«Η Αγία Τριάδα»

Η εικόνα «Τριάδα» τού Αντρέι Ρουμπλιόφ είναι η πιο διάσημη και μυστηριώδης εικόνα τού Θεού στην ιστορία τής ορθόδοξης εικονογραφίας. Ποιος, εκτός από τον Άγιο Αντρέι, σχετίζονταν με την δημιουργία τής εικόνας; Τι σημαίνουν τα σύμβολα πίσω από τους αγγέλους και το παραθυράκι στον θρόνο; Για ποιον είναι η τέταρτη θέση που περισσεύει πίσω από το θρόνο και πώς μπορεί κανείς να "επικοινωνήσει" με αυτή την εικόνα; Περί τών μυστικών τής "Τριάδος" μιλά η επικεφαλής τού Τμήματος Χριστιανικού Πολιτισμού τού Ινστιτούτου Βιβλικής Θεολογίας τού Απoστόλου Ανδρέα και διδάσκουσα στο Θεολογικό Σεμινάριο Kolomna, Ιρίνα Κωνσταντίνοβνα Γιαζίκοβα.

– Πώς γνωρίσατε για πρώτη φορά την "Τριάδα" τού Ρουμπλιόφ; Ποιές εντυπώσεις και συναισθήματα άφησε στην μνήμη σας αυτή η πρώτη συνάντηση;

– Η πρώτη «συνάντηση» με την "Τριάδα" ήταν όταν ήμουν φοιτήτρια. Αποφοίτησα από το Κρατικό Πανεπιστήμιο τής Μόσχας (ΣτΜ: Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ), όπου σπούδασα ιστορία τής τέχνης. Από την αρχή, συνειδητοποίησα ότι ήθελα να ειδικευθώ στην αγιογραφία/εικονογραφία. Η γιαγιά μου ήταν πιστή, κι έτσι από την παιδική ηλικία ένιωσα μια έλξη γενικά προς τις εικόνες, σαν να ήταν αυτές ένα παράθυρο σε έναν μυστηριώδη κόσμο. Ένιωσα ότι έκρυβαν κάποιο μυστικό. Φυσικά, το πανεπιστήμιο μου έδωσε την ευκαιρία να τα βγάλω πέρα επαγγελματικά, αλλά το ίδιο το φαινόμενο τής εικόνας – παράθυρου στον θεϊκό κόσμο, παρέμεινε κλειστό για μένα, παρά τις όποιες επιστημονικές γνώσεις που αποκόμισα.

Πηγή: commons.wikimedia.org

Η εικόνα «Τριάδα» είναι μια από τις πλέον μυστηριώδης. Είναι δύσκολο για μένα να προσδιορίσω την συγκεκριμένη στιγμή τής «συνάντησης» με αυτήν. Ωστόσο, όταν άρχισα να μελετώ την Θεολογία των εικόνων, και με το ενδιαφέρον μου πάντα στραμμένο όχι μόνο στην καλλιτεχνική πλευρά αλλά και στο θεολογικό νόημα που είναι κρυμμένο στην εικόνα, η εικόνα τής «Τριάδας» ήταν, φυσικά, στο επίκεντρο της προσοχής μου. Η συγκεκριμένη εικόνα άνοιξε στα μάτια μου έναν ολόκληρο θησαυρό θεολογικών γνώσεων, είδα σε αυτήν να ενσαρκώνεται μια προσευχή με χρώματα, μια ολόκληρη θεολογική πραγματεία για την Αγία Τριάδα. Κανείς, ίσως, από αυτούς που μιλήσαν/γράψαν περί τού μυστικού τής Θείας Τριαδικότητας δεν διέθετε τον βαθύ εκφραστικό τρόπο τού Αντρέι Ρουμπλιόφ πάνω στο θέμα.

Είναι γνωστό ότι η αγιογραφία είναι μια συλλογική τέχνη. Μάς αρέσει να επαναλαμβάνουμε αυτή την όμορφη έκφραση, αλλά τι σημαίνει αυτή πραγματικά; Η "Τριάδα" τού Ρουμπλιόφ αποκαλύπτει με τον καλύτερο τρόπο το νόημα τής έκφρασης αυτής. Το χρονικό αναφέρει «εις μνήμην και εγκώμιο τού Αγίου Σεργίου» – παραθέτω το κείμενο επί λέξει – «... Ο ηγούμενος Νίκων τού Ράντονεζ διέταξε τον Αντρέι Ρουμπλιόφ να συνθέσει την εικόνα τής Τριάδας». Βλέπουμε λοιπόν ότι τρείς άνθρωποι συμμετείχαν άμεσα στη δημιουργία αυτής της εικόνας.

Τον πρώτο που πρέπει να αναφέρουμε είναι o μοναχός Σέργιος τού Ράντονεζ, ο οποίος είχε ήδη αναπαυθεί την εποχή τής σύνθεσης τής εικόνας. Κατά τη διάρκεια τής ζωής του, όμως διατύπωσε ένα, μοναδικό για το βάθος του, δόγμα της Αγίας Τριάδος, το οποίο δεν διέφερε από αυτό τής Εκκλησίας, αλλά ήταν απλά βαθιά κατανοητό. Προς τιμήν τού μοναχού και τής μυστικιστικής του εμπειρίας, ιδρύθηκε η Τριαδική Λάβρα τού Αγίου Σεργίου. Το χρονικό και ο βίος τού αγίου μετέφεραν μέχρι τις μέρες μας την κύρια διαθήκη τού Αγίου Σεργίου: «Με το βλέμμα σου στραμμένο στην Αγία Τριάδα, υπερνίκησε την μισητή δυσαρμονία αυτού του κόσμου!». Ας θυμηθούμε σε αυτό το σημείο πότε έγινε αυτή η εικόνα: τα χρόνια τού Τάταρο – Μογγολικού ζυγού, χρόνια τής «παραβίασης τής ειρήνης», όπως έγραφαν τότε οι χρονογράφοι, όπου βασίλευε το μίσος ανάμεσα στους ανθρώπους, κι όπου οι πρίγκηπες προδίδαν και σκότωναν ο ένας τον άλλον. Ήταν κατά τη διάρκεια αυτών των φοβερών ημερών που ο Άγιος Σέργιος τοποθετούσε την Αγία Τριάδα στο προσκήνιο, ως εικόνα αγάπης, η οποία από μόνη της μπορούσε να νικήσει τον εχθρό αυτού τού κόσμου.

Το δεύτερο πρόσωπο που πρέπει να αναφέρουμε είναι ο Νίκων τού Ράντονεζ. Μαθητής τού Αγίου Σεργίου, ο οποίος έγινε ηγούμενος τής Μονής τής Αγίας Τριάδας μετά το θάνατό του. Έχτισε τον καθεδρικό ναό τής Τριάδας, όπου μετέφερε τα λείψανα τού Αγίου Σεργίου. Ο Νίκων αποφάσισε να διαιωνίσει το όνομα του δασκάλου του, όχι μέσω τής εικόνας του, αλλά μέσω τής εικόνας τής Αγίας Τριάδας. Αυτό που δίδαξε ο Σέργιος του Ράντονεζ, αυτό στο οποίο απευθυνόταν και για το οποίο ίδρυσε το μοναστήρι, έπρεπε να βρει την ενσάρκωσή του στην εικόνα.

Η τρίτη φιγούρα είναι αυτή τού ιδίου τού μοναχού Αντρέι Ρουμπλιόφ, ο οποίος, ως καλλιτέχνης, εκπλήρωσε τη διαθήκη τού Σέργιου τού Ράντονεζ. Η εικόνα του "Τριάδα" είναι μια διδασκαλία περί αγάπης, περί τού βάθους τής ενότητας τού πνεύματος και τής αρμονίας, αποτυπωμένη σε χρώματα.

Και όταν άρχισα να κατανοώ πώς δημιουργήθηκε αυτή η εικόνα, ποιες έννοιες περιέχονται σε αυτήν, ήταν σαν να άνοιξε μπροστά μου ένας ολόκληρος κόσμος. Δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε τα χριστιανικά δόγματα με τον νου μας, δεν μπορούμε να περιγράψουμε τον τρόπο λειτουργίας τής Αγίας Τριάδας – αυτό είναι ένα μεγάλο μυστήριο. Παρ΄όλα αυτά, ο Αντρέι Ρουμπλιόφ αποκάλυψε προσωπικά αυτό το μυστικό σε μένα. Αυτή η «συνδιάλεξη των Αγγέλων», που ακούνε ο ένας τον άλλον, κάθονται στο ίδιο τραπέζι γύρω από μια κούπα, την οποία ευλογεί ο Άγγελος ο ευρισκόμενος στην μέση ... Η κάθε χειρονομία, στροφή τού κεφαλιού, κάθε λεπτομέρεια μελετημένη σε βάθος. Η εικόνα τής Τριάδας καθιστά δυνατό να σταθούμε ενώπιον τού ίδιου τού Θεού, να δούμε το αόρατο, ακόμα και αν αυτό διαφεύγει από τον νου μας.

Η εικόνα αυτή δεν βοηθάει αυτόν που έρχεται σε επαφή μαζί της στο να λύσει κάποιο καθημερινό του πρόβλημα αλλά τού αποκαλύπτει κάτι που υπερβαίνει τον εαυτό του, ενσταλάζοντας του ειρήνη, αρμονία, αγάπη.

Επομένως, δεν μπορώ να προσδιορίσω κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή τής επικοινωνίας μου με την «Τριάδα» τού Ρουμπλιόφ. Αυτό είναι κάτι που με ακολουθεί από κοντά σχεδόν όλη μου τη συνειδητή ζωή. Ενόσω ασχολούμαι με την αγιογραφία, και την Θεολογία τής Εικόνας, πάντα ανακαλύπτω κάτι καινούργιο σε αυτή την συγκεκριμένη εικόνα.

– Τι το καινούριο έφερε αυτή η αναπαράσταση τής Αγίας Τριάδας, που δεν υπήρχε πριν; Ποιο "ρήγμα" επέφερε αυτή η εικόνα και για ποιο λόγο τής έμελλε να γίνει σημείο αναφοράς; Εξάλλου, αυτή η εικόνα έχει γίνει κτήμα όχι μόνο τής ρωσικής θεολογικής παράδοσης και πολιτισμού, αλλά και τής παγκόσμιας τέχνης. Πώς εκφράζεται αυτή η ανακάλυψη;

– Η καινοτομία τής εικόνας συνίσταται στο ότι ο Ρουμπλιόφ εστίασε όλη την προσοχή του σε ακριβώς τρείς Αγγέλους. Πριν από αυτήν, αναπαριστούσαν κυρίως την «φιλοξενία του Αβραάμ» – θέμα τού 18ου κεφαλαίου τού βιβλίου τής Γένεσης, όπου τρείς άγγελοι ήρθαν στο σπίτι τού Αβραάμ. "ἀναβλέψας δέ τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ εἶδε, καὶ ἰδοὺ τρεῖς ἄνδρες εἱστήκεισαν ἐπάνω αὐτοῦ· καὶ ἰδὼν προσέδραμεν εἰς συνάντησιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς θύρας τῆς σκηνῆς αὐτοῦ καὶ προσεκύνησεν ἐπὶ τὴν γῆν. ... » (Γένεση 18:2). Από την αφήγηση σε αυτό το κεφάλαιο, γίνεται σαφές ότι ο ίδιος ο Θεός εμφανίστηκε στον Αβραάμ. Αν και δεν υπάρχει ομοφωνία ανάμεσα στους ιερούς πατέρες, ούτε μεταξύ των εικονογράφων αναφορικά με την ερμηνεία αυτού τού χωρίου. Κάποιος υποστήριξε ότι στον Αβραάμ εμφανίστηκε η Αγία Τριάδα. Και οι εικονογράφοι απεικόνισαν τρεις Αγγέλους σε πανομοιότυπες ενδυμασίες, για να υποδείξουν την ενότητα και ισότητα μεταξύ τους. Άλλοι θεολόγοι μίλησαν για την εμφάνιση τού Θεού συνοδευόμενου από δύο αγγέλους.

Ο Αντρέι Ρουμπλιόφ, αφήνοντας πίσω του όλες τις λεπτομέρειες τής καθημερινότητας τού θέματος – η Σάρα και ο Αβραάμ, ο υπηρέτης που σφάζει τον μόσχο, δηλαδή όλα όσα ζωγράφισαν οι εικονογράφοι, μάς οδηγεί στην άμεση περισυλλογή τού μυστηρίου τής ίδιας τής Τριάδας. Γενικά, αυτή η εικόνα είναι ενδιαφέρουσα επειδή «ζει» σε πολλά επίπεδα – μπορεί να διαβαστεί με διαφορετικό τρόπο και πολλές φορές: ως εμφάνιση του Χριστού – καθώς ο μεσαίος άγγελος απεικονίζεται στα ρούχα τού Σωτήρος. Μπορεί επίσης να διαβαστεί ως εικόνα της Τριάδας – και οι τρεις Άγγελοι αναπαρίστανται με τα ίδια πρόσωπα.

Αυτή η εικόνα, όπως και σε μια θεολογική πραγματεία, αποκαλύπτει αυτό που εξέφραζαν οι άγιοι πατέρες ως «η Τριάδα στη Μονάδα» – ένας Θεός με τρία Πρόσωπα ή Υποστάσεις. Η λειτουργική όψη αντικατοπτρίζεται επίσης στην εικόνα. Σιλουέτες δύο Αγγέλων που κάθονται στις άκρες σχηματίζουν μία κούπα. Και στο μεσαίο θρόνο βλέπουμε μια κούπα – σύμβολο τής Ευχαριστίας,

(ΣτΜ: γιά λόγους τεχνικούς, η πλειονότητα τών σχολίων, όλα στην ρωσική, που ήταν ενσωματωμένα στην φωτογραφία τού πρωτοτύπου ρωσικού κειμένου, παρατίθενται στο κείμενο καθαυτό τής παρούσας μετάφρασης. Στην φωτογραφία, κεφαλαία γράμματα τού ελληνικού αλφαβήτου παραπέμπουν στα αντίστοιχα σχόλια στο καθαυτό κείμενο).

Πίσω από τον κάθε άγγελο αναπαρίσταται το σύμβολό του:

Α) Πίσω από τον πρώτο άγγελο, ανορθώνονται λεπτά και κομψά παλάτια. Αυτή η καλλιτεχνική εικόνα χρησιμοποιείται στην εικονογραφία πολύ συχνά ως ένα περιβάλλον χαράς και εμπνευσμένης γνώσης. Η οικοδόμηση τού εσωτερικού κόσμου τού ανθρώπου στον Χριστιανισμό ήταν σαν το έργο ενός αρχιτέκτονα και ονομαζόταν "Οικονομία".

Β) Πίσω από τον μεσαίο, ένα δέντρο, το οποίο συμβολίζει όχι μόνο την Δρυ τού Μαμβρή (ΣτΜ: Δρύς τού Αβράμ. Ο τόπος όπου ο Αβραάμ φιλοξένησε τούς τρείς Αγγέλους, την προτύπωση τής Αγίας Τριάδος) από τη Βιβλική αφήγηση, αλλά και το "δέντρο της ζωής," το "δέντρο τής αιωνιότητας", το μονοπάτι στο οποίο, μετά την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο, "καὶ ἔταξε τὰ Χερουβὶμ καὶ τὴν φλογίνην ῥομφαίαν τὴν στρεφομένην φυλάσσειν τὴν ὁδὸν τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς" (ΣτΜ: παραθέτουμε το χωρίο τής Γέν. 3:24). Το δέντρο μπορεί επίσης να χρησιμεύσει ως σύμβολο τής Ανάστασης.

Γ) Πίσω από τον τρίτο άγγελο, υψώνεται ένα βουνό, ένα αρχαίο σύμβολο αυτού που είναι ανυπέρβλητο. Στη Βίβλο, "βουνό" ισοδυναμεί με εικόνα "έκστασης τού πνεύματος".

Δ) Δεν υπάρχει φαγητό στο τραπέζι παρά μόνο μία κούπα με το κεφάλι ενός μοσχαριού – σύμβολο τής μελλοντικής θυσίας του Χριστού.

Ε) Ο κεντρικός άγγελος ευλογεί την Κούπα, ενώ οι άλλοι σιωπηρά αναγνωρίζουν την ανάγκη μιας θυσίας που θα λυτρώσει τον λαό. Στη Ρωσική λαϊκή ποίηση η Κούπα εισήλθε ως "θνητή". Για τον άγιο Αντρέι Ρουμπλόφ και τους συγχρόνους του η Κούπα ήταν στενά δεμένη με την πραγματική ζωή, μόνο που στην εικόνα η τραγικότητα αυτού του θέματος εκφράζεται με φωτεινή θλίψη. Στην «Τριάδα» τού Ρουμπλιόφ, η "Κούπα τού θανάτου" είναι "το κλειδί για τη ζωή του μέλλοντος".

Ζ) ο μεγάλος εικονογράφος δεν υποδηλώνει τα πρόσωπα τής θείας Τριάδας. Δημιουργεί μια εικόνα μιας αδιαχώριστης Ουράνιας Ένωσης, γεμάτη σιωπηρή μειλιχιότητα και αυταπάρνηση. Στον Ρουμπλιόφ, η ενσάρκωση αυτού τού συμβολισμού τής άφθαρτης ενότητας επιτυγχάνεται με τέλεια καλλιτεχνική μορφή.

Υπάρχει ακόμη μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια στην εικόνα. Εάν κοιτάξετε προσεκτικά το θρόνο, μπορείτε να δείτε ένα παράθυρο σε αυτόν. Θυμηθείτε, η κορύφωση τής περιήγησης στη Γκαλερί Tretyakov, είναι η αίθουσα Ρουμπλιόφ, η καρδιά τής οποίας είναι η «Τριάδα». Γενικά, αυτή η αίθουσα καταδεικνύει πώς η αγιογραφία πάει σε όλο και ψηλότερα πνευματικά επίπεδα, μέχρι να φτάσει στο αποκορύφωμά της στην εικόνα τού Ρουμπλιόφ, και στη συνέχεια, δυστυχώς, αρχίζει η σταδιακή πτώση (σε πνευματικότητα). Το λοιπόν, πολλοί άνθρωποι, κοιτάζοντας αυτή την εικόνα, αναρωτούνται: "Mα τι είναι αυτό το παράθυρο;" Η παρουσία του δεν είναι τυχαία. Πρέπει να σημειώσω αμέσως σε αυτό το σημείο ότι έχουν γραφτεί πάρα πάρα πολλά περί τής εικόνας "Τριάδα", μια πληθώρα σχολίων και ερμηνειών. Σε ένα από αυτά τα γραφόμενα, ένας από τους ερευνητές γράφει τα εξής σχετικά με αυτό το παράθυρο: Σε οποιοδήποτε θρόνο που βρίσκεται στο ιερόν τού ναού, υπάρχουν πάντα λείψανα αγίων. Αλλά στο θρόνο τής εικόνας δεν έχουμε κάτι τέτοιο. Υπάρχει η Θυσία του Χριστού, που αναπαρίσταται συμβολικά ως Κούπα που στέκεται στο θρόνο, αλλά ανθρώπινη απάντηση αντάξια αυτής της θυσίας δεν υπάρχει. Και τι είδους απάντηση μπορεί να είναι αυτή; Είναι τα επιτεύγματα όλων των μαρτύρων, σεβάσμιων, ιεραρχών, όλων των αγίων. Επομένως, αυτό το παράθυρο μοιάζει, να μεταφέρει την ερώτηση τού Θεού: "Και τι θα απαντήσεις εσύ στην θυσία τής αγάπης του Χριστού;". Μού αρέσει αυτή η ερμηνεία. Νομίζω ότι ο Αντρέι Ρουμπλιόφ θα μπορούσε να το είχε συλλάβει/σκεφτεί κάπως έτσι.

Ένα άλλο συμβολικό «στρώμα» συνδέεται με τις εικόνες που φαίνονται πίσω από κάθε άγγελο. Πίσω από τον μεσαίο άγγελο είναι ένα δέντρο. Αυτό είναι το Δέντρο τής Ζωής, το οποίο, όπως αναφέρει η Γραφή, ο Κύριος φύτευσε στον Παράδεισο. Πίσω από τον άγγελο στα αριστερά όπως κοιτάμε, βλέπουμε ένα παλάτι, ένα σύμβολο τής Θείας Οικονομίας, την εικόνα της Εκκλησίας. Πίσω από τον Άγγελο στα δεξιά – που συνήθως συνδέουν με το Άγιο Πνεύμα – είναι ένα βουνό. Συμβολίζει την ανάβαση στον ορεινό (πνευματικό) κόσμο. Αυτά τα σύμβολα συνδέονται άμεσα με τους αγγέλους και είναι πιο πλούσιοι σε νόημα από ό, τι σε οποιαδήποτε άλλη εικόνα.

Οι εικόνες φέρουν γενικά πάντα αυτά τα τρία σύμβολα: άψυχη φύση (βουνά), άγρια ζωή (δέντρα) και αρχιτεκτονική. Αλλά στην εικόνα "Τριάδα", τα βλέπουμε άμεσα συνδεδεμένα με κάθε άγγελο. Ο Αντρέι Ρουμπλιόφ θέλησε με αυτόν τον τρόπο να αποκαλύψει τις σχέσεις των Αγγέλων και τα χαρακτηριστικά καθενός εξ αυτών.

– Υπάρχει μια ομόφωνα δεκτή ερμηνεία ως πρός το ποιος Άγγελος συμβολίζει τον (Θεό) Πατέρα, ποιος τον (Θεό) Υιό και ποιος το Άγιο Πνεύμα;

– Αυτήν την ερώτηση, που είναι κι εξαιρετικά δύσκολη για τους ερευνητές, μάς την ρωτάν συχνά. Απαντήσεις υπάρχουν διάφορες. Κάποιος θεωρεί ότι ο Χριστός απεικονίζεται στο κέντρο, ο Πατέρας δεξιά του και το Άγιο Πνεύμα στα αριστερά του. Υπάρχει επίσης η ερμηνεία σύμφωνα με την οποία είναι ο Πατέρας που βρίσκεται στο κέντρο, αλλά καθότι δεν μπορούμε να Τον δούμε άμεσα, μπορούμε βασιζόμενοι στα λόγια τού Σωτήρος, «ὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν πατέρα·» (ΣτΜ: κατά Ιωάννη 14:9), να υποθέσουμε ότι απεικονίζεται στην ενδυμασία τού Χριστού και ο Υιός στέκεται στα δεξιά Του. Υπάρχουν πραγματικά πολλές ερμηνείες.

Αλλά αυτό δεν μπορεί να είναι το πιο σημαντικό πράγμα, παραδόξως, σε αυτήν την εικόνα. Η Σύνοδος των 100 Κεφαλαίων τού 1551 (ΣτΜ: η Σύνοδος, η οποία έλαβε χώρα στην Εκκλησία Κοίμησης τής Θεοτόκου στο Κρεμλίνο παρουσία τού Ιβάν τού Τρομερού, τού ανώτερου κλήρου και τού συμβουλίου τών Βογιάρων [ανώτερη φεουδαρχική τάξη], απέρριψε τα κυβερνητικά σχέδια περί κοσμικοποίησης, αλλά περιόρισε την περαιτέρω αύξηση τής εκκλησιαστικής περιουσίας στις πόλεις και τα οικονομικά προνόμια των κληρικών. Οι αποφάσεις, διατυπώθηκαν σε 100 κεφάλαια) ενέκρινε την εικόνα του Αντρέι Ρουμπλιόφ ως κανονική, υπογραμμίζοντας ότι δεν είναι εικόνα των Θεϊκών Προσώπων, αλλά εικόνα τής Θείας Τριαδικότητας. Ως εκ τούτου, η Σύνοδος απαγόρευσε την χρησιμοποίηση επιγραφών για τούς Αγγέλους, εξαλείφοντας έτσι κάθε πιθανότητα να αποκαλυφθεί ποιος είναι ποιος.

Είναι ενδιαφέρον ότι η "Τριάδα" τού Ρουμπλιόφ έχει και μια άλλη ονομασία – "προ – αιώνιο Συμβούλιο". Αυτή η άλλη ονομασία αποκαλύπτει την άλλη πλευρά της εικόνας. Τι είναι αυτό το "προ – αιώνιο Συμβούλιο"; Πρόκειται για μια απόκρυφη επικοινωνία εντός τής Αγίας Τριάδας περί σωτηρίας τής ανθρωπότητας – ο Θεός Πατέρας, με την εκούσια συναίνεση τού Θεού Υιού, τον στέλνει στον κόσμο για τη σωτηρία των ανθρώπων.

Βλέπετε λοιπόν πόσες θεολογικές έννοιες είναι κρυμμένες στην εικόνα αυτή; Αυτή η συγκεκριμένη εικόνα είναι το πιο πολύπλοκο θεολογικό κείμενο. Η ίδια η εικόνα είναι πιο κοντά σ΄ένα βιβλίο απ 'ό,τι σε μια ζωγραφιά. Δεν εικονογραφεί/αναπαριστά, αλλά συμβολικά υποδεικνύει κάτι κρυφό και μυστικό.

Ωστόσο, η εικόνα αυτή είναι εξαιρετική κι από καλλιτεχνικής άποψης. Το γεγονός ότι η "Τριάδα" θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της παγκόσμιας τέχνης δεν είναι διόλου σύμπτωση. Στις αρχές τού 20ού αιώνα, ο συντηρητής Vasily Guryanov βρήκε έναν τρόπο να αφαιρέσει ένα στρώμα από λάδι από σκοτεινές εικόνες. Το 1904 καθάρισε ένα μικρό κομμάτι τής αναπαράστασης των ρούχων στην "Τριάδα" και όλοι είδαν το καταπληκτικό, διαπεραστικό γαλάζιο χρώμα τού Ρουμπλιόφ. Όλοι οι παριστάμενοι μείναν έκπληκτοι και σύντομα μια ολόκληρη «στρατιά» προσκυνητών έσπευσε να δει την εικόνα. Οι μοναχοί φοβούμενοι ότι όλος αυτός ο κόσμος μπορούσε να προκαλέσει ζημιά στην παλιά εικόνα, χρησιμοποίησαν μεταλλική περικόσμηση γιά να την προστατέψουν, και απαγόρευσαν να γίνει οποιαδήποτε περαιτέρω εργασία σε αυτήν. Η διαδικασία που ξεκίνησε τότε ολοκληρώθηκε μόλις το 1918, δυστυχώς, όταν είχαν ήδη κλείσει την Λαύρα. Στη συνέχεια, μια πολύ καλή ομάδα αποκατάστασης εργάστηκε εκεί υπό την καθοδήγηση τού Ίγκορ Εμανουήλοβιτς Γκράμπαρ. Όταν «ξεσκέπασαν» την εικόνα στην ολότητά της, είδαν απίστευτα, απλά ουράνια χρώματα: διαπεραστικό γαλάζιο, χρυσό και σκούρο κόκκινο, σχεδόν κερασί. Μια ροζ χροιά ήταν ακόμα παρούσα σε διάφορα μέρη, και στα ρούχα εμφανίστηκε πράσινο χρώμα. Χρώματα τού Παραδείσου. Η εικόνα, μέσα από την καλλιτεχνική της τελειότητα, αποκάλυπτε σε εμάς την Εδέμ. Τι είναι ο Παράδεισος; Eίναι το Είναι τής Αγίας Τριάδος, τού Θεού. Πού μάς καλεί ο Κύριος να πάμε; Όχι στην πνευματική άνεση, αλλά εκεί που θα υπάρχει η ενότητα ανθρώπου και Θεού. Κοιτάξτε απλά την εικόνα και θα καταλάβετε: τρείς Άγγελοι κάθονται. Καταλαμβάνουν τις τρεις πλευρές ενός τετράπλευρου θρόνου, αλλά η τέταρτη πλευρά είναι ελεύθερη ... Φαντάζει αυτό σαν κάλεσμα σε μάς. Αυτή η θέση που απομένει είναι για τον Αβραάμ, τον οποίο επισκέφθηκε η Αγία Τριάδα, αλλά και για τον καθένα από εμάς.

– Και εκείνος που έρχεται στην εικόνα, γίνεται κατά κάποιον τρόπον ο τέταρτος;

– Ναι. Η εικόνα, όπως ήταν, περιλαμβάνει αυτόν που την περιεργάζεται. Με την βοήθεια αυτής τής εικόνας, παρεμπιπτόντως, είναι πιο εύκολο να δώσει κανείς ένα παράδειγμα τής διακεκριμένης εικονογραφικής αρχής γνωστής ως «αντεστραμμένη προοπτική». Εάν προεκτείνετε τη γραμμή των ποδιών τού θρόνου, τότε αυτές συγκλίνουν εκεί που βρίσκεται το πρόσωπο που κοιτά την εικόνα. Και μέσα στην ίδια την εικόνα, αυτές οι γραμμές αποκλίνουν, αποκαλύπτοντας μπροστά στα μάτια μας την αιωνιότητα.

Καταλαβαίνετε τώρα γιατί αυτή η εικόνα θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα τής παλιάς ρωσικής ζωγραφικής; Τα πάντα συνυπάρχουν σε αυτήν: θεολογικό βάθος, καλλιτεχνική τελειότητα και το κάλεσμα στο άτομο – ένας διάλογος μαζί του. Βέβαια, υπάρχουν λογιών και λογιών εικόνες: υπάρχουν «κλειστές», που είναι δύσκολο να προσεγγιστούν, αλλά υπάρχουν και εικόνες που, αντίθετα, σε «τραβάν» κοντά τους: o Ρουμπλιόφ ζωγράφισε την εικόνα «Σωτήρ τού Zvenigorod» (ΣτΜ: μέρος τής εικόνας «Τάξη τού Zvenigorod»), εικόνα από την οποία είναι αδύνατο να απομακρυνθείτε. Θα μπορούσα κάλλιστα να μείνω όλη μου την ζωή να Τον κοιτάω. Αλλά η "Τριάδα" είναι ο χρυσός μέσος όρος της αρμονίας και της τελειότητας.

– Μπορούν επαγγελματίες ερευνητές να μάς πουν κάτι σχετικά με τη διαδικασία της σύνθεσης αυτής της εικόνας; Ίσως είναι γνωστό πώς προετοιμάστηκε για την σύνθεση τής εικόνας ο Ρουμπλιόφ, πώς νήστεψε, τι διεργασίες γίνονταν μέσα του όταν την συνέθετε;

– Τα μεσαιωνικά έγγραφα δεν μιλούν γι 'αυτό. Υπάρχει μόνο μια αναφορά του παραγγελιοδότη (άγιος Νίκων τού Ράντονεζ) και τίποτε παραπάνω. Δεν μπορούμε να πούμε τίποτε άλλο γι΄αυτήν την εικόνα, αλλά μερικά πράματα μπορούμε να ανασυγκροτήσουμε έμμεσα. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι ο Ρουμπλιόφ ήταν μοναχός. Που σημαίνει ότι έζησε μια ζωή αφοσιωμένη στην προσευχή. Ίσως πήρε ακόμη και έναν όρκο πριν συνθέσει την Τριάδα, αλλά δεν μπορούμε να πούμε τίποτα παραπάνω με σιγουριά. Τα μεσαιωνικά χρονικά και τα έγγραφα αυτής της εποχής είναι εξαιρετικά πτωχά σε τέτοιες πληροφορίες. Το έντονο ενδιαφέρον γι΄αυτά τα θέματα εμφανίστηκε στην σύγχρονη εποχή.

Ο Ρουμπλιόφ ανήκε σε μια πλειάδα μαθητών τού Αγίου Σεργίου. Μάς είναι γνωστό ότι αυτοί οι μαθητές ήταν πραγματικοί ασκητές, που σημαίνει ότι κατά πάσα πιθανότητα κι ο ίδιος ο Ρουμπλιόφ ήταν ένας τέτοιος ασκητής. Τα έγγραφα εκείνης τής εποχής αναφέρουν πολλούς διαφόρους αγιογράφους. Όλοι γνωρίζουν τον Θεοφάνη τον Έλληνα – παρεμπιπτόντως, δούλεψε με τον Αντρέι Ρουμπλιόφ στον καθεδρικό ναό του Ευαγγελισμού. Ή να θυμηθούμε τον Δανιήλ Τσέρνυ, με τον οποίο ο Ρουμπλιόφ εργάστηκε στο Βλαντίμιρ. Και κάποια λιγότερο γνωστά ονόματα: Ησαϊας Γκρέτσιν, Πρόχoρ τού Γκορoντιέτς. Ωστόσο, ήταν ο Αντρέι Ρουμπλιόφ ο οποίος εξελέγη να συνθέσει μια τόσο σημαντική εικόνα. Ένα τέτοιο σύνθετο θέμα θα μπορούσε να ανατεθεί μόνο σε κάποιον που είναι κοντά στο πνεύμα της. Μόνο αυτός είναι σε θέση να συλλάβει το βάθος τής αναπαράστασης και να το αποτυπώσει.

Αλλά αυτό, δυστυχώς, είναι το μόνο που μπορούμε να πούμε.

– Κι όσον αφορά στην εικόνα τού Ρουμπλιόφ που αναδύεται στην ταινία του Ταρκόφσκι, είναι αυτή, ως επί το πλείστων, προσωπική σκηνοθετική άποψη;

– Φυσικά. Η ταινία τού Ταρκόβσκι είναι βέβαια πολύ καλή, αλλά ασχολείται περισσότερο με έναν άνθρωπο που ζει σε μια πολύ δύσκολη εποχή. Κατά τη γνώμη μου, το βασικό ερώτημα που θέτει η ταινία είναι: πώς μπορεί ένας χριστιανός, ειδικά ένας μοναχός, να καταφέρει να μείνει αυτό που είναι σε αυτό το καζάνι τής τρομακτικής Ιστορίας που βράζει, όπου οι άνθρωποι σκοτώνουν ο ένας τον άλλο, καίγονται πόλεις όπου καταστροφή, βρωμιά και φτώχεια είναι παντού; Και ξαφνικά – "αν πότε ξέρατε από τι πράματα φυτρώνουν ποιήματα!" (ΣτΜ: στίχοι Άννας Αχμάτοβας). Δηλαδή, από ποια τρομακτική ασχήμια, από ποια βαθύτερη ανθρώπινη τραγωδία ξεφυτρώνουν σπουδαία έργα τέχνης. Είναι σαφές ότι ο Ταρκόφσκι δεν είχε σαν σκοπό να δημιουργήσει μια πραγματική, ιστορική εικόνα τού Ρουμπλιόφ. Ενδιαφέρεται περισσότερο για έναν καλλιτέχνη που αντιμετωπίζει το κακό με το βάθος που προσφέρει η τέχνη, το οποίο και μαρτυρεί ότι υπάρχει κάτι άλλο στον κόσμο το οποίο βρίσκεται πάνω από τη φρίκη του. Επομένως, αυτή η ταινία δεν πρέπει να ειδωθεί πρωτίστως ως μια αυστηρή ιστορική εικόνα, αλλά ως μια προσπάθεια ενός καλλιτέχνη να καταλάβει έναν άλλον καλλιτέχνη. Σε μια μάχη, τα οποιαδήποτε κατορθώματα δεν έχουν καμία αξία αν δεν επιφέρουν κάθαρση τής ανθρώπινης ψυχής. Ως εκ τούτου, ο σεβάσμιος Σέργιος δεν ξεκίνησε με την πολιτική, ούτε με τον πόλεμο, αλλά με την κάθαρση και την ανατροφή των ανθρώπων. Και υπό αυτήν την έννοια, η εικόνα είναι ένα σημαντικό τεχνούργημα που αντιστέκεται στο σκοτάδι τής εποχής. Το ίδιο το γεγονός τής σύνθεσής της είναι ένα κατόρθωμα.

– Ο π. Παύλος Φλωρένσκι στο βιβλίο "Εικονοστάσι" προτείνει μια ενδιαφέρουσα ιδέα, ότι δηλαδή η "Τριάδα" τού Ρουμπλιόφ είναι η μόνη πειστική απόδειξη της ύπαρξης τού Θεού.

– Ναι. Έγραψε ακόμη πιο βαθιά πράματα: "Αν υπάρχει η Αγία Τριάδα τού Ρουμπλιόφ, τότε υπάρχει Θεός".

– Πώς καταλαβαίνετε αυτή την φράση;

– Για έναν σύγχρονο άνθρωπο αυτό ακούγεται περίεργο, αλλά κοιτάζοντας προσεκτικά αυτή την εικόνα, καταλαβαίνουμε ότι αυτή είναι μια Αποκάλυψη που ξεπερνά την φαντασία μας. Δεν μπορείς να εφεύρεις κάτι τέτοιο. Δεν είναι φαντασία. Και αυτό σημαίνει ότι κάποια άλλη πραγματικότητα βρίσκεται πίσω από αυτήν την εικόνα – θεϊκή. Είναι αδύνατον, ένας άνθρωπος που ζούσε με πίστη στον Θεό κι ο οποίος συνέθεσε μια τέτοια εικόνα, να έχει αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή του σε ψευδαισθήσεις.

Σκηνή από την ταινία "Αντρέι Ρουμπλιόφ", σκηνοθέτης. Αντρέι Ταρκόφσκι

Στον βίο τού Aντρέι Ρουμπλιόφ υπάρχει ακόμη ένα ενδιαφέρον σημείο. Τον καιρό που συνεργάζονταν με τον Δανιήλ Τσέρνυ, για πολύ καιρό απλά περιεργάζονταν τις εικόνες. Δεν ζωγράφιζαν, δεν προσεύχονταν, αλλά απλώς κοίταζαν, σαν να στέκονταν μπροστά στις εικόνες και «θρέφονταν». Ήθελαν να ακούσουν τη φωνή τού Θεού, να δουν θεϊκές εικόνες που αργότερα θα μπορούσαν να αποτυπώσουν με χρώματα. Φυσικά, ο π. Παύλος Φλωρένσκι μέσω αυτής τής σκέψης υπονοούσε ότι πίσω από την «Τριάδα» αποκαλύπτεται μια αυτοτελής πραγματικότητα, μια πραγματικότητα που κανένας άνθρωπος δεν θα ήταν ποτέ ικανός να εφεύρει.

– Γιατί εδώ και πεντακόσια χρόνια ο Αντρέι Ρουμπλιόφ δεν αναφέρεται σε κανένα εκκλησιαστικό ημερολόγιο και αγιοποιείται από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία μόνο στα τέλη τού περασμένου αιώνα;

– Για να είμαι ακριβέστερος το 1988, στην Τοπική Σύνοδο που διοργανώθηκε με αφορμή την χιλιετία τού εκχριστιανισμού τών Ρώς. Στην πραγματικότητα, ο Αντρέι Ρουμπλιόφ θεωρούνταν ανέκαθεν άγιος στην Τριαδική Λαύρα τού Αγίου Σεργίου. Έχουν διατηρηθεί μέχρι τις μέρες μας εικόνες, όπου αναπαρίσταται μεταξύ άλλων αγίων τής Λαύρας. Για τούς μοναχούς τής Λαύρας ήταν ξεκάθαρο ότι ήταν άγιος. Υπήρξε μάλιστα ένας θρύλος τού 17ου αιώνα περί μεγάλων αγιογράφων, όπου μνημονεύεται το όνομά του. Στα πολύ παλιά χρόνια, μέχρι τίς λεγόμενες Συνόδους τού Μακάριου (ΣτΜ: Μητροπολίτης Μόσχας και πασών τών Ρωσιών) τού 16ου αιώνα, δεν υπήρχε καθορισμένος κατάλογος αγίων. Υπήρχαν πολλοί τοπικοί σεβάσμιοι που ήταν γνωστοί σε μια πόλη αλλά άγνωστοι σε άλλες. Τότε ο Μητροπολίτης Μακάριος προσπάθησε να συγκεντρώσει τα ονόματα όλων των σεβάσμιων αγίων και να τους συμπεριλάβει σε μια λίστα.

Η αγιότητα τού Αντρέι Ρουμπλιόφ ήταν ήδη προφανής στους σύγχρονους του. Κι από αυτό το γεγονός γίνεται πάνω – κάτω κατανοητός ο λόγος που τον αγιοκατάταξαν μόλις στον 20ό αιώνα. Η Σύνοδος τού 1988 αγιοκατάταξε εκείνους που ήδη τιμώνταν από τους πιστούς. Αυτό που έκανε η Σύνοδος ήταν απλά και μόνο να αναγνωρίζει επίσημα την αγιότητά τους. Ήταν μια τόσο ιδιότυπη "ύστερη αγιοκατάταξη". Κοιτάξτε τα ονόματα αυτών που αγιοκατατάχθηκαν μαζί με τον Αντρέι Ρουμπλιόφ: Ελισαβέτα Φιόντοροβτα, Κσένια τής Πετρούπολης, Αμβρόσιος τής Όπτινα, Ιγνάτιος Μπριντσάνινοφ. Δηλαδή, η Σύνοδος απλώς επιβεβαίωσε την τιμή τους και τούς συμπεριέλαβε στο εκκλησιαστικό ημερολόγιο.

– Αναφορικά με την ιστορία της ίδιας τής εικόνας τής Αγίας Τριάδας – ξέρετε κάτι σχετικά με την «συνάντηση» διασημοτήτων με αυτή την εικόνα; Ίσως αποτύπωσαν τις εντυπώσεις τους, τις εμπειρίες τους από αυτήν; Ίσως να υπάρχει κάποιο σημαντικό ιστορικό γεγονός που να σχετίζεται με αυτή την εικόνα; Μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται στην καρδιά τού πολιτισμού μας. Έτσι θέλω να πιστεύω, τουλάχιστον ...

– Φυσικά υπάρχουν. Διάβασα ποιήματα που ήταν αφιερωμένα σε αυτήν την εικόνα. Φυσικά, δεν μπορεί να μην μνημονεύσουμε τον Ταρκόφσκι. Όταν συνέλαβε την ταινία «Αντρέι Ρουμπλιόφ», παραδέχθηκε ότι είχε πολύ αόριστες ιδέες γι΄αυτόν. Το προσωπικό τού Μουσείου Αντρέι Ρουμπλιόφ μού διηγήθηκε ότι όταν ήρθε σε αυτούς και άρχισε να διαβουλεύεται μαζί τους, σαν να ήταν αυτοί εμπειρογνώμονες τής παλαιορωσικής τέχνης και γενικά εκείνης τής εποχής. Εκείνο τον καιρό το μουσείο είχε αντίγραφο τής εικόνας «Τριάδα». Στάθηκε, λοιπόν, όρθιος για πολύ καιρό μπροστά στην εικόνα, περιεργαζόμενος αυτήν. Μετά από αυτή τη συνάντηση, βίωσε μια τέτοια εσωτερική πνευματική μεταστροφή, χωρίς την οποία δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει μια ταινία αυτού τού επιπέδου.

Η ιστορία τής ανακάλυψης τής εικόνας στις αρχές τού 20ου αιώνα, την οποία ανέφερα, είναι επίσης πολύ χαρακτηριστική. Οι άνθρωποι έσπευσαν να δουν την αναδυόμενη ομορφιά που έλαμπε από αυτή τη μαύρη μάζα. Φανταστείτε την ακόλουθη σκηνή: έχετε μπροστά σας μια σκοτεινή εικόνα – και ξαφνικά ένα μικρό κομμάτι ανοίγει και από εκεί ένας γαλάζιος ουρανός μοιάζει να κρυφοκοιτάζει.

Υπάρχει μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση. Είναι γνωστό ότι οι Προτεστάντες έχουν γενικά πολύ αρνητική άποψη για τις εικόνες. Θεωρούν ότι είναι ειδωλολατρία και ούτω καθεξής. Αλλά πίσω στη δεκαετία του '90, μού κάναν δώρο ένα βιβλίο από έναν προτεστάντη Γερμανό ποιητή ο οποίος, βλέποντας την Τριάδα, άλλαξε τη στάση του απέναντι στις εικόνες. Έγραψε ακόμη και ένα ολόκληρο βιβλίο στο οποίο προσπάθησε να λύσει το αίνιγμα αυτής τής εικόνας, δίνοντας την δική του ερμηνεία. Συνειδητοποίησε ότι αυτό δεν ήταν είδωλο, ότι μια διαφορετική πραγματικότητα κρύβεται πίσω από τις εικόνες. Ο λόγος εδώ είναι για κάποιον ο οποίος όχι μόνο είναι ένας πιστός, αλλά είναι κι ένας θεολόγος, ένας πάστορας, κάποιος που εμμένει βαθιά στη θέση του, κι αυτός ο συγκεκριμένος κάποιος «αλλάζει» μετά από την συνάντηση με την "Τριάδα".

Ξέρω ότι κατά τη σοβιετική εποχή, αυτή η εικόνα όπως και πολλές άλλες έφεραν ανθρώπους στον Θεό. Η εκκλησία τότε ήταν «σιωπηλή». Πολλοί ναοί ήταν κλειστοί. Πού μπορούσε κάποιος να ακούσει έναν ζωντανό λόγο για τον Χριστό, για την Εκκλησία; Οι άνθρωποι άρχισαν να ενδιαφέρονται για την εικόνα, συμπεριλαμβανομένης τής «Τριάδας», και έπειτα παίρναν την Αγία Γραφή και άλλα βιβλία και έρχονταν στην Εκκλησία. Γνωρίζω προσωπικά αρκετούς ανθρώπους που, μετά από συνάντηση με την εικόνα τού Ρουμπλιόφ, ήρθαν στην πίστη στη σοβιετική εποχή.

– Θυμάμαι μια φορά στην Πεντηκοστή ήρθα στο ναό το βράδυ. Στο κέντρο, στο αναλόγιο, ήταν ακουμπισμένη η εικόνα «Τριάδα», ένα αντίγραφο, φυσικά, τής εικόνας τού Ρουμπλιόφ. Και αυτή τη συνάντηση μαζί της την έβαλα στην μνήμη μου για πάντα. Είχα την αίσθηση ότι στεκόμουν και μπροστά μου ήταν η άβυσσος. Δεν ήξερα πού να πάω, πώς να αντιδράσω με αυτή την άβυσσο. Δεν υπήρχε τίποτε να κάνω. Εκτός από το να σταθώ στην άκρη ... Ήταν σαν για μια στιγμή να μού έριχνε φως ένας θεϊκός κεραυνός. Έχετε πιθανώς τη προσωπική σας εμπειρία τής συνάντησης, την εμπειρία τής επαφής με την εικόνα, όχι ως επαγγελματίας, αλλά ως πιστός;

– Πώς να το πω; Δεν είναι αυτό το θέμα .. μάλλον, η εμπειρία τής βίωσης αυτής της εικόνας είναι πολύ προσωπική. Μερικές φορές γράφω ποίηση. Άκουσα μουσική και έγραψα για την «Τριάδα». Σαν να ... παράγει ήχους. Μέσα από αυτά τα χρώματα άκουγα μουσική, κι αυτή η μουσική έγινε ποίημα.