' όλα, τών απόψεων που έγιναν ευρέως γνωστές χάρη στην μετάδοση και ερμηνεία τού Κ.Ν. Λεόντιεφ (Σ.Μ.: συντηρητικός ρώσος φιλόσοφος/λογοτέχνης/διπλωμάτης τού 19^ου αιώνα).

Μοναστήρι τής Όπτινα

Ο Λεόντιεφ ήταν ο πρώτος που μετέφερε δηλώσεις και απόψεις τών μοναχών τής Όπτινα για τον Ντοστογιέφσκι και τα μυθιστορήματά του έξω από τον ¨φράκτη τής εκκλησίας¨.

Η άκρως αρνητική στάση τού Λεόντιεφ απέναντι στις ιδέες τού Ντοστογιέφσκι, περί «ανεπαρκούς χριστιανισμού» του, είναι γνωστή. Δύο φορές ο Λεόντιεφ, για να τεκμηριώσει τις εκτιμήσεις του για το μυθιστόρημα Άδερφοί Καραμάζοφ΄, καταφεύγει στην αυθεντία τής Όπτινα και αναφέρεται στους μοναχούς της.

Αναφέρουμε σε αυτό το σημείο τα διάσημα αποσπάσματα από τις επιστολές σε I. I. Φούντελ (Σ.Μ.: πρωτοϊερέας τής ρωσικής εκκλησίας/θρησκευτικός συγγραφέας/φιλόσοφος) και Β.Β. Ροζάνοφ (Σ.Μ.: θρησκευτικός συγγραφέας/φιλόσοφος), τα οποία στο πλαίσιο αυτού του θέματος μπορούν να γίνουν αντιληπτά διαφορετικά. "Και όταν ο Ντοστογιέφσκι αποτύπωνε στο ¨Αδερφοί Καραμάζοφ¨ τις ελπίδες του για τον επί γής θρίαμβο τού Χριστιανισμού, οι μοναχοί τής Όπτινα γελώντας, ρώταγαν ο ένας τον άλλον: "μήπως, πάτερ ΧΨΖ, κι εσείς σκέφτεστε έτσι;". Στην Όπτινα, το ¨Αδερφοί Καραμάζοφ¨ δεν γίνεται αποδεκτό ως σωστή ορθόδοξη σύνθεση κι ούτε ο στάρετς Ζωσίμα μοιάζει καθόλου με τον πατέρα Αμβρόσιο, είτε ως προς την διδασκαλία είτε ως προς τον χαρακτήρα. Ο Ντοστογιέφσκι περιέγραψε μόνο την εμφάνισή του, αλλά τα λόγια που έβαλε στα χείλη τού Ζωσίμα, δεν έχουν σχέση ούτε σε επίπεδο περιεχομένου ούτε στιλιστικά με τον τρόπο που εκφράζεται ο Αμβρόσιος ".

Ο Λεόντιεφ άκουσε στην Όπτινα αυτό που τον βόλευε να ακούσει. Η θολούρα στις ρήσεις/κρίσεις τού Λεόντιεφ είναι ανησυχητική: πάτερ ΧΨΖ.

Σε αντίθεση με τις θολές απόψεις που διετύπωσε ο Λεόντιεφ, είναι γνωστές άλλες δηλώσεις συγκεκριμένων στάρετς τής Όπτινα περί Ντοστογιέφσκι.

Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα Η πιο σημαντική ρήση/άποψη περί Ντοστογιέφσκι ανήκει στον μεγάλο στάρετς τής Όπτινα, τον Ιερομοναχό Αμβρόσιο (Γκρένκοφ, 1812-1891). Καταγράφηκε και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από τον πνευματικό συγγραφέα Ε.Ν. Ποσελυάνιν (Πογκόζεφ), ο οποίος ήταν πνευματικό παιδί τού στάρετς Αμβρόσιου, και έρχονταν συχνά στην Όπτινα, συλλέγοντας υλικό για τον στάρετς Αμβρόσιο. Αμέσως μετά τον θάνατο τού στάρετς († 10 Οκτωβρίου 1891), ο Ε.Ν. Ποσελυάνιν δημοσίευε στο «Ψυχωφελής ανάγνωση» το δοκίμιο «Πατέρας Αμβρόσιος: οι συμβουλές και προφητείες του», στο οποίο μετέφερε τα λόγια τού στάρετς Αμβρόσιου για τον Ντοστογιέφσκι μετά την ιδιωτική συνομιλία τους στο κελί: ο στάρετς Αμβρόσιος κατάλαβε το ταπεινόν τής ψυχής τού συγγραφέα και απάντησε περί αυτού: « Αυτό είναι [να είσαι] ΄μετανοούμενος΄ » .

Αυτή η ρήση τού στάρετς Αμβρόσιου για τον Ντοστογιέφσκι, προφανώς, ήταν ευρέως γνωστή στους κόλπους τής Αδελφότητας τής Όπτινα. Ανεξάρτητα από τον Ε. Ποσελιάνιν, την αναφέρει κι ο Αρχιμανδρίτης Αγαπητός (Μπελοβίντοφ, 1843-1921) στην πληρέστερη βιογραφία τού Πρεσβύτερου Αμβρόσιου: «Ο γέροντας αγαπούσε επίσης να μιλάει με ευσεβείς, ειδικά με μορφωμένους, οι οποίοι ήταν και πολλοί. Τον επισκέφθηκαν πολλοί από τους μεγαλύτερους κοσμικούς συγγραφείς, όπως οι Ντοστογιέφσκι και Β.Σ. Σολοβιόφ. Αναφορικά με τον πρώτο από αυτούς, ο γέροντας με την χαρακτηριστική διορατικότητα του αποκρίθηκε: "Αυτό είναι [να είσαι] ΄μετανοούμενος΄ ".

Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι δύο συντάκτες, και ο E. Ποσελιάνιν και ο πατέρας Αγαπητός σημειώνουν την ακρίβεια που φωλιάζει σε αυτά τα λόγια: «Ο πατέρας Αμβρόσιος κατάλαβε το ταπεινόν τής ψυχής τού συγγραφέα», «ο γέροντας αποκρίθηκε με τη χαρακτηριστική διορατικότητά του».

Η μετάνοια είναι η αρχή και το θεμέλιο τής πνευματικής ζωής στον Χριστιανισμό. Η πράξη της μετάνοιας είναι μια πρακτική έκφραση της πίστης, διότι η μετάνοια είναι αδύνατη χωρίς το αντικείμενο (Σ.Μ.: τον αντι-κείμενον ) τής μετάνοιας - τον Θεό. Μετανοών σημαίνει πιστός κατ΄ουσίαν, ορθά πιστός, ορθόδοξος. H έκταση τής μετάνοιας δείχνει την έκταση τής χάριτος τού ανθρώπου. Σύμφωνα με την εκκλησιαστική σκέψη, ακόμη και η αγιότητα ενός ασκητή καθορίζεται από το μέτρο της μετάνοιάς του.

Τα λόγια του στάρετς Αμβρόσιου για τον Ντοστογιέφσκι μπορούν χωρίς υπερβολή να χαρακτηριστούν ως οντολογική αξιολόγηση («κατανόησε την ουσία») και ως o ύψιστος πνευματικός «έπαινος» που έχει ποτέ ειπωθεί για τον συγγραφέα. Στην περιοδικά επαναλαμβανόμενη πολεμική αντιπαράθεση που ξεκίνησε ο Λεόντιεφ σχετικά με τις αντιλήψεις τού Ντοστογιέφσκι περί Ορθοδοξίας, πρέπει πρώτα απ 'όλα να φέρνουμε στον νου μας αυτό το λεγόμενο τού στάρετς Αμβροσίου τής Όπτινα, ο οποίος είναι και λόγος τού αγίου τής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Γενική άποψη τής Όπτινα

Είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε την άποψη τού Στάρετς Αμβρόσιου για τον Ντοστογιέφσκι με την εξίσου σύντομη, αλλά εντελώς ‘αντίθετου προσήμου’ γιά τον Λ.N. Τολστόι. Ο Ι. Κόντσεβιτς, σύμφωνα με τον Elmer Mod, "φίλο και βιογράφο τού Τολστόι", περιγράφει την τελευταία συνάντηση τού Τολστόι και τού στάρετς Αμβρόσιου το 1890 (ένα χρόνο πριν το θάνατο τού τελευταίου δηλ.): «Προσερχόμενος στον στάρετς, Ο Τολστόι δέχτηκε την ευλογία του και τού φίλησε το χέρι, αλλά φεύγοντας τον φίλησε στο μάγουλο για να αποφύγει την ευλογία. Ο διάλογος μεταξύ τους ήταν τόσο οξύς και δύσκολος που ο γέροντος ήταν εντελώς εξαντλημένος και δεν μπορούσε να αναπνεύσει. "Είναι τρομακτικά περήφανος", δήλωσε ο στάρετς Αμβρόσιος γι 'αυτόν».

Μετάνοια και υπερηφάνεια είναι διαμετρικά αντίθετες έννοιες. Η υπερηφάνεια είναι ταυτόσημη με απουσία, με αδυναμία γιά μετάνοια και, αντίθετα, η μετάνοια σημαίνει την υπερκέραση/συντριβή τής υπερηφάνειας. Κι εδώ που τα λέμε, με τέτοιο σύντομο κι αρνητικό τρόπο για τον Τολστόι δεν μίλησε κανένας ποτέ.

Μετά το θάνατο τού στάρετς Αμβρόσιου, διάδοχός του στο ρόλο τού στάρετς, έγινε ο συγκελίτης του ιερομόναχός Ιωσήφ (Λιτόβκιν, 1837-1911), ο οποίος επίσης συνέλεξε ιστορίες για τον πνευματικό του πατέρα. Το 1898 ο στάρετς Ιωσήφ έστειλε μια μακροσκελή επιστολή στο περιοδικό "Ψυχωφελής Ανάγνωση", στην οποία κατέγραφε όλες τις πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει για την παρουσία ορισμένων διάσημων συγγραφέων στην Όπτινα. Οι συντάκτες δημοσίευσαν μια επιστολή σε μορφή άρθρου με τίτλο "Οι N.Β. Γκόγκολ, I.Β. Κιρέεβσκι, Φ.M. Ντοστογιέφσκι και Κ.Ν. Λεόντιεφ στους πατέρες της Όπτινα".

Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι Το μεγαλύτερο μέρος τού άρθρου περιέχει υλικό σχετικά με το N.Β. Γκόγκολ, I.Β. Κιρέεβσκι. Στον Ντοστογιέφσκι είναι αφιερωμένη μόνο μία παράγραφος. Παρόλα αυτά, είναι πολύτιμη, αφού ο πατέρας Ιωσήφ, με την ιδιότητά του ως συγκελίτη τού γέροντος Αμβρόσιου, ήταν μάρτυρας τής επίσκεψης τού Ντοστογιέφσκι.

"Οι παλαιότεροι τού μοναστηριού θυμόμαστε μια επίσκεψη που είχαμε το 1877 (Σ.Μ. ο συγγραφέας τού άρθρου αναφέρει το 1878 ως πιο ακριβή ημερομηνία) από έναν άλλο διάσημο συγγραφέα μας, τον Φ.M. Ντοστογιέφσκι. Οι συζητήσεις του με τον στάρετς Αμβρόσιο διήρκεσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, και περιστρέφονταν γύρω από ζωτικά θέματα της πνευματικής ζωής και τη σωτηρία τής ψυχής. Λίγο αργότερα, εμφανίστηκε σε έντυπη μορφή το ¨Αδερφοί Καραμάζοφ¨, εμπνευσμένο εν μέρει κι από την επίσκεψη στην Όπτινα και τις συνομιλίες με τον στάρετς Αμβρόσιο".

Παρά το απλοϊκό τής παραπάνω αναφοράς, σημαντικό ρόλο παίζει η μαρτυρία τού στάρετς Ιωσήφ αναφορικά με τα θέματα που κουβέντιασαν Ντοστογιέφσκι και στάρετς Αμβρόσιος " ζωτικά θέματα της πνευματικής ζωής και τη σωτηρία τής ψυχής". Όπως θα δούμε στην συνέχεια, τα παραπάνω δεν είναι γενικότητες, αλλά μια ακριβής ένδειξη τού πραγματικού περιεχομένου τής συνομιλίας.