Ο Ντοστογιέφσκι πίστευε στον Χριστό όχι μόνο σαν ενσαρκωμένο Θεό, αλλά και ως ιδεώδες της ανθρωπότητας

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Γεια, σας αγαπητοί αδελφοί και αδελφές! Παρακολουθείτε την εκπομπή «Εκκλησία και Κόσμος».

"Με ποιον τρόπο μπορεί κάποιος να συνενώσει τους ανθρώπους στην επίτευξη υψηλότερων πολιτικών στόχων, εάν θεμέλιο της προσπάθειας αυτής δεν είναι η αρχική μεγάλη ιδέα της Ηθικής;". Αυτά είναι τα λόγια που χρησιμοποίησε ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς Ντοστογιέφσκι, πριν από σχεδόν ενάμιση αιώνα, αλλά, τα οποία, βέβαια, διατηρούν τη σημασία τους ακόμη και στις μέρες μας. Οι οιεσδήποτε βλέψεις και ελπίδες που σχετίζονται με την ευημερία και την ανάπτυξη της χώρας μας θ’ αποβούν ανεπιτυχείς και μάταιες, εάν ωραία και πολλά υποσχόμενα σχέδια κρατικής, κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης οικοδομηθούν πάνω στην άμμο της ηθικής αδιαφορίας.

Ποια ακριβώς, όμως, είναι αυτή η μεγάλη ιδέα περί Ηθικής του Ντοστογιέφσκι; Γιατί, απουσία ηθικών θεμελίων, ούτε η χώρα ούτε το άτομο έχουν μέλλον ή προοπτική; Θα ήθελα, σήμερα, να συζητήσω όλα αυτά τα θέματα με τον Ίγκορ Βόλγκιν, μέλος της Ένωσης Συγγραφέων της Ρωσίας, μέλος της Ένωσης Δημοσιογράφων της Ρωσίας, καθηγητή του Κρατικού Πανεπιστημίου (ΣτΜ: Λομονόσοφ) της Μόσχας.

Γεια σας, Ίγκορ Λεονίντοβιτς!

Ι. Βόλγκιν: Γεια σας, Βλαντίκα (ΣτΜ: Αρχιερέας/μητροπολίτης/δεσπότης στη ρωσική)!

Το ερώτημα, φυσικά, είναι παγκόσμιο, καθ’ ότι μπορεί να ειπωθεί ότι ο κόσμος πριν και μετά τον Ντοστογιέφσκι είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Μετά τον Ντοστογιέφσκι, ο κόσμος έμαθε για τον εαυτό του πράματα που δεν ήξερε πριν.

Κάποιος συγγραφέας είπε: «Υπάρχουν τρεις κατηγορίες ανθρώπων: Αυτοί που διάβασαν το “Αδελφοί Καραμάζοφ”, αυτοί που σκοπεύουν να το διαβάσουν και αυτοί που δεν πρόκειται ποτέ να το διαβάσουν». Φυσικά, αν κοιτάξουμε τον πυρήνα της ιδεολογίας του Ντοστογιέφσκι, θα δούμε ότι συνίσταται, κατ’ αρχάς, στην καταστροφή των συνόρων μεταξύ της Ηθικής του ατόμου και της Ηθικής του κράτους. Δεν υπάρχουν δύο Ηθικές. Μιλά γι’ αυτό στο «Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα», αλλά το βλέπουμε και σε πολλά από τα μυθιστορήματά του. Ό,τι ισχύει για το άτομο πρέπει να ισχύει για ολόκληρο το έθνος. Υπάρχει μια κάποια υψηλότερη Αλήθεια, που δεν αλλάζει με την περίσταση, αλλά είναι πάντα σταθερή. Είναι μια απόλυτη Αλήθεια.

Όλοι ξέρουμε τα υπέροχα λόγια του, τα οποία εξακολουθούν να είναι αμφιλεγόμενα: «Αν κάποιος μπορούσε να μου αποδείξει ότι ο Χριστός είναι έξω από την Αλήθεια και αν ήταν όντως έτσι, ότι η Αλήθεια είναι έξω από τον Χριστό, ε, λοιπόν, θα προτιμούσα να μείνω με τον Χριστό παρά με την Αλήθεια» ^[1] (ΣτΜ: Γράμμα στη Φονζίβινα. Βλ. συνέχεια). Πολύ περίεργα λόγια, για τα οποία έχει προταθεί πλήθος ερμηνειών. Νομίζω ότι σε αυτό το σημείο μπορεί να ειπωθεί το εξής: Εάν η Αλήθεια είναι «αριθμητική» (ΣτΜ: «Υπολογιστική») κι εάν αυτή η «Aριθμητική», όπως στο Έγκλημα και στην τιμωρία, είναι απάνθρωπη, τότε ο Ντοστογιέφσκι προτιμά να μείνει με τον Άνθρωπο, με τον Χριστό, παρά με αυτήν την αφηρημένη ορθολογιστική αλήθεια. Υπάρχουν και άλλες ερμηνείες, βέβαια.

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Στα έργα σας μιλάτε περί ανθρωποκεντρισμού του Ντοστογιέφσκι. Συγκρίνετε τον Ντοστογιέφσκι με τον Τολστόι και σημειώνετε ότι στον Ντοστογιέφσκι, για παράδειγμα, η Φύση δεν παίζει ποτέ σημαντικό ρόλο, π.χ. δεν «ζωγραφίζει» τοπία. Επικεντρώνεται πάντα στο άτομο. Τα λόγια που μόλις αναφέρατε -περί αυτού, παρεμπιπτόντως, συζητήσαμε σε προηγούμενη εκπομπή μου με τον Αντρέι Κοντσαλόφσκι (ΣτΜ: Σκηνοθέτης του κινηματογράφου)- μιλούν για τον πολύ βαθύ Χριστιανισμό του Ντοστογιέφσκι. Γι’ αυτόν, ο Χριστός ήταν από κάθε άποψη το απόλυτο ηθικό ιδεώδες και πίστευε στον Χριστό όχι μόνο ως ενσαρκωμένο Θεό, αλλά και ως ιδεώδες της ανθρωπότητας. Έδειξε ότι η Αλήθεια ως τέτοια δεν μπορεί να υπάρξει έξω από τον Χριστό, επειδή ο Χριστός και η Αλήθεια είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Επιπλέον, ο ίδιος ο Χριστός λέει περί του εαυτού Του: «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή·» (κατά Ιωάννη 14,6).

Ι. Βόλγκιν: Ναι. Υπάρχει ένα εδάφιο, γραμμένο λίγο πριν τον θάνατό του, στο «Ημερολόγιο του συγγραφέα» -μια διαμάχη με τον Καβέριν^[2]. Ο Καβέριν λέει ότι το να μένει κανείς πιστός στις πεποιθήσεις, αυτό είναι Ηθικότητα. Στο οποίο ο Ντοστογιέφσκι απαντά στο «Σημειώσεις ..» του: «Για μένα, το ηθικό πρότυπο και ιδεώδες είναι ο Χριστός. Ρωτώ: Θα έστελνε τους αιρετικούς στην πυρά; Όχι. Αυτό σημαίνει ότι η πυρπόληση των αιρετικών είναι μια ανήθικη πράξη". Και το να μένεις πιστός στις πεποιθήσεις σου, σύμφωνα με τον Ντοστογιέφσκι, έχει να κάνει με «τιμιότητα» και όχι με «ηθικότητα». Είναι πολύ βαθιά και ουσιαστική η διαφορά.

Ο Ντοστογιέφσκι είχε πάντα τον Χριστό ως πρότυπο. Σε μια επιστολή προς τη Ν. Ν. Φονζίβινα^[3] έγραφε: "Δεν υπάρχει τίποτα πιο όμορφο, πιο γενναίο και πιο τέλειο από τον Χριστό". Γι’ αυτόν, ο Χριστός δεν είναι μια αφηρημένη θεωρία, δεν είναι η επί του Όρους ομιλία (όπως είναι, για παράδειγμα, για τον Τολστόι), αλλά ένα ζωντανό άτομο και Θεός, φυσικά. Όχι χωρίς λόγο, όταν διάβαζε την ερμηνεία του Συμβόλου της Πίστης, σε μια επιστολή που έστειλε ο Τολστόι σε συγγενή του, ο οποίος και την έδειξε στον Ντοστογιέφσκι, σφίγγει το κεφάλι του και λέει: "Όχι, όχι αυτό...". Για τον Τολστόι, βλέπετε, η επί του Όρους ομιλία είναι πιο σημαντική, η θεωρία είναι πιο σημαντική γι’ αυτόν (ΣτΜ: Και όχι ο ίδιος ο Χριστός και το παράδειγμα που έδωσε με τη ζωή του). Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Τολστόι, στη μετάφρασή του των τεσσάρων Ευαγγελίων, τ’ «απογυμνώνει» από την ποιητική τους διάσταση και τα «εκφυλίζει» σε μια καθαρή επιφυλλιδογραφία του Ευαγγελίου.

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Εκδιώχνει και το Πρόσωπο του Χριστού από αυτά;

Ι. Βόλγκιν: Φυσικά.

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Αυτό που αφήνει πίσω είναι την ηθικιστική διδασκαλία. Σε τελική ανάλυση, υπάρχουν ακόμη και στις μέρες μας διάφοροι μελετητές στη Δύση, που υποστηρίζουν ότι ο Χριστός δεν θα μπορούσε να υπάρξει καν ως ιστορικό πρόσωπο και ότι τάχα υπήρξε μόνο μια συγκεκριμένη συρραφή γνωμικών, από τα οποία «γεννήθηκε» κάτι σαν κι αυτό. Υπήρξε δήθεν κάποιος σοφός, που έγραψε γνωμικά που άρεσαν σε όλους και στη συνέχεια άρχισαν να βρίσκουν διάφορες ιστορίες για το ότι τάχα υπήρξε ο Χριστός.

Ι. Βόλγκιν: Αυτή η θεωρία συζητείται ακόμη στο «Ο Δάσκαλος και η Μαργαρίτα», όπου ο Μπερλιόζ προσπαθεί να πείσει τον συνομιλητή του ότι δεν υπήρξε τέτοιο Πρόσωπο, αλλά απλώς υπήρξε συρραφή αποσπασμάτων από πολλές πηγές. Αυτή η θεωρία ήταν αρκετά δημοφιλής στη σοβιετική εποχή, αλλά και ακόμη και πριν από τη σοβιετική εποχή. Επρόκειτο για μια μοντέρνα θεωρία της μη ύπαρξης του Χριστού ως πραγματικό ιστορικό Πρόσωπο.

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Ο Ντοστογιέφσκι πιστεύει στον πραγματικό ιστορικό Χριστό. Μου φαίνεται ότι σε πολλούς από τους χαρακτήρες του προσπαθεί να διαβάσει αυτό το πρόσωπο του Χριστού και να το προβάλλει στον κόσμο στον οποίο ζει. Διαφορετικά, προς τι όλες αυτές οι εξαιρετικές χριστιανικές μορφές στα μυθιστορήματά του -ο πρίγκιπας Μίσκιν, ο στάρετς Ζωσίμα;

Ι. Βόλγκιν: Ήταν το όνειρό του να σκιαγραφήσει τον υπέροχο ακέραιο άνθρωπο. Ακούμε συχνά το «το κάλλος θα σώσει τον κόσμο». Και καταλαβαίνουμε πολύ αδρά αυτό το ρητό. Ο Μίσκιν, εξάλλου, το διατυπώνει λίγο διαφορετικά: "Ο κόσμος θα σωθεί από τo κάλλος". Είναι φανερό ότι προϋποτίθενται και οι προσπάθειες του ίδιου του κόσμου. Το κάλλος δεν δίνεται στον κόσμο ως πανάκεια, αλλά απαιτείται μια ορισμένη πνευματική προσπάθεια, χρειάζεται το να έρθουμε κοντά στον Χριστό, στην εικόνα αυτήν του Θεού. Ο κόσμος θα σωθεί με τη δική του πνευματική προσπάθεια. Δεν υπάρχει κάποια «αυτόματη» σωτηρία από το ίδιο το κάλλος. Πολύ βαθυστόχαστη σκέψη.

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Θα ήθελα, επίσης, ν’ αναφέρω μερικά πράγματα για δύο πτυχές του έργου του Ντοστογιέφσκι και της προσωπικότητάς του. Πρώτον, δεν ήταν μόνο συγγραφέας, αλλά ήταν και φιλόσοφος. Όπως ο Πλάτωνας, που έβαζε τις σκέψεις του, τις ιδέες του, συμπεριλαμβανομένων και των αντιφατικών, στο στόμα των ηρώων των διαλόγων του, έτσι και ο Ντοστογιέφσκι στοίβαζε ολόκληρο τον πλούσιο εσωτερικό, πνευματικό, ιδεολογικό και συναισθηματικό του κόσμο στα λόγια και στις πράξεις των ηρώων των έργων του. Όταν διαβάζουμε τις λογομαχίες μεταξύ των αδελφών στο «Αδελφοί Καραμάζοφ» ή στο «Δαιμονισμένοι», δεν μπορούμε πάντα να καταλάβουμε σε τίνος το πλευρό βρίσκεται ο Ντοστογιέφσκι. Κατά μία έννοια, έχουμε την αίσθηση ότι, μέσ’ από αυτές τις εικόνες, μας ξεδιπλώνει τόσο τις εσωτερικές του αντιφάσεις όσο και, γενικότερα, τις αντιφάσεις της ρωσικής ψυχής.

Η δεύτερη πτυχή είναι ότι ακούμε συχνά την άποψη ότι ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε ένας προφήτης. Διέθετε το χάρισμα της βαθιάς ενόρασης, το οποίο λίγοι είχαν. Ξέρουμε ότι έζησε σε μια εποχή, που οι ιδέες του μηδενισμού, του αθεϊσμού και του σοσιαλισμού διείσδυαν στη Ρωσία. Ο Μπερντιάγιεφ, στο βιβλίο του «Η Κοσμοθεώρηση του Ντοστογιέφσκι», γράφει ότι τον καιρό εκείνον λίγοι ήταν αυτοί που διέβλεπαν οιαδήποτε απειλή στις ιδέες του σοσιαλισμού και λίγοι ήταν αυτοί που θα μπορούσαν με σαφήνεια να χαρακτηρίσουν τους φορείς αυτών των ιδεών ως «δαιμονισμένους», όπως έκανε ο Ντοστογιέφσκι.

Ι. Βόλγκιν: Ο Ντοστογιέφσκι έγραφε σε ηλικία 17 ετών: «Ο άνθρωπος είναι ένα μυστήριο. Μυστήριο που πρέπει να λυθεί. Kαι ακόμη και αν χρειαστεί μια ολόκληρη ζωή για να το λύσει κανείς, ας μη νομίσει ότι έχασε την ώρα του. Πασχίζω να λύσω αυτό το μυστήριο, γιατί θέλω να γίνω Άνθρωπος». Φυσικά, ωφελήθηκε πολύ από την εσωτερική πνευματική, ψυχική του εμπειρία. Είχε μια καταπληκτική αίσθηση του χρόνου και των ανθρώπων.

Και όσον αφορά στις προφητείες του Ντοστογιέφσκι, διαβάζει κανείς σήμερα μερικά από τα κείμενά του και μένει άναυδος με την επικαιρότητά τους. Όταν, για παράδειγμα, μιλά περί Οικονομίας. Φαίνεται να είναι κάτι μακρινό γι’ αυτόν, καθ’ ότι μη οικονομολόγος. Παρ’ όλα αυτά, σημειώνει ότι όσο δεν υπάρχει ηθική γαλήνη, τότε τίποτα δεν θα πάει μπροστά, ενώ, εάν υπάρχει ηθική γαλήνη, τότε και η Οικονομία θ’ αναπτυχθεί και τα οικονομικά θα βελτιωθούν. Σημαίνει αυτό, λοιπόν, ότι καταλαβαίνει ότι η κινητήρια αρχή των πάντων δεν είναι το «ψωμί», όπως λέει, αλλά κάτι άλλο, που οργανώνει και δίνει δομή στα πάντα στη ζωή. Αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Βέβαια, έβλεπε πολλά χρόνια μπροστά. Σε τελική ανάλυση, ο Σοσιαλισμός και ο,τιδήποτε άλλο συναφές είναι, σύμφωνα πάντα με την αντίληψή του, ανθρώπινες ιδιότητες, που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αναπτύσσονται. Μπορούμε να πούμε ότι στο «Έγκλημα και Τιμωρία» διαβλέπουμε κάποια στοιχεία ενός μελλοντικού φασισμού, γιατί ο Ρασκόλνικοφ είχε πρώτα μια θεωρία και μετά πέρασε στην αιματηρή πράξη. Στην ιδεολογία του 20ού αιώνα υπήρχε, επίσης, στην αρχή μια θεωρία, ιδεολογία, και στη συνέχεια περάσαμε στην πράξη, η οποία προσπάθησε να προσανατολιστεί με βάση αυτήν την ιδεολογία.

Ο Ντοστογιέφσκι κατάλαβε πώς λειτουργεί ο μηχανισμός εμφάνισης του πραγματικού ιστορικού κακού μέσα από συλλογισμούς και σχηματοποιήσεις (ΣτΜ: Και όχι μέσα από παρατήρηση της πραγματικότητας). Το βλέπουμε αυτό στα μυθιστορήματά του, αλλά και στο «Ημερολόγιο ενός συγγραφέα». Υπό αυτήν την έννοια, είναι εξαιρετικά ευαίσθητος στις ακόμα απόκρυφες δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος, που έχουν εμφανιστεί στην εποχή μας. Εξάλλου, πιστεύαμε ότι ο ΧΧ αιώνας είναι ο αιώνας του Ντοστογιέφσκι και ότι ο ΧΧΙ αιώνας θα είναι ίσως ο αιώνας του Τολστόι, σχετικά μιλώντας, καθώς και τα σενάρια πλοκής έχουν ήδη εξαντληθεί και η ανθρωπότητα έχει διανύσει πολύ «δρόμο»... Παρ’ όλα αυτά, η εξέλιξη των γεγονότων στις αρχές του 21^ου αιώνα έδειξε ότι ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας συγγραφέας εξαιρετικά επίκαιρος και ακόμα, όσο και αν αυτό φαίνεται παράξενο, σε μεγάλο βαθμό μη «αποκωδικοποιημένος» ακόμα.

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Τον Ντοστογιέφσκι τον συγκρίνουν συχνά με τον Τουργκένιεφ. Κι εσείς ο ίδιος κάνατε αυτήν τη σύγκριση μερικές φορές. Και στον Τουργκένιεφ έχoυμε μηδενισμό. Σκιαγραφεί μια πολύ ζωντανή εικόνα του Μπαζάροφ στο «Πατέρες και Γιοι», αλλά κοιτάζει αυτό το πρόβλημα από διαφορετική οπτική γωνία και μοιάζει να λέει ότι ναι, υπάρχει μια αλλαγή γενεών, υπάρχουν πατέρες και υπάρχουν παιδιά, υπάρχουν παραδοσιακές απόψεις και υπάρχουν φιλελεύθερες, υπάρχουν επιρροές, ας πούμε, εθνικιστικές, και υπάρχουν και «δυτικές». Αλλά ο Τουργκένιεφ δεν «πάει» τόσο βαθιά όσο ο Ντοστογιέφσκι και δεν βλέπει τις συνέπειες που κουβαλάει μέσα της η καταστροφική μηδενιστική ιδεολογία, ιδεολογία η οποία απορρίπτει τον Θεό.

Σε τελική ανάλυση, ο Ντοστογιέφσκι είπε ότι ο Σοσιαλισμός δεν είναι κάποιο είδος κοινωνικοοικονομικής θεωρίας, αλλά μια εξέγερση κατά του Θεού. Και αν από την ανθρώπινη ζωή εκδιώξουμε τον Θεό, τότε δίνουμε τόπο στο βασίλειο της ηθικής ανεκτικότητας. Αρκεί να θυμηθούμε το τσιτάτο που αποδίδεται στον Ντοστογιέφσκι: «Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε όλα επιτρέπονται». Αν και δεν αρθρώνει προσωπικά ο ίδιος αυτά τα λόγια, τα βάζει, παρ’ όλα αυτά, στο στόμα ενός από τους χαρακτήρες του έργου του και αυτά τα λόγια αντικατοπτρίζουν, σε μεγάλο βαθμό, την κοσμοθεωρία του ίδιου του συγγραφέα. Και μέσα από το παράδειγμα των αντι-ηρώων του, ο Ντοστογιέφσκι μάς δείχνει τι σημαίνει ηθική ανεκτικότητα και ποιες συνέπειες μπορεί να έχει.

Ι. Βόλγκιν: Στο τελευταίο του σημειωματάριο, ο Ντοστογιέφσκι γράφει: "[...]Η ομολογία πίστης μου στον Χριστό δεν είναι αυτή ενός παιδιού. Το Ωσαννά βγήκε μέσα από το καυτό καμίνι της αμφιβολίας[...]". Αυτόν τον δρόμο τον περπάτησε ο ίδιος. Μάλιστα, σε κάποια φάση σχεδιάζε να συγγράψει το μυθιστόρημα «Αθεϊσμός», που θ’ αποτελείτο από πολλές ιστορίες -ένα μεγαλοπρεπές μυθιστόρημα, ένα έπος για την πορεία του Ανθρώπου προς τον Θεό. Σε κάποια στιγμή στη ζωή μου, με είχε εντυπωσιάσει ο συλλογισμός του Μπερντιάγιεφ ότι ο αθεϊσμός είναι ένα στάδιο της Θεογνωσίας. Ότι ο Αθεϊσμός είναι και αυτός, επίσης, ένας δρόμος προς τον Θεό, αν και με «αρνητικό πρόσημο», από τον οποίον επίσης περνάει ο άνθρωπος. Είναι πράγματι απίστευτο. Η συγγραφή του μυθιστορήματος δεν έλαβε τελικά χώρα, αλλά πιστεύω ότι ο Ντοστογιέφσκι ήθελε να δείξει μέσ’ από αυτό το έργο αυτόν ακριβώς τον δρόμο του ανθρώπου προς τον Θεό, που περνά μέσα από την έλλειψη πίστης. Η ανθρώπινη ψυχή περνά από αυτό το μονοπάτι της έλλειψης πίστης, περνά μέσα από το καμίνι της αμφιβολίας, για να φτάσει τελικά εκεί πού πρέπει, με την ιδιότητά του, αυτή του πνευματικού όντος.

Φυσικά, το πρόβλημα της πίστης, η αναζήτησή της και η ομολογία σε αυτήν -κάτι το οποίο δεν «έρχεται» εκ γενετής στον άνθρωπο- βασάνιζε τον Ντοστογιέφσκι όλη του τη ζωή. Εξάλλου, ο ίδιος δεν αποδέχτηκε απλά μια «έτοιμη» διδασκαλία, αλλά τη βίωσε ως κάτι το πολύ προσωπικό. Γι’ αυτόν το Ευαγγέλιο, αλλά και ολόκληρος ο Χριστιανισμός, ήταν καθαρά προσωπικό ζήτημα και όχι απλά και μόνο ένα σύνολο κανονισμών, αξιώσεων και ούτω καθ’ εξής. Αυτό το βίωσε μέσα από την προσωπική του εμπειρία.

Μερικοί από τους κριτικούς μας, μερικές φορές, υποβαθμίζουν τον ρόλο του Ντοστογιέφσκι ως σχολιαστή των εντολών του Ευαγγελίου, τις οποίες και αποκρυπτογραφεί στα μυθιστορήματά του. Τα πράγματα δεν έχουν όμως έτσι, καθ’ ότι ο Ντοστογιέφσκι δημιούργησε τον δικό του καλλιτεχνικό κόσμο. Είναι, μεν, χωρίς αμφιβολία, ορθόδοξος συγγραφέας, αλλά, παρ’ όλα αυτά, εξακολουθεί να μην είναι εκκλησιαστικός συγγραφέας, σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς. Είναι ένας Χριστιανός συγγραφέας, που, με βάση τον Χριστιανισμό, δημιουργεί τον δικό του καλλιτεχνικό κόσμο, έναν κόσμο θεμελιωμένο πάνω στη χριστιανική Ηθική.

Μητροπολίτης Ιλαρίων: Σε αυτό το σημείο, να μου επιτραπεί να διαφωνήσω μαζί σας: Μη εκκλησιαστικός, ακόμη και αντι-εκκλησιαστικός, συγγραφέας ήταν ο Λέων Τολστόι. Και ο Ντοστογιέφσκι ήταν άνθρωπος της Εκκλησίας. Φυσικά, αντιλαμβανόταν τον Χριστό με τον δικό του τρόπο. Αλλά και η ίδια η Εκκλησία δεν απαγορεύει σε κανέναν ν’ αντιληφθεί τον Χριστό με κάποιον τέτοιον τρόπο. Αντιθέτως, η Εκκλησία δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να έχει έναν προσωπικό δρόμο προς τον Χριστό.

Ο Ντοστογιέφσκι έχει διανύσει έναν μακρύ, πολύ δύσκολο, τραγικό δρόμο: Περνώντας από το πάθος για τις σοσιαλιστικές ιδέες, έφτασε κάποτε στην πίστη στον Χριστό. Και αν ζωγραφίζει με τόσο έντονα χρώματα αυτούς τους «δαιμονισμένους», είναι γιατί έζησε ανάμεσά τους, συμμετείχε σε αυτήν την κοινότητα, γλύτωσε από του Χάρου τα δόντια -καταδικάστηκε σε θανατική ποινή, η οποία ανακλήθηκε κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή (ΣτΜ: Στην περίπτωση του Ντοστογιέφσκι, η ποινή μετατράπηκε σε εξορία και καταναγκαστικά έργα για 4 χρόνια στη Σιβηρία, στο Όμσκ για την ακρίβεια). Έτσι, λοιπόν, ξεκινώντας από εκεί, έφτασε σε μια πολύ βαθιά, φωτεινή και, θα ήθελα να πω, σε μια πολύ εκκλησιαστική πίστη στον Χριστό. Αποδέχθηκε τον Χριστό ακριβώς όπως Τον αποκαλύπτει η Εκκλησία στους ανθρώπους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο «χρησιμοποιεί» την εικόνα του στάρετς Ζωσίμα, ο λόγος για τον οποίο «παραθέτει» όλα αυτά τα γραφόμενα του στάρετς Ζωσίμα, τα οποία σε μεγάλο βαθμό συνάδουν με τα έργα των Αγίων Πατέρων. Αυτός είναι και ο λόγος για την παρουσία, στα έργα του, βαθιά εκκλησιαστικών μορφών, όπως, για παράδειγμα, αυτής του Αλιόσα Καραμάζοφ.

Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω, Ίγκορ Λεονίντοβιτς, που συμμετείχατε στην εκπομπή μας. Ο Ντοστογιέφσκι αποτελεί ένα ανεξάντλητο θέμα και, χωρίς αμφιβολία, θα επιστρέψουμε σε αυτό περισσότερες από μία φορές.