Πώς να περιγραφθεί το Απερίγραπτο

Ο Όσιος Ιουστίνος (Πόποβιτς) έγραψε σε μια μοναχή-αγιογράφο το εξής:

«Σου εύχομαι, παιδί μου, να έχεις φώτιση και πνευματική καλλιέργεια από τον Θεό, ώστε να μπορέσεις να μάθεις, όσο το δυνατόν καλύτερα, την τέχνη της αποτύπωσης της απερίγραπτης ομορφιάς του Προσώπου του Κυρίου. Ο Απερίγραπτος έδωσε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να Τον περιγράψουν, όταν ενσαρκώθηκε στο ανθρώπινο σώμα. Αυτός είναι το «Φως το Απρόσιτον». Αυτός κατέβηκε σ’ εμάς, έγινε προσιτός σ’ εμάς, τους ανθρώπους, διά μέσου του «πέπλου του σώματος». Η αγία τέχνη της αγιογραφίας είναι το να εκφραστεί αυτό το Απερίγραπτο με τα χρώματα».

Πώς να διδαχθεί κανείς αυτήν τη μεγάλη και αγία τέχνη; Πώς να περιγράψει το Απερίγραπτο; Οι μοναχές-αγιογράφοι της Ρωσικής Μονής Αλεξανδρο-Νιέφσκι Νοβο-Τίχβινσκι στο Αικατερινμπούργκ μοιράζονται την εμπειρία τους.

Η υψηλότερη ομορφιά δεν μπορεί να μεταδοθεί με τη βοήθεια κανονικών καλλιτεχνικών μέσων. Χρειάζονται ιδιαίτερα μέσα απεικόνισης και ιδιαίτερος συμβολισμός. Η γλώσσα της αγιογραφίας αναπτυσσόταν από την Εκκλησία στη διάρκεια αιώνων. Στο μοναστήρι επιλέχθηκαν ως πρότυπο οι βυζαντινές εικόνες της περιόδου των Παλαιολόγων (δεύτερο μισό του 13^ου αιώνα και πρώτο μισό του 15^ου αιώνα) κι επίσης οι παλιές ρωσικές εικόνες των 13ου-15ου αιώνων. Αυτή η περίοδος ήταν η ακμή της αγιογραφίας στη Ρωσία.

Όταν κοιτάς μια τέτοια εικόνα, της κανονικής αγιογραφίας, όπου κάθε στοιχείο έχει το δικό του πνευματικό νόημα, ακόμη και μη γνωρίζοντας την ακριβή σημασία όλων των συμβόλων, έχεις την αίσθηση ότι τα απεικονιζόμενα Πρόσωπα και Γεγονότα «δεν είναι από τον κόσμο αυτόν». Τέτοιες εικόνες αποτελούν την αληθινή θεολογία, μετουσιωμένη σε χρώματα.

Κατά τη διάρκεια των επισκέψεών τους στους παλιούς ναούς της Ελλάδος, της Σερβίας, της Μακεδονίας, όπου διατηρήθηκαν τα καλύτερα υποδείγματα της βυζαντινής αγιογραφίας των 13ου-14ου αιώνων, οι αδελφές μελετούν με προσοχή τις τοιχογραφίες των βυζαντινών διδασκάλων και των μαθητών τους. Βλέπουν τη σύνθεση, τα χρώματα, τις λεπτομέρειες των εικόνων.

Οι αδελφές περνάνε ώρες μέσα στους ναούς, αντιγράφοντας προσεχτικά τις εικόνες, αγιογραφημένες από τους παλιούς αγιογράφους.

Χάρη σ’ αυτήν τη δουλειά, οι αδελφές κατέχουν τη μοναδική γλώσσα της αγιογραφίας.

– Για εμάς είναι σημαντικό να μάθουμε όχι απλώς ν’ αντιγράφουμε τις παλιές εικόνες, αλλά και να δημιουργούμε καινούργιες, χρησιμοποιώντας τις γνωστές τεχνικές, λέει η μοναχή Άννα, η οποία έχει το διακόνημά της στο αγιογραφείο.

– Αυτό που μας δημιουργεί θαυμασμό -πάνω απ’ όλα- στις βυζαντινές εικόνες είναι η ελευθερία της δημιουργίας τους. Κάνουμε τόσο κόπο για ν’ αντιγράψουμε την εικόνα και όλες τις λεπτομέρειές της, ενώ οι παλιοί αγιογράφοι δημιουργούσαν τόσο ελεύθερα όσο ένας άνθρωπος άνετα μιλά τη μητρική του γλώσσα. Η τέχνη τους είναι αξιοθαύμαστη. Με πόση λεπτότητα τοποθετούσαν τα χρώματα, με τι επιδεξιότητα χρησιμοποιούσαν τα πινέλα, πόσο καλά γνώριζαν την ανατομία, ώστε στα πρόσωπα να φαίνονται καλά τα ζυγωματικά και τα φρύδια και τα πρόσωπα είναι ζωντανά και όχι συμβατικά. Μπορεί κανείς να κοιτάζει ατελείωτα και να θαυμάζει μια τούφα, που ενδεχομένως να προεξέχει από τα μαλλιά κάποιας αγίας, ή μία συγκινητική και καθαρά βρεφική χειρονομία της μικρής Παναγίας, που βρίσκεται στην αγκαλιά των γονέων της. Τα κορμιά στις εικόνες δεν είναι στατικά, αλλά όντως ζωντανά και εκφράζοντα κάποια συναισθήματα.

– Αυτό μπορεί να συγκριθεί με την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας. Στην αρχή ο άνθρωπος πρέπει να μάθει το αλφάβητο, μετά τις λέξεις και τη γραμματική και ύστερα μαθαίνει να «χτίζει» τις φράσεις και να διαβάζει άνετα τα κείμενα σε μια ξένη γλώσσα. Σταδιακά, με την προϋπόθεση ότι διαβάζει πολύ, θα μάθει τη γλώσσα καλά, ώστε να μπορέσει ο ίδιος να συντάσσει καινούργια κείμενα. Το ίδιο και με τη γλώσσα της αγιογραφίας. Για να μάθουμε να τη χειριζόμαστε άνετα, πρέπει ν’ αντιγράφουμε πολύ, να μελετάμε και να κατανοούμε όλες τις λεπτομέρειες.

Το ίδιο έργο, δηλαδή μελέτη και αντιγραφή των παλιών εικόνων, οι μοναχές-αγιογράφοι το έκαναν στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ, όπου βρίσκεται μία από τις πιο μεγάλες συλλογές των παλιών ρωσικών και βυζαντινών εικόνων στη Ρωσία, συμπεριλαμβανομένων των εικόνων που αγιογραφήθηκαν από τον Αντρέι Ρουμπλιόφ.

– «Ένα ενδιαφέρον γεγονός, λέει η μοναχή Άννα, είναι ότι στις εικόνες, αγιογραφημένες από τον Όσιο Αντρέι Ρουμπλιόφ, οι ειδικοί δεν κατάφεραν να δουν τα ίχνη από τα πινέλα ούτε μέσω μικροσκοπίου. Σε αντίθεση με τις εικόνες άλλων αγιογράφων. Οι εικόνες του Ρουμπλιόφ μοιάζουν σαν να είναι αχειροποίητες. Τι μεγέθους ήταν τα πινέλα του; Προς ποια κατεύθυνση έκανε τις πινελιές; Όλα αυτά έμειναν ως μυστικά του Αγίου αγιογράφου».

Οι αδελφές απευθύνονται για συμβουλές σε έμπειρους ειδικούς. Πάνω από είκοσι χρόνια επικοινωνούν με την Ιστορικό της Τέχνης και συντηρήτρια, Άννα Γιακόβλεβα. Πολύ συχνά το μοναστήρι επισκέπτονται καθηγητές, οι οποίοι πραγματοποιούν διαλέξεις και πρακτικά μαθήματα.

Οι αγιογράφοι, βέβαια, πρέπει να τελειοποιούν συνεχώς τις δεξιότητές τους στο σχέδιο και τη ζωγραφική, την Πλαστική Ανατομία και τη σύνθεση, την ικανότητα να μεταφέρουν τα ζωντανά χρώματα της φύσης. Επαγγελματίες καλλιτέχνες, συχνά, κάνουν μαθήματα στις αδελφές. Ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη οι αδελφές διατηρούν για το ζευγάρι ζωγράφων Αντσιφέροβι, τον Βασίλειο και την Λιουμπόβ, με τους οποίους είναι σ’ επαφή εδώ και πολλά χρόνια.

Οι ειδικοί, επίσης, βοηθούν τις αδελφές να λύσουν πρακτικά προβλήματα, όπως να εκπονήσουν τα σχέδια τέμπλων ή εσωτερικών χώρων στους ναούς. Έτσι, οι αδελφές εκπόνησαν το σχέδιο για τα χρώματα και τις αποχρώσεις του μοναστηριακού ναού της εικόνας του Θεοτόκου «Όλων των θλιβομένων η χαρά», μαζί με τον καθηγητή Ε. Μαξίμοβ.

Η εργασία σε ιερές εικόνες δεν είναι δυνατή χωρίς συμβουλές από πνευματικά έμπειρα πρόσωπα. Οι αδελφές συχνά δείχνουν τα σχέδια και τις ολοκληρωμένες εικόνες στον πνευματικό της μονής, τον σχη-αρχιμανδρίτη Αβραάμ, ο οποίος πριν από 25 χρόνια έδωσε την ευλογία ν’ ανοίξει το εργαστήριο αγιογραφίας στο μοναστήρι. Ο πατήρ Αβραάμ από την αρχή έθεσε την κατεύθυνση του εργαστηρίου, ώστε οι αδελφές να έχουν ως πρότυπά τους τις καλύτερες εικόνες της βυζαντινής και παλιάς ρωσικής αγιογραφίας, επειδή αυτές οι δύο παραδόσεις συνδυάζουν την υψηλή τέχνη και το πνευματικό στοιχείο, προτρέποντας στην προσευχή.

«Τα γεγονότα και οι άνθρωποι στην εικόνα απεικονίζονται κάπως διαφορετικά, σε σχέση με το πώς τους βλέπουμε στη ζωή. Οι φυσικές αναλογίες έχουν αλλάξει και το πρόσωπο αποδίδεται διαφορετικά από την ακαδημαϊκή ζωγραφική. Για ποιο λόγο γίνεται αυτό; Ώστε να μπορέσουμε να δούμε όχι μόνο την εσωτερική πλευρά του γεγονότος, αλλά, κυρίως, την εσωτερική του ουσία. Χάρη στις ειδικές τεχνικές, όλα τ’ απεικονιζόμενα στις εικόνες γίνονται συμβολικά, με πολλαπλή σημασία, και μας προτρέπουν να δούμε αλλιώς τα πράγματα» (από την ομιλία του πατρός Αβραάμ στις αδελφές).

Στην εργασία για κάθε εικόνα συμμετέχουν περισσότερες από μία αδελφές. Η μία προετοιμάζει το στοκαρισμένο ξύλο, η άλλη φτιάχνει το σχέδιο, η τρίτη κάνει το επίχρισμα.

Οι μοναχές-αγιοργάφοι προσπαθούν ν’ ακολουθούν τις παλιές τεχνικές αγιογραφίας των εικόνων. Τα χρώματα τίθενται με ιδιαίτερο τρόπο: Σε διαφορετικά στρώματα και σε συγκεκριμένη σειρά. Ακριβώς χάρη σ’ αυτόν τον τρόπο, τα πρόσωπα στις παλιές εικόνες φαίνονταν εμπνευσμένα και διαπερασμένα από φως.

Η πιο λεπτή δουλειά είναι, βέβαια, η αγιογραφία του προσώπου. Ο στόχος, τον οποίον επιδιώκουν οι μοναχές-αγιογράφοι, συνίσταται στο να ζωγραφίζουν τα πρόσωπα του Κυρίου, της Θεοτόκου και των Αγίων, έτσι ώστε, διατηρώντας την αυστηρή κανονικότητα, τα πρόσωπα να είναι ζωντανά κι εκφραστικά.

Στην εικόνα πρέπει να είναι καλά δουλευμένες ακόμη και οι λεπτομέρειες, όπως το φωτοστέφανο, τα γράμματα και τα μενταγιόν.

Εδώ και πάνω από 10 χρόνια οι αδελφές αφομοιώνουν την τέχνη της τοιχογραφίας. Η πολυπλοκότητά της συνίσταται στην ανάγκη κάλυψης μεγάλης επιφάνειας με αγιογραφία και οι μορφές, συνήθως, είναι σε μεγάλες διαστάσεις. Για παράδειγμα, η διάμετρος του φωτοστέφανου του Σωτήρα στον τρούλο του ναού της μονής έχει μήκος 4 μέτρα. Επίσης, δύσκολη είναι και η δημιουργία πολύμορφων συνθέσεων.

Οι αδελφές αγιογράφησαν τοιχογραφίες σε μερικούς μοναστηριακούς ναούς.

– Το πιο σημαντικό πράγμα στην τέχνη της αγιογραφίας δεν είναι ούτε η τεχνική και ούτε τα χρώματα, λέει η μοναχή Άννα. Πώς να δημιουργήσει κανείς τη μορφή ενός Αγίου; Πώς ν’ αποδώσει τα άγια συναισθήματα και όχι κανονικές ανθρώπινες ανησυχίες και πάθη; Επειδή η εικόνα φτιάχνεται για την προσευχή και πρέπει να εμπνέει, ν’ ανυψώνει το πνεύμα του ανθρώπου. Πώς να καταλάβουμε τι βλέμμα πρέπει να έχει ο Σωτήρας; Τι πρόσωπο να έχει η Παναγία; Για μας, όπως και για κάθε αγιογράφο, είναι το πιο δύσκολο και το πιο σημαντικό ερώτημα.

Το ίδιο λέει και ο Άγιος Ιωάννης της Σαγκάης (Μαξίμοβιτς):

«Η εικόνα δεν είναι πορτρέτο. Το πορτρέτο απεικονίζει μόνο τη γήινη εμφάνιση του ανθρώπου, ενώ η εικόνα μεταφέρει, επίσης, και την εσωτερική του κατάσταση, την αγιότητά του και την εγγύτητά του στον ουρανό. Στην εικόνα πρέπει ν’ απεικονίζονται τα αόρατα πνευματικά κατορθώματα και να λάμπει η ουράνια δόξα».