Υπoλογιστές, ΙQ και το μέλλον των παιδιών μας

Στην εποχή μας, «διανοητικά» πράματα, όπως η νοημοσύνη, η συσσώρευση εννοιών, οι τεχνικές δεξιότητες, όλα κερδίζουν όλο και πιο πολύ σε εκτίμηση. Αλλά ακόμη και οι ειδικοί αρχίζουν να εκφράζουν ανησυχία, αναγνωρίζοντας ότι ο «πνευματικός νόμος» είναι πάνω απ’ όλα το θεμέλιο των ικανοτήτων μας και ότι πρέπει ν’ αναπτύξουμε αισθήματα, συναισθήματα και σχέσεις με άλλους ανθρώπους. Ό,τι έχει να κάνει με την «καρδιά», με λίγα λόγια.

Στο βιβλίο του «Συναισθηματική Νοημσύνη», ο Daniel Goleman, με βάση τ’ αποτελέσματα μελετών της νοημοσύνης, που διήρκεσαν αρκετές δεκαετίες, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι γενικά τείνουμε να υποτιμούμε τη σημασία των κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων ^[1]. Στην περίπτωση που νοιαζόμαστε για το τι θα συμβεί μακροπρόθεσμα, τότε υπάρχουν παράμετροι αξιολόγησης πολύ πιο αποτελεσματικοί από το IQ (δείκτης νοημοσύνης).

Σύμφωνα με την Jane Healy^[2], «Το γεγονός ότι αυτό το βιβλίο του Goleman γνώρισε τόση επιτυχία, ότι ήταν στην κορυφή της λίστας των best seller και ότι συνέχισε να παραμένει στις πρώτες θέσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα, μαρτυρεί ότι ο Goleman άγγιξε μια οδυνηρή «χορδή» της σημερινής κοινωνίας, η οποία είναι υπερκορεσμένη με πληροφορίες» ^[3] .

Ο Goleman εκφράζει την ανησυχία του για τη δραματική πτώση των «συναισθηματικών ικανοτήτων» τις τελευταίες δύο δεκαετίες, πτώση την οποία οι ερευνητές αποκαλούν «ασθένεια συναισθηματικής ανεπάρκειας». Στις Ηνωμένες Πολιτείες, χώρα όπου έλαβε χώρα το μεγαλύτερο κομμάτι της έρευνας, τα παιδιά έδειξαν μείωση των συναισθηματικών δεξιοτήτων σε περισσότερους από 40 δείκτες κοινωνικο-συναισθηματικής ευημερίας (από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980). Τέτοιες ανακαλύψεις είναι ανησυχητικές, όταν κανείς αναλογιστεί ότι, σύμφωνα με τον Goleman, το IQ συμβάλλει μόνο κατά το 20% στην οικονομική και προσωπική επιτυχία ενός ατόμου, ενώ το υπόλοιπο 80% εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις κοινωνικο-συναισθηματικές του δεξιότητες.

Γλύκισμα

Στο βιβλίο του Goleman αναφέρεται ένα εντυπωσιακό παράδειγμα, το οποίο σχετίζεται με μια πολύχρονη μελέτη, στην οποία μια ομάδα παιδιών αξιολογήθηκαν στην προσχολική ηλικία σε πρώτη φάση και σε μια δεύτερη φάση μετά από 14 χρόνια.

Στο πρώτο στάδιο της έρευνας, αυτό της προσχολικής ηλικίας, προσφέρθηκε στα παιδιά από ένα γλύκισμα και τους είπαν ότι εάν απέφευγαν να το φάνε στα επόμενα 15-20 λεπτά, τότε θα έπαιρναν ακόμη ένα γλύκισμα. Μετά από 14 χρόνια, αυτά τα παιδιά εξετάστηκαν μια δεύτερη φορά, οπότε και καταγράφηκε το ακόλουθο αξιοσημείωτο: Όσα από τα παιδιά είχαν, στη διάρκεια του πρώτου πειράματος, επιδείξει αυτοέλεγχο και μπόρεσαν ν’ αποφύγουν να ικανοποιήσουν αμέσως την όρεξή τους, αποδείχτηκαν συναισθηματικά πιο σταθερά, οι δάσκαλοι τους τ’ αντιμετώπιζαν καλύτερα, ήταν αρεστά στούς φίλους τους, σημείωσαν πολύ πιο επιτυχημένα αποτελέσματα σε εθνικές εξετάσεις, σε σύγκριση μ’ εκείνα τα παιδιά που είχαν φάει αμέσως το γλύκισμα, 14 χρόνια πριν ^[4].

Αυτή, όπως και πολλές άλλες μελέτες, καταδεικνύουν σαφώς ότι υπάρχουν, πέραν του συντελεστή νοημοσύνης, και άλλοι σημαντικοί παράγοντες, που σχετίζονται με αποτελεσματικές ψυχικές δεξιότητες.

Αλλά ποιος είναι ο λόγος για την απώλεια αυτών των δεξιοτήτων, απώλεια η οποία έχει παρατηρηθεί σε όλο τον κόσμο τα τελευταία χρόνια; Ο Daniel Goleman, σε μια συνέντευξή του, είναι ξεκάθαρος επ’ αυτού:

«Τα παιδιά ξοδεύουν περισσότερο χρόνο προσκολλημένα σε τηλεόραση ή υπολογιστή, ξεκομμένα από άλλα παιδιά κι ενήλικες. Και οι περισσότερες συναισθηματικές δεξιότητες που αναφέραμε, αποκτώνται όχι από το παιδί μόνο του, αλλά μέσω της αλληλεπίδρασης με άλλα παιδιά κι ενήλικες. Γι’ αυτόν τον λόγο, με ανησυχεί, και αυτό ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλη βοήθεια μας προσφέρουν, η έμφαση που δίνεται στους υπολογιστές. Ο χρόνος που ξοδεύουμε μπροστά σ’ έναν υπολογιστή και μια τηλεόραση είναι σε βάρος του χρόνου που ξοδεύουμε με άλλα άτομα»^[5].

Mε τον υπολογιστή είσαι μόνος σου και οι συναισθηματικές δεξιότητες δεν μπορούν ν’ αποκτηθούν, όταν κανείς είναι μόνoς του

Πολλοί εργοδότες σε όλο τον κόσμο, οι οποίοι προσλαμβάνουν άτομα σε τεχνικές και οικονομικές ειδικότητες, άρχισαν, ήδη πριν από αρκετά χρόνια, να δείχνουν όλο και πιο πολύ ενδιαφέρον για την «κοινωνική και συναισθηματική νοημοσύνη» των μελλοντικών υπαλλήλων τους, παρά για τις δεξιότητες στην ειδικότητά τους. Για παράδειγμα, μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε στην Ελβετία, το 1997, έδειξε ότι μεγάλες εταιρείες (στον Μηχανολογικό και Τραπεζικό τομέα) προσέβλεπαν στο να προσλάβουν άτομα με τ’ ακόλουθα χαρακτηριστικά: Αυτοέλεγχος, πρωτοβουλία, ικανότητα συγκέντρωσης, δεξιότητες επικοινωνίας, δημιουργικότητα, ικανότητα εργασίας σε ομάδα, ευελιξία, ειλικρίνεια, απόλαυση από τη συνεργασία με άλλους. Αυτές ακριβώς είναι οι δεξιότητες που βρίσκονται σε παρακμή σήμερα. Στη λίστα των χαρακτηριστικών που απαιτούσαν οι εργοδότες, η αναφορά στη σχολική βαθμολογία εμφανιζόταν στο τέλος της λίστας, ενώ η εμπειρία χρήσης υπολογιστή δεν εμφανιζόταν καν!^[6]

Η Jane Healy δηλώνει: «Στις μέρες μας, πολλά από τα παιδιά σκέφτονται περισσότερο τον υπολογιστή παρά τον εαυτό τους και τις αξίες τους». Και αναρωτιέται η ερευνήτρια:

«O υπολογιστής βλάπτει τόσο πολύ την κοινωνική, συναισθηματική και προσωπική μας ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένων τόσο σημαντικών συνηθειών, όπως η ύπαρξη κινήτρων, η προσοχή και η μνήμη! Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας ν’ αναπτύξουν τα ταλέντα και τις ικανότητές τους, τις αξίες τους, την ικανότητά τους για ενδοσκόπηση, στο να φροντίζουν τους άλλους, στο ν’ αναπτύξουν τις αυθόρμητες δεξιότητές τους στο παιγνίδι, στο να βρίσκουν προσωπική ικανοποίηση; » ^[7].

Ανάπτυξη εγκεφάλου και χρήση υπολογιστή

Στον ολοένα και πιο τεχνολογικά εξελισσόμενο κόσμο μας, παρατηρούμε μια άνευ προηγουμένου αύξηση προβλημάτων, τέτοιων όπως: Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής, αντικοινωνική συμπεριφορά, έλλειψη/απουσία κινήτρων, κατάθλιψη και αναποτελεσματικές εργασιακές δεξιότητες. Όλα αυτά προέρχονται από τα συναισθηματικά κέντρα του εγκεφάλου και μορφοποιούνται στην παιδική ηλικία.

Ωστόσο, είναι αδύνατον για τα πιο σημαντικά νευρωνικά κυκλώματα/μονοπάτια, που ρυθμίζουν αυτήν τη συμπεριφορά, ν’ αναπτυχθούν, όταν αφήνουμε το παιδί μόνο του με τον υπολογιστή. Αντίθετα, απαιτείται συχνή και ειλικρινής αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους, απαιτείται η ανάπτυξη υπεύθυνων δεξιοτήτων σκέψης, αλλά και φυσική άσκηση. Για παράδειγμα, όπως ισχυρίζονται πολλοί νευρολόγοι, οι νευρωνικές αλυσίδες που ρυθμίζουν την επιθετική συμπεριφορά είναι πολύ ευέλικτες στην παιδική ηλικία και η υπερβολική άσκηση σε βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια, σε συνδυασμό με ανεπαρκή εγκαρδιότητα από πλευράς των άλλων ανθρώπων, μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τα παιδιά, τα οποία μπορεί, όταν μεγαλώσουν, να γίνουν εγκληματίες^[8].

Μία από τις σημαντικές πτυχές της ανάπτυξης του εγκεφάλου ενός παιδιού είναι η ενσωμάτωση του τρόπου λειτουργίας διαφόρων εγκεφαλικών συστημάτων. Για παράδειγμα: Το παιδί κοιτάζει μια παρτιτούρα μουσικής, μεταφέρει τις νότες από την παρτιτούρα στο πληκτρολόγιο ενός μουσικού οργάνου, το παιδί χρησιμοποιεί τα δάχτυλα για να παίξει αυτές τις νότες (κάτι που είναι δυνατόν με την ενεργοποίηση του νευροκινητικού προγράμματος) και όλα αυτά ενώ ακούει τη μελωδία. Αυτή η ενσωμάτωση των εγκεφαλικών λειτουργιών αναπτύσσεται σταδιακά, κατά τη διάρκεια μιας μακρόχρονης εξάσκησης, στη διάρκεια της οποίας το άτομο αρχίζει να μαθαίνει (και αυτό σε οποιαδήποτε ηλικία) να μεταμορφώνει ενεργά την πρώτη ύλη σε μια νέα μορφή: Τον πηλό σε μορφές, τα κουτιά σε σπίτια πουλιών, τις ιδέες σε προτάσεις, τις εντυπώσεις σε φιλοσοφία της ζωής.

«Θα ενισχύσουν ή θ’ αποδυναμώσουν αυτήν τη διαδικασία οι νέες τεχνολογίες;», αναρωτιέται η Δρ. Healy. «Ο υπολογιστής από μόνος του κάνει υπερβολικά πολλά πράματα γι’ αυτήν την ενσωμάτωση (για παράδειγμα, όταν συνδυάζει εικόνες, ήχους, κινήσεις), οπότε το παιδί που χρησιμοποιεί τον υπολογιστή πειραματίζεται, απλά και μόνο, αντί να συντονίζει τα πάντα ο ίδιος. Με αυτόν τον τρόπο, από την ενασχόλησή του αυτή απουσιάζει η ενεργή διαδικασία, η οποία μπορεί ν’ αποδειχτεί άκρως απαραίτητη στις δραστηριότητές του»^[9].

Ο υπολογιστής κάνει υπερβολικά πολλά πράματα από μόνος του, οπότε το παιδί που χρησιμοποιεί τον υπολογιστή, καταντά να πειραματίζεται και μόνο, αντί να συντονίζει το ίδιο όλες τις διαδικασίες

Η ίδια ερευνήτρια σημειώνει:

«Αν υπάρχει κάτι που κάνει τους μαθητές να επιδεικνύουν τα καλύτερα αποτελέσματα, αλλά και τους ενήλικες να έχουν επιτυχία στον επαγγελματικό τομέα, αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά η στρατηγική γνώση. Και αυτοί οι νέοι, για τους οποίους κάποιος άλλος -είτε πρόκειται για άτομο είτε για υπολογιστή- έχει πραγματοποιήσει όλες τις διαδικασίες σκέψης κι επίλυσης προβλημάτων στην πράξη, τείνουν να κατέχουν αδύναμες στρατηγικές γνώσεις» ^[10].

Ο γνωστός καθηγητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Χάουαρντ Γκάρντνερ. έχει πει το εξής: Εάν θέλουμε πραγματικά τα παιδιά μας να μάθουν να είναι δημιουργικά, θα πρέπει να φροντίσουμε να επικεντρωθούν σ’ εκείνες τις δραστηριότητες, που διεγείρουν την επινοητικότητα και την εφευρετικότητα και οι οποίες μπορούν να διεξαχθούν μαζί με γονείς και καθηγητές.

Το αν το παιδί ξοδεύει υπερβολικά πολύ χρόνο μπροστά στον υπολογιστή ή όχι εξαρτάται, σε τελική ανάλυση, από τους γονείς. Μόνο που σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειώσουμε ότι "ο γονέας που πιστεύει ότι ο υπολογιστής μπορεί ν’ αντικαταστήσει τον γονέα, είναι απλώς τρελός!" -παρατήρησε ο προαναφερόμενος επιστήμονας, ο οποίος είναι ο ίδιος ο πατέρας τεσσάρων παιδιών.

Συμπερασματικά, η Jane Healy καταλήγει στα εξής:

«Εάν δεξιότητες όπως η ανάγνωση και η ικανότητα σκέψης σε βάθος χάνονται από μια γενιά, ενδέχεται να μην αποκατασταθούν πλέον από την επόμενη γενιά. Ένα πράγμα είναι η χρήση του υπολογιστή για τη βελτίωση των ικανοτήτων μας και άλλο να επιτρέψουμε στους υπολογιστές ν’ αντικαταστήσουν το σύστημα πνευματικών αξιών μας »^[11].