Η Θεολογία τού μαρτυρίου στην Βυζαντινή παράδοση

Η εποχή των μαρτυρίων κατά την διάρκεια των τριών πρώτων αιώνων τής χριστιανικής ιστορίας έγινε ένα είδος προζύμι τής χριστιανικής ταυτότητας κατά την βυζαντινή εποχή. Στα γραπτά τού Ωριγένη (3^ος αι..) συναντούμε τον ακόλουθο ορισμό των μαρτύρων: «ζουν με παρρησία για τον Σταυρό τού Χριστού και μαρτυρούν περί τού αληθινού Φωτός». Ο ηγούμενος Διονύσιος (Σλίονοφ) στοχάζεται περί των φωστήρων-μαρτύρων τής βυζαντινής παράδοσης.

Η αρχή του Βυζαντίου τον 4ο αιώνα είναι ταυτόχρονα και χρονικό σημείο τής αρχής τού μοναχισμού, που στον «Βίο τού Αγίου Αντωνίου» αρχίζει να θεωρείται ως εκούσιο συνεχές μαρτύριο. Το τέλος των διωγμών δεν σηματοδοτεί και την παύση των κατορθωμάτων τού ασκητισμού. To μαρτύριο ενσωματώνει όλους τούς τύπους αγιότητας. Η κατάκτηση τής αγιότητας περνά απαραίτητα από το ακραίο κατόρθωμα, μέσα από την πλήρη υπέρβαση τού εαυτού, μέσα από τον θάνατο για τον κόσμο.

Ένας άγιος είναι ένας ήρωας που συνεχίζει να μάχεται τον εαυτό του και τα κακόβουλα πνεύματα τού ουρανού που τον περιτριγυρίζουν. Σύμφωνα με τα λόγια του σύγχρονου θεολόγου Σωτηριόπουλου: «για έναν ασκητή, όλη η ζωή είναι ένα συνεχές μαρτύριο».

Από αυτή την άποψη, η θεολογία τής αγιότητας και η θεολογία τού μαρτυρίου συνδέονται άρρηκτα. Ποιες είναι, λοιπόν, οι βασικές θεολογικές ιδέες τού μαρτυρίου;

Βάπτιση αίματος

Σύμφωνα με μία από τις κύριες πατερικές σκέψεις, το μαρτύριο είναι προ-θανάτιο βάπτισμα: το βάπτισμα στο νερό μπορεί να αντικατασταθεί ή να επαναληφθεί στο βάπτισμα του αίματος.

Ο μαρτυρικός θάνατος των Αγίων Πολύκαρπου τής Σμύρνης και τού Υπάτου τού Γανγκρά

Στο 15ο χωρίο τού Οσίου Αμφιλοχίου, Επισκόπου Ικονίου, διαβάζουμε: "Το βάπτισμα είναι διπλό: το ένα με το αίμα, το άλλο με το νερό. Ως εκ τούτου, από τον Κύριο, αν και τραυματισμένος, «εξήλθαν αίμα και ύδωρ». Νερό για να ελευθερωθούν, διά τής βάπτισης, οι αμαρτωλοί, και αίμα, για να αξιωθούν οι μάρτυρες το στεφάνι ... ". Ο Όσιος Αμφιλόχιος λέει επίσης ότι το βάπτισμα "με το ίδιον αίμα" έγινε αυθεντική κολυμβήθρα βάπτισης, δηλαδή, αντικατέστησε το βάπτισμα. Έγινε "αίμα ως νερό".

Μια άμεση και κατά γράμμα ερμηνεία, μάς επιτρέπει να θεωρήσουμε το μαρτύριο ως είσοδο στην χριστιανική ζωή, η οποία είσοδος λαμβάνει χώρα με το Μυστήριο τού Βαπτίσματος. Αλλά το αίμα - κατ 'αναλογία με το χυμένο αίμα τού Χριστού - είναι κάτι το ακόμη σημαντικότερο: καθιστά τον άνθρωπο όχι μόνο καθαρότερο, αλλά τον καθαρίζει ολοκληρωτικά, τον ελευθερώνει, τον εξαγνίζει από τις αμαρτίες του, τον ίδιον ως μάρτυρα, αλλά κι εκείνους που προσεύχονται σε αυτόν, χωρίς να έχουν χύσει δικό τους αίμα. Το βάπτισμα με αίμα δεν είναι τόσο συγχώρεση όσο ανταμοιβή, δεν είναι ένα τραγικό γεγονός στην ζωή, αλλά μια γιορτή.

Μίμηση τής Θυσίας του Χριστού

Το δεύτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα τού μαρτυρίου είναι ότι είναι επικεντρωμένο στον Χριστό. Σύμφωνα με τον Τερτυλλιανό, «ο Χριστός είναι παρών στον μάρτυρα». Ο Χριστός δεν είναι μόνο ένα παράδειγμα μάρτυρα, αλλά και διαποτίζει ολόκληρη την ζωή των μαρτύρων κι εκείνων που προσπαθούν να τούς μιμηθούν.

Έχοντας εισέλθει στο δρόμο τής απομίμησης του Χριστού, οι μάρτυρες Τον μιμούνται μέσα από τα βάσανα που βιώνουν, τον θάνατο και την ανάσταση. Σύμφωνα με τον Άγιο Φιλόθεο Κόκκινο (ΣτΜ: διετέλεσε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μεταξύ των ετών 1353 - 1355 και 1364 - 1376), οι απόστολοι και μάρτυρες μιμήθηκαν στον θάνατο τον Χριστό, για χάρη τής Θείας Αγάπης. Ο ‘Όσιος Βασίλειος, Επίσκοπος (ΣτΜ: μεταξύ 432 και 447) Σελεύκειας, έγραψε για τον πρωτομάρτυρα τού Χριστού Στέφανο: «Αθάνατε μάρτυρα, σπουδαία η εξύψωσή σου στον Χριστό, μεγάλη η παρρησία σου για τον Χριστό».

Η κυριολεκτική μίμηση τού θανάτου κάποιου μπορεί να φαίνεται σαν αυτοκτονία. Για να αποφευχθεί αυτή η εντελώς λανθασμένη κατανόηση τού μαρτυρίου, θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο περί εκούσιας απομίμησης τού Χριστού στο δρόμο για την επίτευξη τής αγιότητας, η οποία στέφεται με το ακούσιο μαρτύριο ως το πιο πολύτιμο επιστέγασμα και ανταμοιβή για ολόκληρη την ασκητική ζωή ενός χριστιανού. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος έλεγε ότι ανομολόγητα αγαθά περιμένουν αυτόν που "καθαρίστηκε με αίμα και ο οποίος μιμήθηκε την θυσία τού Χριστού".

Παρρησία

Το τρίτο χαρακτηριστικό τού μαρτυρίου είναι ότι λαμβάνει χώρα σε μια ιδιαίτερη κατάσταση «παρρησίας», η οποία, κατά την άποψη των Ελλήνων θεολόγων, είναι η πιο σημαντική προϋπόθεση αγιοκατάταξης. Σύμφωνα με τον ορισμό του Δ. Κουτσούρη (ΣτΜ: Επίκουρος Καθηγητής τής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών), "η παρρησία είναι μια κατάσταση συγγένειας τής ψυχής με τον Θεό, ένα αίσθημα επενέργειας στον νου τού Αγίου Πνεύματος ... Αυτή είναι μια ευλογημένη κατάσταση τού ανθρώπου ο οποίος φτάνει στην θέωση ..."

Το χάρισμα τής παρρησίας είναι συνδεδεμένο με το χάρισμα τής μαρτυρίας, τού μαρτυρίου: χωρίς το τελευταίο δεν μπορεί να υπάρξει το πρώτο, σύμφωνα με τα λεγόμενα τού Νικόλαου Κατασκεπηνού (ΣτΜ: μοναχός, συγγραφέας τού «Βίος και διδαχαί του εν Αγίοις Οσίου Κυρίλλου του Φιλεώτου», Εκδ. Συναξαριστής).

Αυτή η ιδιαίτερη αρετή τονίζει τον υψηλό συμβολισμό τού μαρτυρίου, την φλόγα, τον ζήλο για την Αλήθεια. Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, "μεγάλος ζήλος ... και οι μάρτυρες με παρρησία περί Αληθείας τού Χριστού ομιλώντες".

Μεταξύ των χριστιανών συγγραφέων, ο πατέρας τής εκκλησιαστικής ιστορίας, ο Ευσέβιος (ΣτΜ: επίσκοπος Καισάρειας), είναι ο πρώτος που γράφει συστηματικά για την παρρησία των μαρτύρων. Για παράδειγμα, τα ακόλουθα αναφέρονται περί τού μάρτυρος Ουρβάνου (ΣτΜ: Επίσκοπος Μακεδονίας. Ο Απόστολος Παύλος τον αναφέρει στην προς Ρωμαίους επιστολή [16,9]: «ἀσπάσασθε Οὐρβανὸν τὸν συνεργὸν ἡμῶν ἐν Χριστῷ καὶ στάχυν τὸν ἀγαπητόν μου»): "Αλλά ο πάσχων δεν είχε καν την έγνοια για οτιδήποτε τού συνέβαινε καθότι μέσα του είχε τον βοηθό τού Θεού, ο οποίος παρείχε σε όλους σαφή βοήθεια και την παρρησία ως όραμα κάποιου φωτός. Αυτό έκανε τον μάρτυρα να γεμίζει με ακόμη περισσότερη τόλμη και με ακόμα περισσότερη παρρησία ".

Η παρρησία είναι η κατάσταση ενός πολεμιστή, ενός μαχητή που περνάει στην επίθεση και κερδίζει την μάχη. Να έχεις παρρησία σημαίνει να είσαι ισχυρός, ενώ η έλλειψη της σημαίνει αδυναμία. "Ως εκ τούτου, ζητώ", έγραφε ο Όσιος Συμεών o Νεοφανής, Θεσσαλονικεύς, "να διαφυλάξετε την παρακαταθήκη τής πίστης. Και αν ένας από τους αδελφούς γίνει πιο αδύναμος ... κρατήστε τον όσο το δυνατόν πιο μακριά γίνεται από τούς πονηρούς, έτσι ώστε, ερχόμενος σε επαφή μαζί τους, να μην βλάψει την ψυχή του στο παραμικρό. Και οι πιο ισχυροί να πηγαίνουν μπροστά με παρρησία. Γιατί θα λάβουν την ανταμοιβή των εξομολογητών και των μαρτύρων με το να διακηρύττουν, όταν τούς ζητείται, την Αλήθεια και να ομολογούν με παρρησία την πίστη τους στον Χριστό, τον Υιό τού Θεού ».

Σε συνέχεια των μαρτύρων

Σε γενικές γραμμές, η πατερική λογοτεχνία κυριαρχείται από τη γενική αντίληψη τού μάρτυρα ως άγιου, ο οποίος μπορεί και πρέπει να γίνει αντικείμενο μίμησης. Ως εκ τούτου, ο μάρτυρας είναι ένα είδος διαμεσολαβητή μεταξύ τού Χριστιανού και τού Χριστού και καταλαμβάνει μία κεντρική θέση στην ιεραρχία τής αγιότητας. "Μιμήσου αυτόν που είναι στην ίδια κατάσταση με σένα, εννοώ τον Στέφανο", λέει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "ο οποίος ήταν ο πρώτος που άνοιξε τις πύλες τού μαρτυρίου. Και ο οποίος βάλθηκε να μιμείται τον Κύριο ...". Η μίμηση των μαρτύρων πραγματοποιείται όχι μόνο στις ημέρες των εορτών τους, αλλά συνεχώς. "Απότιση φόρου τιμής στον μάρτυρα είναι η μίμηση τού μάρτυρα".

Το να είσαι «μάρτυρας εκουσίως» είναι μια από τις βασικές «φόρμουλες» που δείχνουν στην κατεύθυνση τού κύριου στόχου τής ανθρώπινης ύπαρξης – την Θέωση τού Ανθρώπου. Ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας κήρυττε την ημέρα των Αγίων Τεσσαράκοντα: «Να τιμάς αληθινά το θύμα τού μαρτυρίου, ώστε να γίνεις μάρτυρας εκουσίως και να τα βγάλεις πέρα χωρίς διωγμούς, χωρίς βασανιστήρια, δίχως να μαστιγωθείς, με την ίδια επιβράβευση που έτυχαν κι αυτοί».

Μίμηση ενός μάρτυρα σημαίνει τόσο την αναίμακτη μίμηση τού βασανισμού και τού θανάτου του, όσο και την μίμηση τού βίου του. Σύμφωνα με το κήρυγμα του Αγίου Ιωάννου του Χρυσόστομου, η οσιομάρτυρας Πελαγία, ντυμένη με την "αγνότητα" αντί για ένα πανάκριβο ρούχο, είναι ένα υπόδειγμα καθαρότητας και παρρησίας και ο μάρτυρας Ρωμανός (ΣτΜ: Ο Άγιος Ρωμανός έζησε στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ.) – παράδειγμα προς μίμηση υπομονής. Ο υστεροβυζαντινός (ΣτΜ: απεβίωσε το 1431) λόγιος ιερομόναχος Μακάριος Μακρής κήρυττε: «Θα βάλουμε τα δυνατά μας να μιμηθούμε τούς μάρτυρες τού παρελθόντος, θα μιμηθούμε την παρρησία τους, την αντοχή τους, την επιμονή τους, την μέχρι τέλους υπομονή τους...» «Τοιουτοτρόπως, τιμώντας τούς μάρτυρες, μιμούμαστε τον ζήλο τους για χάρη τής Θεοσέβειας», αναφέρει η βυζαντινή Ομιλητική λογοτεχνία.

Η μίμηση των μαρτύρων εκδηλώνεται επίσης μέσω τού γεγονότος ότι εκείνοι που τούς τιμούν πρέπει να δείξουν, σε σχέση με αυτούς, αυτήν την παρρησία που είναι και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τού άθλου τού μαρτυρίου. Το κατόρθωμα τού μάρτυρα είναι και η πεμπτουσία ολόκληρης τής ζωής αυτού. Το γεγονός ότι «κουβάλησε πάνω του» τα μαρτύρια και τα βασανιστήρια, επιβεβαιώνει την υπομονή και τις άλλες αρετές στις οποίες είχε ασκηθεί.

Αναίμακτο μαρτύριο των μοναχών

Η επιθυμία για αναίμακτη μίμηση των μαρτύρων μετατρέπει την ασκητική ζωή σε μαρτύριο, και το μαρτύριο καθίσταται το στέμμα τής ασκητικής ζωής. Ακριβώς όπως μοναχός και φιλόσοφος ταυτίστηκαν στο Βυζάντιο, έτσι ταυτίστηκαν και ο μοναχισμός ή ο ασκητισμός με το το μαρτύριο.   

Άγιος Θεόδωρος Στουδίτης. Εικόνα Στα κείμενα τού μοναχού Θεόδωρου Στουδίτη (ΣτΜ: 759 - 826, Βυζαντινός Έλληνας μοναχός και ηγούμενος στη Μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη), οι μοναχοί ερημίτες περιγράφονται ως "αυτοί που εγκαταλείπουν όλη την δημιουργία και ύπαρξη, σκεπτόμενοι και με το βλέμμα στραμμένο στα Ουράνια ". Ο συγγραφέας τού 8ου αιώνα Μιχαήλ ο Σύγκελλος γράφει: «Η μνήμη των μαρτύρων - ... είναι η επιθυμία για τον Θεό, η επιθυμία τού Υψηλού και τού Ουρανίου». Η ιδιαιτερότητα τής μοναστικής ζωής έγκειται στην αναμονή τής έλευσης τού ουρανού επί τής γης, ενώ η ιδιαιτερότητα τού μαρτυρίου έγκειται στην ακαριαία κατάκτηση τού Ουρανού μέσα από τον πιο αυτοθυσιαστικό άθλο.

Ο μοναχός με παρρησία εκπληρώνει την κλήση του, μέσα από τη σιωπή του, εισερχόμενος σε μια συνομιλία με τον Θεό. Ο μάρτυρας επιτυγχάνει μια ιδιαίτερη ομοιότητα με τον Θεό, περνά μέσα από μια νέα Γεθσημανή και κερδίζει την εμπειρία τής σιωπής με τόλμη, ίνα καταστεί συνομιλητής τού Χριστού. Το γεγονός ότι ο μοναχός παραμένει κατά κύριο λόγο σιωπηλός (που κατέχει "αναποφασιστικότητα", όπως το έθεσε ο Μοναχός Θεόδωρος Στουδίτης), ενώ ο μάρτυρας μιλά-ομολογεί, διόλου δεν διαταράσσει αυτή την ομοιότητα.

Ο μοναχός αποκηρύσσει συνεχώς τον κόσμο, ενώ ο μάρτυρας το κάνει την στιγμή τού μαρτυρίου, αλλά τούτη η απόρριψη δεν είναι λιγότερο ισχυρή, γιατί αν ο μάρτυρας ήταν αιχμάλωτος τού κόσμου, θα φοβόταν να χωρίσει από τον κόσμο.

Ο μοναχός είναι σαν τον Αδάμ, ο οποίος ήταν ο «κυβερνήτης» τού νεοσύστατου κόσμου, ενώ ο μάρτυρας είναι εκπρόσωπος τού κόσμου και τής μεταμόρφωσής του ενώπιον τού θρόνου τού Θεού.

Στον 8^ο αιώνα, κατά την περίοδο τής Εικονομαχικής έριδας στο Βυζάντιο, γίνεται μια αναβίωση τού αυστηρού μοναχισμού και λαμβάνει χώρα ένα άνευ προηγουμένου κύμα εσωτερικού μαρτυρίου– κάτι που αποτελεί την εξαίρεση για όλη την βυζαντινή Ιστορία. Κατά την περίοδο τής Εικονομαχίας, οι εικονοκλάστες μοναχοί συχνά αποδείχθηκαν μάρτυρες όχι μόνο "εκούσια" αλλά και υποβλήθηκαν σε ένα δεύτερο βάπτισμα αίματος.

Στο Βυζάντιο, ο μοναχισμός ερμηνεύεται όλο και περισσότερο ως μαρτύριο, και το μαρτύριο αποκτά ασκητικά χαρακτηριστικά.

Η λατρεία των μαρτύρων

Η μαρτυρία νοείται ως μια διαμεσολάβηση σωτηρίας μεταξύ ανθρώπου και Θεού. Στον Μιχαήλ τον Σύγκελλο βρίσκουμε διδασκαλία σχετικά με την λατρεία των ιερών μαρτύρων ως μέσο συνενώσεως και συμφιλίωσης με τον Θεό. Και στον 9ο αιώνα ο Άγιος Φώτιος έγραφε ότι η αδυναμία στο βασανιζόμενο άτομο μπορεί να υπερνικηθεί με την βοήθεια τού «προσώπου των μαρτύρων» που υπέφεραν από τον πολύ πόνο για χάρη τού Χριστού. "... στην θέα τής αδυναμίας τής φύσης βγάζεις κραυγή, για την τεράστια και απερίγραπτη τραγωδία των παθών μας. (Ο Θεός) ξέρει να συμπάσχει με τον ομοούσιόν του. Κοίτα το πρόσωπο των μαρτύρων. Έχουν την παρρησία να προστατεύσουν εκείνους που υποφέρουν για τον Χριστό με τα δεινά που υπέφεραν οι ίδιοι για τον Χριστό, και τα κοινά πάθη λειτουργούν ως παρηγοριά ... "

Ένα άλλο χαρακτηριστικό τού μαρτυρίου τής βυζαντινής παράδοσης είναι η παντοδυναμία τού μάρτυρα (ο οσιομάρτυρας Θεόδωρος, σύμφωνα με την περιγραφή τού Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, "συναθροίζει τους λαούς, διδάσκει την Εκκλησία, διώχνει τους δαίμονες ..." ), αποτέλεσμα τής εμπιστοσύνης του στην ύψιστη αγιότητα και θέωσή του.

Η ιδέα τής μίμησης χωρίς πλήρη ταυτοποίηση κατορθωμάτων και ανταμοιβών (με την διακριτική αντίθεση: εν αληθεία, και ουχί εις μίμησην) παραχωρεί την θέση στην μίμηση ως πλήρη ταυτοποίηση, όταν το σωματικό μαρτύριο-ομολογία τής πίστης, είναι το φυσικό αποτέλεσμα μόνιμης μαρτυρικο-ομολογητικής θέσης τού μοναχού ή τού ευσεβούς χριστιανού.

Τέτοιες αναπαραστάσεις τού μαρτυρίου κατέστησαν δυνατή, κατά τη διάρκεια των διωγμών των νέων καιρών, την είσοδο στην οδό τού μαρτυρίου όχι μόνο στους μεμονωμένους ήρωες, αλλά και σε ολόκληρες οικογένειες, κοινότητες και πληθυσμιακές ομάδες. Ο μάρτυρας, με το κατόρθωμα του, γίνεται μάρτυρας τού Θεού και ταυτόχρονα μάρτυρας τού μονοπατιού αυτού που οδηγεί σταδιακά στην αγιότητα ίσαμε την είσοδο στη Βασιλεία των Ουρανών.