Η μετάνοια, η εξομολόγηση και η νηστεία

Η μετάνοια είναι η απαρχή νέας χριστιανικής ζωής ή νέας χριστιανικής ύπαρξης, ύπαρξης εν Χριστώ.

Το Ευαγγέλιο έτσι ξεκίνησε, με τα λόγια του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου: "Μετανοείτε, ήγγικε γαρ η Βασιλεία των Ουρανών". Και το κήρυγμα του Χριστού μετά την Βάπτιση ήταν: "Μετανοείτε και πιστεύετε στο Ευαγγέλιο".  

Όμως, στην εποχή μας τίθεται το ερώτημα: γιατί χρειάζεται μετάνοια; Από κοινωνική άποψη, είναι άτοπο να μιλάει κανείς για μετάνοια. Υπήρχε, βεβαίως, κάποιο ομοίωμα της μετάνοιας, ιδιαίτερα σε χώρες του ανατολικού ολοκληρωτισμού: όταν παρέκκλινε κάποιος από τη γραμμή του κόμματος και απαιτούσαν από αυτόν "μετάνοια". Ή, όταν αρχηγοί του κόμματος παρέκκλιναν οι ίδιοι από το αρχικό τους πρόγραμμα, μόνο που αυτό δεν ονομαζόταν μετάνοια, αλλά «μεταρρύθμιση» ή "περεστρόϊκα" ^[1]… Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν υπήρχε πραγματική μετάνοια. Έχει δει κάποιος από σας την ταινία του Αμπουλάτζε "Η μετάνοια"; Σε αυτή έχουμε ακριβώς την περίπτωση ψεύτικης μετάνοιας. Μόνο στο τέλος της ταινίας αποκαλύπτεται τι είναι η πραγματική μετάνοια. Την ψεύτικη μετάνοια η ταινία την παρουσιάζει, ως αλλαγή των "ιδεών" ή του "στιλ" εξουσίας τη στιγμή που, στην ουσία, παραμένουν ίδια. Και πράγματι, τέτοια "μετάνοια" δεν έχει τίποτα κοινό με την πραγματική μετάνοια.

Στην Αγία Γραφή (στο ελληνικό κείμενο) υπάρχουν δύο διαφορετικές έννοιες για τη μετάνοια. Η μια είναι η "μετάνοια" και η άλλη η "μεταμέλεια". Σκέφτηκα, για παράδειγμα, να πάω στην Φρανκφούρτη και "έδειξα μεταμέλεια", δηλαδή, άλλαξα γνώμη: δε θα πάω. Αυτό στην Αγία Γραφή λέγεται "μεταμέλεια", δηλαδή αλλαγή σκοπού. Δεν έχει καμία πνευματική σημασία. Υπάρχει και κοινωνιολογική ή ψυχολογική έννοια της "μεταμέλειας", με το νόημα της αλλαγής. Στην Ψυχολογία αναφέρονται στο "μετασχηματισμό" του χαρακτήρα, της νεύρωσης… Ούτε ο Άντλερ στην Ψυχολογία του βάθους, ούτε ο Φρόυντ, ακόμα και ο Γιουνγκ, δεν αναφέρονται στην έννοια της μετάνοιας.   

Η μετάνοια είναι θρησκευτική έννοια. Πρέπει να μετανοείς μπροστά σε κάποιον. Δε σημαίνει απλώς να αλλάξεις τον τρόπο ζωής ή το εσωτερικό συναίσθημα ή την εμπειρία σου, όπως εννοείται, ας πούμε, στις ανατολικές θρησκείες και πολιτισμούς. Αυτές οι θρησκείες λένε ότι ο άνθρωπος πρέπει να αποκτήσει τη δική του εμπειρία, πρέπει να γνωρίσει τον εαυτό του, να φτάσει στην αυτοπραγμάτωσή του, για να ξυπνήσει το φως της συνείδησής του. Όμως, για μια τέτοια αλλαγή δε χρειάζεται ο Θεός. Η χριστιανική μετάνοια, όμως, οπωσδήποτε, γίνεται μπροστά σε κάποιον.

Να ένα παράδειγμα. Ένας από τους Σέρβους μας – τώρα είναι 60 χρονών – ήταν κομμουνιστής στα νεανικά του χρόνια και έκανε, όπως όλοι αυτοί, πολύ κακό στον κόσμο. Μετά, όμως, στράφηκε προς την πίστη, τον Θεό, την Εκκλησία και, όταν του πρότειναν να μεταλάβει, έλεγε: «Όχι, έχω κάνει πολύ κακό». «Να πας να εξομολογηθείς». «Όχι, έλεγε, πώς να πάω να εξομολογηθώ σε ιερέα, τη στιγμή που εγώ έχω αμαρτήσει ενώπιον του λαού! Πρέπει να εξομολογηθώ δημόσια μπροστά στο λαό».

Να, αυτό είναι έκφραση πλήρους συνειδητοποίησης για το τι είναι η μετάνοια. Εδώ βλέπετε την εκκλησιαστική αντίληψη, πρωτοχριστιανική και αληθινά βιβλική, ότι, δηλαδή, ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ μόνος στον κόσμο. Στέκεται, πρώτα από όλα, ενώπιον του Θεού, αλλά και ενώπιον των ανθρώπων. Γι’ αυτό, στη Βίβλο, η αμαρτία του ανθρώπου ενώπιον του Θεού πάντα σχετίζεται με τον πλησίον, κι αυτό σημαίνει ότι έχει κοινωνικές, ανθρωπιστικές προεκτάσεις και συνέπειες. Αυτό αποτυπώνεται και στο λαό μας και στους μεγάλους Ρώσους συγγραφείς. Ο ορθόδοξος λαός νιώθει ότι ο κλέφτης ή ο τύραννος ή αυτός που κάνει κακό στον πλησίον του είναι το ίδιο όπως και ο άθεος. Ας πιστεύει στον Θεό. Δεν έχει καμία σημασία, αφού η ζωή του δε συμβαδίζει με την πίστη. Στην πραγματικότητα, βλασφημεί τον Θεό.

Από εδώ απορρέει η ολιστική έννοια της μετάνοιας, ως καθαρής στάσης ενώπιον του Θεού και των ανθρώπων. Η μετάνοια δεν μπορεί να νοηθεί μόνο με κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους. Πάντα υπάρχει η θεόσταλτη, βιβλική, χριστιανική έννοια.

Ο Χριστός αρχίζει το Ευαγγέλιό Του, την καλή Του είδηση, το κήρυγμά Του προς την ανθρωπότητα, με τη μετάνοια. Ο Άγιος Μάρκος ο Ασκητής, μαθητής του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που ζούσε στην έρημο, τον 4^ο-5^ο αιώνα, στη Μικρά Ασία, διδάσκει ότι ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, η δύναμη του Θεού και η Σοφία του Θεού, καθώς προνοεί για τη σωτηρία όλων, από όλα τα δικά Του διάφορα δόγματα και εντολές, άφησε έναν και μοναδικό νόμο: το νόμο της ελευθερίας, μόνο που η μύηση σε αυτόν το νόμο της ελευθερίας γίνεται μόνο μέσω της μετάνοιας. Ο Χριστός έδωσε εντολή στους αποστόλους: "Κηρύξετε σε όλους τους λαούς τη μετάνοια, διότι πλησίασε η Βασιλεία των Ουρανών". Και ο Κύριος, ήθελε να πει με αυτό ότι στη δύναμη της μετάνοιας εμπεριέχεται η δύναμη της Βασιλείας των Ουρανών, όπως ακριβώς στη ζύμωση εμπεριέχεται το ψωμί ή στο σπόρο εμπεριέχεται το φυτό. Έτσι, η μετάνοια είναι η αρχή της Βασιλείας των Ουρανών. Να θυμηθούμε την Επιστολή του Αγίου Αποστόλου Παύλου προς τους Εβραίους: εκείνοι που μετανόησαν, ένιωσαν τη δύναμη της Βασιλείας των Ουρανών, τη δύναμη του μέλλοντος αιώνα. Όμως, μόλις στράφηκαν προς την αμαρτία, χάσανε αυτή τη δύναμη και έπρεπε ξανά να ανακτήσουν τη μετάνοια.

Λοιπόν, η μετάνοια δεν είναι απλώς κοινωνική ή ψυχολογική ικανότητα να συμβιώνεις με άλλους ανθρώπους χωρίς σύγκρουση. Η μετάνοια είναι οντολογική, δηλαδή υπαρξιακή κατηγορία του χριστιανισμού. Όταν ο Χριστός άρχισε το Ευαγγέλιο με τη μετάνοια, εννοούσε την οντολογική πραγματικότητα του ανθρώπου. Να το πούμε με τα λόγια του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά: η εντολή της μετάνοιας και οι άλλες εντολές που μας δόθηκαν από τον Χριστό, αντιστοιχούν πλήρως στην ίδια την ανθρώπινη φύση, αφού στην αρχή Αυτός δημιούργησε αυτή τη φύση του ανθρώπου. Ήξερε ότι θα ερχόταν μετά ο Ίδιος και ότι θα έδινε τις εντολές, και γι’ αυτό δημιούργησε τη φύση σύμφωνα με τις εντολές που θα έδινε. Και εξ αντιθέτου, ο Κύριος έδωσε αυτές τις εντολές που αντιστοιχούσαν στη φύση που είχε δημιουργήσει αρχικά. Με αυτόν τον τρόπο, ο λόγος του Χριστού περί μετανοίας δε συκοφαντεί την ανθρώπινη φύση. Δεν «επιβάλλει» στην ανθρώπινη φύση κάτι το ξένο. Η μετάνοια είναι ό, τι πιο φυσικό και φυσιολογικό που αντιστοιχεί στην ανθρώπινη φύση. Μόνο που η ανθρώπινη φύση είναι πεπτωκυΐα, γι’ αυτό βρίσκεται τώρα στην αφύσικη για αυτήν κατάσταση. Εδώ, ακριβώς, είναι η μετάνοια που προσφέρεται ως διεργασία με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να διορθώνει τη φύση του, να την επαναφέρει στη φυσιολογική της κατάσταση. Γι’ αυτό, ο Σωτήρας είπε: «Μετανοείτε», δηλαδή, "αλλάξτε νου".

Το θέμα είναι ότι η σκέψη μας απομακρύνθηκε από τον Θεό, από τον εαυτό της και από τους άλλους. Σε αυτό συνίσταται η άρρωστη, η παθολογική εκείνη κατάσταση του ανθρώπου που λέγεται πάθος (παθολογική). Είναι ασθένεια, διαστροφή, όχι, όμως, καταστροφή ακόμα, όπως και η ασθένεια δεν είναι ακόμα η καταστροφή του οργανισμού, αλλά η φθορά του. Η αμαρτωλή κατάσταση του ανθρώπου είναι φθορά της φύσης του. Όμως, ο άνθρωπος μπορεί να αποκατασταθεί, να αποδεχτεί τη διόρθωση. Γι’ αυτό, η μετάνοια προσφέρεται ως υγεία για το ασθενές σημείο, για την άρρωστη φύση του ανθρώπου. Και αφού ο Σωτήρας είπε ότι πρέπει να μετανοούμε, ακόμα και αν δε νιώθουμε μέσα μας την ανάγκη μετάνοιας, πρέπει να Τον εμπιστευόμαστε ότι πράγματι χρειάζεται να μετανοούμε. Όντως, οι μεγάλοι άγιοι όσο πιο πολύ πλησίαζαν στον Θεό, τόσο πιο δυνατά ένιωθαν την ανάγκη για μετάνοια, αφού ένιωθαν το βάθος της πτώσης του ανθρώπου.

Άλλο ένα παράδειγμα από τη σύγχρονη εποχή. Ένας Περουβιανός συγγραφέας, ο Κάρλος Καστανέντα, έγραψε 8 βιβλία για έναν Ινδό σοφό και μάγο, τον Ντον Χουάν από το Μεξικό. Αυτός του είχε μάθει να παίρνει ναρκωτικά, για να νιώθει την κατάσταση μιας δεύτερης, ειδικής – άλλης πραγματικότητας, να μπαίνει στο βάθος του δημιουργημένου κόσμου και να νιώθει την πνευματικότητά του, να συναντιέται με πνευματικά όντα. Ο Καστανέντα ήταν ανθρωπολόγος και είχε προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον ανάμεσα στη νεολαία. Δυστυχώς, και εδώ έχουν μεταφραστεί ήδη 8 τόμοι. Πρόσφατα, στο Βελιγράδι, έγινε συζήτηση: τι είναι ο Καστανέντα, να τον δεχτούμε ή να τον απορρίψουμε; Ένας ψυχίατρος υποστήριξε ότι η λήψη ναρκωτικών με σκοπό τις ψευδαισθήσεις είναι επικίνδυνος δρόμος, από τον οποίον είναι αμφίβολο αν θα επιστρέψει κανείς. Ένας συγγραφέας επαινούσε τον Καστανέντα. Εγώ βρέθηκα να είμαι ο πιο αυστηρός κριτής.

Στην περίπτωση του Ντον Χουάν του συγγραφέα Καστανέντα δεν υπάρχει τίποτα το καινούργιο. Η ανθρωπότητα βρίσκεται σε τραγική, αφύσικη κατάσταση. Αλλά τι προτείνει αυτός για να βγούμε από αυτή την κατάσταση; Να νιώσουμε την άλλη πραγματικότητα, να απελευθερωθούμε λίγο από τους περιορισμούς μας. Και τι γίνεται; Τίποτα! Ο άνθρωπος παραμένει τραγικό ον που δεν είναι λυτρωμένος ούτε καν εξαγορασμένος. Δεν μπορεί, σαν τον βαρόνο Μινχάουζεν, ο ίδιος να βγάλει τον εαυτό του από τον βάλτο, τραβώντας τον απ’ τα μαλλιά. Ο απόστολος Παύλος αναφέρει: ούτε άλλοι ουρανοί, ούτε άλλη κτήση, ούτε το υπερφυσικό φως, ούτε ο έβδομος ουρανός δεν μπορούν να σώσουν τον άνθρωπο, αφού ο άνθρωπος δεν είναι ένα απρόσωπο ον που έχει ανάγκη μόνο από ειρήνη και ηρεμία. Είναι ζωντανό πρόσωπο που ψάχνει την ζώσα επικοινωνία με τον Θεό.

Ένας Σέρβος αγρότης κομμουνιστής είπε με αρκετή τραχύτητα: «Έλα, πού είναι ο Θεός για να τον πιάσω από το λαιμό;» Είναι άθεος; Όχι, δεν είναι άθεος. Νιώθει ζωντανά τον Θεό, μαλώνει με τον Θεό, όπως ο Ιακώβ. Βεβαίως, ήταν άσχημο από την πλευρά αυτού του Σέρβου να μιλάει έτσι, όμως, αυτός νιώθει τη ζωντανή ζωή… Αλλά το να θεωρείς ότι η σωτηρία βρίσκεται σε κάποια ισορροπημένη μακαριότητα, στο νιρβάνα, στον εσωτερικό κόσμο της συγκέντρωσης και του διαλογισμού δεν οδηγεί τον άνθρωπο πουθενά. Του κλείνει ακόμα και τη δυνατότητα της σωτηρίας του, επειδή ο άνθρωπος είναι ον που δημιουργήθηκε εκ του μη όντος σε ύπαρξη και προσκλήθηκε σε επικοινωνία…

Στο βιβλίο «Άσμα Ασμάτων» ή στους Ψαλμούς, παρακολουθούμε τον υπαρξιακό διάλογο ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο. Πάσχουν και οι δύο. Και ο Θεός λυπάται τον άνθρωπο και ο άνθρωπος λυπάται. Ο Ντοστογιέβσκιϊ πολύ καθαρά έδειξε ότι όταν ο άνθρωπος απομακρύνεται από τον Θεό, κάτι πολύ πολύτιμο και κάτι μεγάλο χάνεται. Μια τέτοια αστοχία, όπως η μη προσέλευση στη συνάντηση με τον Θεό, είναι πάντα τραγωδία. Η τραγωδία έγκειται στη συνειδητοποίηση της απώλειας αυτού που θα μπορούσαμε να είχαμε καταλάβει. Όταν ο άνθρωπος χάνει την αγάπη και απομακρύνεται από τον Θεό, αυτό το αισθάνεται τραγικά, επειδή έχει δημιουργηθεί για αγάπη. Η μετάνοια μάς επαναφέρει σε αυτή την κανονική κατάσταση, ή, τουλάχιστον, στην αρχή μιας κανονικής πορείας. Η μετάνοια, όπως έλεγε ο πατήρ Ιουστίνος (Πόποβιτς), είναι σαν το σεισμό: καταστρέφει ό, τι φαινόταν στέρεο, κάτι που αποδεικνύεται ψεύτικο, οπότε πρέπει να αλλάξουμε αυτό που υπήρχε προηγουμένως. Και έτσι αρχίζει η αληθινή, διαρκής διαμόρφωση της προσωπικότητας, του νέου ανθρώπου.

Η μετάνοια δεν είναι δυνατή χωρίς τη συνάντηση με τον Θεό. Γι’ αυτό, ο Θεός βγαίνει και υποδέχεται τον άνθρωπο. Αν η μετάνοια ήταν απλή παρατήρηση, μεταμέλεια, διάθεση των δυνάμεών μας με διαφορετικό τρόπο, θα ήταν απλός μετασχηματισμός, αλλά δε θα ήταν αλλαγή στην ίδια την ουσία. Ο άρρωστος, όπως λέει ο Άγιος Κύριλλος της Αλεξανδρείας, δεν μπορεί να θεραπεύσει τον εαυτό του, χρειάζεται θεραπευτή, τον Θεό. Και σε τι συνίσταται η αρρώστια; Στη φθορά της αγάπης. Δεν πρέπει να υπάρχει μονόπλευρη αγάπη. Η αγάπη πρέπει να είναι, τουλάχιστον αμφίπλευρη. Και για την πληρότητα της αγάπης χρειάζονται τρείς: Ο Θεός, ο πλησίον και εγώ. Εγώ, ο Θεός και ο πλησίον. Ο πλησίον, ο Θεός και εγώ. Αυτό είναι η περιχώρηση, η αλληλοδιείσδυση της αγάπης, η κυκλικότητα της αγάπης. Αυτό είναι η αιώνια ζωή. Στη μετάνοια, ο άνθρωπος νιώθει ότι είναι άρρωστος, και ψάχνει τον Θεό. Γι’ αυτό, η μετάνοια έχει μέσα της πάντα τη αναγεννητική δύναμη. Η μετάνοια δεν είναι απλώς λύπηση του εαυτού σου ή κατάθλιψη ή κόμπλεξ κατωτερότητας. Είναι, πάντα, να συνειδητοποιείς και να αισθάνεσαι την απώλεια της επικοινωνίας, και άμεσα να αναζητάς και να αρχίζεις τη διεργασία ανάκτησης αυτής της επικοινωνίας. Να, ήλθε εις εαυτόν ο άσωτος υιός και λέει: "Να, σε ποια κατάσταση είμαι. Όμως, έχω πατέρα και θα πάω στον πατέρα!" Αν απλώς είχε συνειδητοποιήσει ότι ήταν άσωτος, δε θα ήταν ακόμα χριστιανική μετάνοια. Όμως, πήγε στον πατέρα! Σύμφωνα με την Αγία Γραφή, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας ήδη είχε βγει για να υποδεχτεί τον υιό, ότι, δηλαδή, ο πατέρας έκανε το πρώτο βήμα και ότι αυτό είχε αντίκτυπο στη θέληση του υιού για να επιστρέψει. Βεβαίως, δε χρειάζεται να το αναλύσουμε, ούτε το πρώτο ούτε το δεύτερο, η συνάντηση είναι πάντα διπλή. Στη μετάνοια, και ο Θεός και ο άνθρωπος μπαίνουν στην δραστηριοποίηση της αγάπης. Η αγάπη ψάχνει επικοινωνία. Η μετάνοια είναι κιόλας λύπηση για τη χαμένη αγάπη.   

Μόνο όταν αρχίζει η διεργασία της μετάνοιας, μόνο τότε ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη της. Σαν να φαίνεται ότι ο άνθρωπος πρώτα πρέπει να αισθανθεί ότι έχει ανάγκη την μετάνοια και ότι αυτή είναι η σωτηρία του. Όμως, στην πραγματικότητα, συμβαίνει κάτι παράδοξο: μόνο όταν ο άνθρωπος ήδη βιώνει τη μετάνοια, τότε νιώθει την ανάγκη της. Αυτό σημαίνει ότι το ασυνείδητο της καρδιάς είναι πιο βαθύ από τη συνείδηση και ότι ο Θεός προσφέρει σε αυτόν που επιθυμεί. Ο Χριστός έλεγε: "ὁ δυνάμενος χωρεῖν χωρείτω". Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ρωτάει, και ποιος μπορεί να χωρέσει; Και απαντάει: αυτός που θέλει. Βεβαίως, το θέλημα δεν είναι απλώς η συνειδητοποιημένη απόφαση αλλά κάτι πολύ πιο βαθύ. Ο Ντοστογιέβσκιϊ, επίσης, το ένιωσε και η ορθόδοξη ασκητική το ξέρει ότι το θέλημα είναι πολύ πιο βαθύ από το νου του ανθρώπου, ριζώνεται στον πυρήνα του ανθρώπου που λέγεται καρδιά ή πνεύμα. Όπως στον 50^ο ψαλμό: "καρδίαν καθαρὰν κτίσον ἐν ἐμοί, ὁ Θεός, καὶ πνεῦμα εὐθὲς ἐγκαίνισον ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου". Είναι παραλληλισμός: καρδίαν καθαράν – πνεύμα εὐθὲς · κτίσον - ἐγκαίνισον· ἐν ἐμοί - ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου. Δηλαδή, επιβεβαιώνεται αυτό που είχε ειπωθεί στο πρώτο μέρος, με άλλα λόγια. Η καρδιά ή το πνεύμα είναι η ουσία του ανθρώπου, το βάθος της κατ’ εικόνα Θεού προσωπικότητας του ανθρώπου. Μπορούμε να πούμε κιόλας ότι η αγάπη και η ελευθερία εμπεριέχονται στο κέντρο, στον πυρήνα του ανθρώπου. Η αγάπη του Θεού ανακάλεσε τον άνθρωπο εκ του μη όντος. Το κάλεσμα του Θεού πραγματοποιήθηκε και ήρθε η απάντηση. Αλλά, η απάντηση αυτή είναι προσωπική! Δηλαδή, ο άνθρωπος είναι η απάντηση στο κάλεσμα του Θεού.

Ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας λέει (και αυτό μπήκε στην ακολουθία των Αγίων Αρχαγγέλων) ότι όλες οι αγγελικές δυνάμεις τείνουν προς τον Χριστό με ασυγκράτητη αγάπη. Ας είναι άγγελοι, ας είναι μεγάλα πνευματικά όντα, σχεδόν θεοί, ακόμα και σε αυτούς υπάρχει κενό, χωρίς τον Χριστό, χωρίς τον Θεό. Ο Ντοστογιέβσκιϊ , στο βιβλίο του «Ο έφηβος», έβαλε στο στόμα του Βερσίλοβ την ιδέα ότι η ανθρωπότητα ναι μεν κατάκτησε την κοινωνική αλήθεια, την αγάπη, την αλληλεγγύη, τον αλτρουισμό, είχε, ωστόσο, διώξει από τη γη τη μεγάλη ιδέα του Θεού και της αθανασίας. Και, όταν ο Χριστός στη Δευτέρα Του παρουσία εμφανίστηκε, τότε όλοι ξαφνικά ένιωσαν ότι εκείνοι οι ευτυχισμένοι, που είχαν πραγματοποιήσει την επίγεια βασιλεία, τον «παράδεισο στη γη», ξαφνικά ένιωσαν ότι είχαν κενό στην ψυχή, το κενό της απουσίας του Θεού. Άρα, αγάπη δεν υπήρχε. Και ο Ντοστογιέβσκιϊ δικαίως έγραφε ότι η αγάπη προς τον άνθρωπο δεν είναι δυνατή χωρίς την αγάπη προς τον Θεό.

Οι δύο εντολές αγάπης συνδέονται. Να αγαπάς πλήρως τον Θεό, με όλο σου το είναι, και να αγαπάς πλήρως τον πλησίον, όπως αγαπάς τον εαυτό σου. Δεν μπορούν να υπάρχουν η μία χωρίς την άλλη, και μόνο μαζί δημιουργούν τον χριστιανικό σταυρό: κάθετα και οριζόντια. Αν αφαιρέσεις τη μια, δεν σχηματίζεται πλέον ο σταυρός και δεν υπάρχει ο χριστιανισμός. Η αγάπη προς τον Θεό δεν αρκεί όπως και η αγάπη προς τον πλησίον δεν αρκεί.

Η μετάνοια, όμως, αμέσως διεγείρει τον άνθρωπο για την αγάπη προς τον Θεό και για την αγάπη προς τον πλησίον.

Ο Θεοφάνης ο Έγκλειστος, στο έργο του "Ο δρόμος της σωτηρίας", λέει (είναι, όμως, η εμπειρία και όλων των Πατέρων) ότι, όταν ο άνθρωπος αφυπνίζεται για μετάνοια, τότε αμέσως νιώθει ότι αγαπάει τον πλησίον. Δεν υπερηφανεύεται πλέον, δε θεωρεί τον εαυτό του μεγάλο. Εύχεται σε όλους σωτηρία. Είναι σημάδι της αληθινής χριστιανικής ζωής. Άρα, η μετάνοια στην αφύσικη, αμαρτωλή, αποξενωμένη κατάσταση, μάς ανοίγει το δρόμο, τη μεταστροφή προς την κανονική κατάσταση, τη μεταστροφή προς τον Θεό και την ανόρθωση ενώπιον του Θεού. Μας ανοίγει την πλήρη αλήθεια για την κατάσταση του ανθρώπου. Και η μετάνοια αμέσως μετατρέπεται σε εξομολόγηση. Η εξομολόγηση είναι η αποκάλυψη του αληθινού ανθρώπου. Μερικές φορές, ακόμα και σε μάς, τους ορθόδοξους χριστιανούς, φαίνεται ότι η μετάνοια είναι κάποια "υποχρέωση" που "πρέπει να εκπληρώνουμε". Αλλά, δεν είναι έτσι. Πρόκειται για μια υπερβολικά υποτιμητική αντίληψη για την εξομολόγηση. Η εξομολόγηση μοιάζει με κάτι το οποίο μου διηγήθηκε μια Ρωσίδα γιαγιάκα, η οποία πρόσεχε τον μικρό της εγγονό. Για κάποιες αταξίες του τον χτύπησε στα χέρια, κι αυτός πήγε στη γωνία και έκλαιγε με πίκρα. Δεν του έδινε σημασία πια και συνέχιζε τη δουλειά της. Όμως, μετά από λίγο, ο εγγονός την πλησιάζει και της λέει: "Γιαγιά, εμένα εδώ με χτύπησαν και εδώ με πονάει". Η γιαγιά συγκινήθηκε τόσο πολύ, με αυτή του την έκκληση, που άρχισε να κλαίει και η ίδια. Ο παιδικός τρόπος είχε νικήσει τη γιαγιά.

Της ανοίχτηκε. Λοιπόν, η εξομολόγηση-μετάνοια είναι ένα άνοιγμα του εαυτού σου ενώπιον του Θεού. Όπως εκείνα τα λόγια του ψαλμού που έγιναν ειρμός: "Την δέησιν εκχεώ πρός Κύριον" … Σαν να έχεις μια κανάτα βρώμικο νερό και απλά το χύνεις μπροστά στον Θεό… "και Αυτώ απαγγελώ μου τάς θλίψεις, ότι κακών η ψυχή μου επλήσθη και η ζωή μου τώ Άδη προσήγγισε". Ο άνθρωπος εδώ νιώθει ότι έπεσε μέχρι το βάθος του Άδου, όπως ο Ιωνάς στο κήτος, και τώρα ανοίγει τον εαυτό του ενώπιον του Θεού.

Στην αληθινή μετάνοια όλα είναι φανερά και η αμαρτία φαίνεται ξεκάθαρα. Ένας ερημίτης, που ζούσε στο Άγιο Όρος, στα βράχια, όπου δεν υπήρχε τίποτα, κατέβηκε στο μοναστήρι για να εξομολογηθεί και, όταν ο πνευματικός τον ρώτησε, σε τι θέλει να εξομολογηθεί, απάντησε: "Στην ψυχή έχω μεγάλη αμαρτία. Φυλάω σε μια κανάτα κάτι παξιμαδάκια και το ποντίκι έρχεται και τα τρώει. Γογγύζω για το ποντίκι". Μετά σιώπησε για λίγο και συμπλήρωσε: "Αυτό το ποντίκι πραγματικά μου κάνει ζημιά, αλλά θυμώνω μαζί του παραπάνω από τη ζημιά που μου κάνει".

Η εξομολόγηση ως συνέχεια της μετάνοιας είναι πραγματική αυτοαποκάλυψη του ανθρώπου. Ναι, είμαστε αμαρτωλοί, γι’ αυτό και φανερώνουμε τις πληγές μας, τις αρρώστιες μας, τις αμαρτίες μας. Ο άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του σε κατάσταση απόγνωσης και αδιεξόδου. Όμως, η αλήθεια είναι ότι δε βλέπει μόνο τον εαυτό του, αλλά, όπως έλεγε ο Άγιος Αντώνιος ο Μέγας: βάλε την αμαρτία σου μπροστά σου και κοίτα τον Θεό από την πέρα πλευρά των αμαρτιών. Μέσα από τις αμαρτίες κοίτα τον Θεό! Τότε η αμαρτία δε θα αντέξει το συναγωνισμό στη συνάντηση με τον Θεό. Ο Θεός όλα τα νικά: τι είναι η αμαρτία; Τίποτα! Ένα τίποτα μπροστά στον Θεό. Είναι, όμως, μπροστά στον Θεό! Αλλά η αμαρτία η ίδια για μένα είναι γκρεμός, καταστροφή, Άδης. Όπως λέει ο Ψαλμωδός Δαυίδ: "Ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι, Κύριε - εκ βυθού ανάγαγε, τήν ζωήν μου". Η ψυχή μας διψά για τον Θεό, όπως το ελάφι στην έρημο διψά για τρεχούμενο νερό.

Όπως ένιωσε ο Άγιος Αυγουστίνος: πουθενά η καρδιά του ανθρώπου δε θα ησυχάσει, παρά μόνο στον Θεό. Όταν συμβαίνει κάτι στο παιδί, τρέχει και ψάχνει τη μητέρα του, και κανέναν άλλον, και τίποτα άλλο δε θέλει, εκτός από τη μητέρα του, και μόλις πέσει στην αγκαλιά της μητέρας του, ηρεμεί.

Γι’ αυτό, το Ευαγγέλιο είναι ακριβώς το βιβλίο των βασικών σχέσεων: εκεί γίνεται λόγος για το παιδί, για τον πατέρα, για τον γιό, για το σπίτι, για την οικογένεια. Το Ευαγγέλιο δεν είναι θεωρία, δεν είναι φιλοσοφία, αλλά η έκφραση των υπαρξιακών σχέσεων – των δικών μας μεταξύ μας και των δικών μας με τον Θεό.  

Λοιπόν, η εξομολόγηση είναι η αποκάλυψη της αληθείας για τον εαυτό μας. Δεν πρέπει να διαβάλλουμε τον εαυτό μας, δηλαδή να τον μαλώνουμε παραπάνω από ό, τι έχουμε αμαρτήσει στην πραγματικότητα. Όμως, δεν πρέπει και να αποκρύβουμε. Όταν κρυβόμαστε, δείχνουμε ότι δεν έχουμε ειλικρινή αγάπη προς τον Θεό. Η Βίβλος είναι η καταγεγραμμένη ζωντανή εμπειρία, βγαλμένη από την πραγματικότητα. Πολλά παρουσιάζονται στη Βίβλο, υπάρχουν πολλές αμαρτίες, και αποστασία από τον Θεό, και Θεομαχία, όμως, σε όλο αυτό δε θα βρείτε μόνο ένα – την ανειλικρίνεια. Εκεί δεν υπάρχει τομέας της ζωής όπου να μην υπάρχει ο Θεός. Πρέπει να ξέρουμε, έλεγε ο πατήρ Ιουστίνος, όπως ήξεραν οι άγιοι προφήτες, ότι στον άνθρωπο υπάρχει πολύ κακό, και ότι ο κόσμος χάνεται στην κακία. Ωστόσο, υπάρχει σωτηρία ακριβώς για αυτόν τον κόσμο και ακριβώς για αυτόν τον άνθρωπο. Σε αυτό έγκειται η χαρά μας! Υπάρχει η δυνατότητα της σωτηρίας και υπάρχει ο πραγματικός Σωτήρας.

Ο πατήρ Ιουστίνος το έδειξε μια φορά με ένα παράδειγμα (αγαπούσε πολύ τον προφήτη Ηλία και τον προφήτη Ιωάννη τον Βαπτιστή!). Κατά τα λεγόμενά του, ο Πρόδρομος ήταν ο πιο δυστυχής άνθρωπος στον κόσμο, αφού ακόμα ως παιδί έφυγε με τη μητέρα του για την έρημο, και όταν η μητέρα πέθανε, έμεινε εκεί και ο Θεός τον προστάτευε με Αγγέλους. Λοιπόν, ζούσε στην καθαρή έρημο, με καθαρό ουρανό, με καθαρές πέτρες, με καθαρή βροχή και δε γνώριζε από αμαρτία. Ζούσε ως ενσώματος Άγγελος του Θεού. Όμως, όταν συμπλήρωσε τα 30 χρόνια, ο Θεός του λέει: πήγαινε στον Ιορδάνη για να βαπτίζεις τους ανθρώπους. Και τότε έρχονται άνθρωποι σε αυτόν και αρχίζουν να εξομολογούνται… ρίχνουν πάνω στον Πρόδρομο τις αμαρτίες τους που γίνονται λόφος… βουνό… Και ο Πρόδρομος δεν μπορεί να αντέξει αυτές τις αμαρτίες. Ξέρετε, τι αμαρτίες έχουν και κουβαλάνε μέσα τους οι άνθρωποι! Και ο Πρόδρομος αρχίζει να νιώθει απόγνωση: "Κύριε, ώστε αυτός είναι ο άνθρωπος που Εσύ είχες δημιουργήσει; Και αυτός είναι ο καρπός των χεριών Σου;" Ο Πρόδρομος άρχισε να πνίγεται. Και οι μάζες συνεχίζουν να έρχονται για να εξομολογηθούν – πόσες αμαρτίες ακόμα πρέπει να συσσωρευτούν; Και όταν ο Πρόδρομος δεν μπορεί πλέον να αντέξει, ξαφνικά ο Θεός του λέει: "Ιδού, ο Αμνός του Θεού, ανάμεσα σε αυτούς τους αμαρτωλούς: Ένας που παίρνει πάνω Του τις αμαρτίες όλων αυτών και όλου του κόσμου". Και εδώ, ο πιο δυστυχής άνθρωπος γίνεται ο πιο ευτυχισμένος. Δόξα Σοι, Κύριε! Άρα, υπάρχει σωτηρία από αυτές τις αμαρτίες και από όλες τις αμαρτίες.   

Υπάρχει ο Σωτήρας! Το ποια μετάνοια βίωσε ο Πρόδρομος εκεί, ο πατήρ Ιουστίνος το εκφράζει, βεβαίως, με βάση τη δική του εμπειρία. Και πράγματι, μπορώ να πω από τη δική μου μικρή εμπειρία δίπλα στον πατέρα Ιουστίνο. Ήταν άνθρωπος που ζούσε σαν τον Πρόδρομο: αγνός, μεγάλος ασκητής και συνέπασχε, σαν τον Μητροπολίτη Αντώνιο (Χραποβίτσκιϊ), συνέπασχε με τους αμαρτωλούς, συνέπασχε με κάθε άνθρωπο, με όλη την κτήση, και γι’ αυτό ο Θεός του έδωσε το μεγάλο χάρισμα των δακρύων. Και δεν ήταν κάτι το ξένο σε μας. Τα ανθρώπινα δάκρυα είναι πάντοτε οικεία στον καθένα μας. Δίπλα στον άνθρωπο που ειλικρινά μετανοεί, μπορούμε να νιώσουμε ότι και σε μας χρειάζεται η μετάνοια, ότι τα δάκρυα είναι το φυσικό νερό, πολύτιμο σαν το αίμα, είναι νέο χριστιανικό αίμα, νέο βάπτισμα, όπως έλεγαν οι πατέρες. Μέσα από τα δάκρυα ανανεώνουμε το νερό της Βάπτισης που γίνεται ζεστό, γεμάτο χάρη.

Και σε μια τέτοια μετάνοια προκύπτει και η νηστεία.

Ο Άγιος Ιωάννης της Κρονστάνδης, στο βιβλίο του «Η εν Χριστώ ζωή μου», γράφει ότι, όταν ο άνθρωπος μισεί, το βλέμμα του ενοχλεί τον άλλον ακόμα και όταν περπατάει. Από την αμαρτία δεν υποφέρει μόνο ο ίδιος ο άνθρωπος, αλλά υποφέρουν τα πάντα γύρω του, ακόμα και η φύση. Όταν ο άνθρωπος αρχίζει να μετανοεί και να νηστεύει, τότε και αυτό αντανακλάται πάνω σε ό, τι τον περιβάλλει.

Επιτρέψτε μου μια παρέκβαση: αν η σύγχρονη ανθρωπότητα νήστευε περισσότερο, δε θα είχαμε τόσα οικολογικά προβλήματα. Η σχέση του ανθρώπου με την φύση δεν έχει εγκράτεια, δεν είναι ασκητική. Είναι βάναυση, βίαιη. Ο άνθρωπος, πλέον, είναι εκμεταλλευτής ή κατακτητής. Ο Μαρξ αυτό δίδασκε: πρέπει απλά να ριχτούμε πάνω στη φύση και να τη χρησιμοποιούμε, να κατακτήσουμε τους νόμους της και να αναπαράγουμε. Αυτή θα είναι η "ιστορία" κτλ. Τέτοια σχέση είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από ανθρώπινη.

Οι άγιοι πατέρες ασκητές έλεγαν ότι δεν είμαστε σαρκοκτόνοι, είμαστε παθοκτόνοι. Η νηστεία δεν είναι μάχη εναντίον της σάρκας, ως κτήσης του Θεού. Και ο Χριστός είναι σάρκα, και η Μετάληψή Του επίσης σάρκα. Όμως, η μάχη πρέπει να γίνεται ενάντια στη διαστροφή της σάρκας. Ο καθένας μας μπορεί να συνειδητοποιήσει και να νιώσει ότι, αν ο άνθρωπος δεν είναι εγκρατής, το σώμα του, τότε, γίνεται δούλος της τροφής ή του ποτού ή άλλων απολαύσεων. Το πράγμα αρχίζει και εξουσιάζει τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος το πράγμα.

Η πτώση του Αδάμ αυτό ήταν: δεν ήθελε να συγκρατήσει τον εαυτό του. Όταν έφαγε τον καρπό, δεν απόκτησε κάτι καινούργιο. Η εντολή δεν ήταν ότι απαγορεύεται να φάει αυτόν τον καρπό, λες και είχε κάτι το επικίνδυνο, αλλά να μάθει να πειθαρχεί τον εαυτό του, για να τον βάλει στο δρόμο της άσκησης. Εδώ έγκειται η άσκηση της ελευθερίας και η άσκηση της αγάπης. Κανένας, εκτός από τον άνθρωπο, δεν μπορεί να τα κάνει, και γι’ αυτό έχει κάλεσμα για να τα κάνει. Ο άνθρωπος πρέπει να είναι ασκητής, για να μετέχει στην ελευθερία και την αγάπη του Θεού.

Για παράδειγμα, ο αθλητής, ο ποδοσφαιριστής, πρέπει να είναι ασκητής. Δεν μπορεί να πίνει, να τρώει και να κάνει ό, τι θέλει και να είναι και καλός αθλητής. Δεν μπορεί. Είναι "φως φανάρι".

Ο χριστιανός δε, ακόμα πιο πολύ, πρέπει να ημερεύει το σώμα του για να τον υπηρετεί (στα ελληνικά να λειτουργεί), δηλαδή για να είναι σε "λειτουργία". Και "λειτουργία" σημαίνει πλήρης, κανονική κοινή λειτουργία, κοινή ενέργεια. Όταν μιλάμε για Θεία Λειτουργία, εννοούμε υπηρεσία των ανθρώπων στον Θεό, όμως, η κοινή σημασία της λέξης είναι η κανονική λειτουργία όλων αυτών που έχουν δοθεί στον άνθρωπο.

Γι’ αυτό, ο χριστιανός που μετανοεί, επιστρατεύει και τη νηστεία. Για αυτό πρέπει να νηστεύουμε και όχι για να το εκτελούμε ως χρέος μας ή ακόμα, όπως νομίζουν μερικοί, για να πάρουμε από τον Θεό το έπαθλο, το στεφάνι. Οι μισθοφόροι μπορούν να σκέφτονται έτσι, αλλά όχι τα τέκνα. Ο Χριστός, όταν πήγε για θυσιαστεί για μας, δεν έψαχνε έπαθλο από τον Θεό. Πήγε από αγάπη. Όπως λέει ο Μητροπολίτης Φιλάρετος, από αγάπη προς τον Θεό Πατέρα σταυρώθηκε ο Υιός· από αγάπη του Υιού προς εμάς σταυρώθηκε, και από αγάπη του Αγίου Πνεύματος νίκησε το θάνατο με τη Σταύρωσή Του. Μόνο με αγάπη μπορεί να το καταλάβει κανείς.

Στην οικογένεια ή στη φιλία, όταν υπάρχει αγάπη είναι πολύ εύκολο να αρνηθείς κάτι για τον άλλον, είναι φυσική επιθυμία να μοιραστείς με τον άλλον.

Σε αυτό έγκειται και η σωστή προσέγγιση της νηστείας.

Εκτός από αυτό, η νηστεία μας βοηθάει να διορθώσουμε τη κατεστραμμένη ανθρώπινη φύση, να επαναφέρουμε την πρέπουσα τάξη που έδωσε ο Θεός. Αυτό σημαίνει να τρεφόμαστε, πρώτα από όλα, με το λόγο του Θεού και μετά με ψωμί. Το ψωμί, αναμφίβολα, είναι αναγκαίο. Χωρίς το ψωμί δεν μπορούμε να ζήσουμε. Όμως, το ψωμί έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Όπως ο Χριστός απάντησε στον διάβολο που Τον πείραζε στην έρημο: "Οὐκ ἐπ᾿ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾿ ἐπὶ παντὶ ῥήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ". "Επί παντί ρήματι" σημαίνει να ζει κανείς επικοινωνώντας με τον Θεό.

Θυμάμαι έναν Ρώσο, που ήταν βιβλιοθηκάριος στη σχολή μας^[2], με πολλά δεινά. Κρατούνταν για τέσσερα χρόνια στο Νταχάου. Αυτός δέχτηκε και ανάθρεψε ένα Σέρβο ορφανό και μετά τον πάντρεψε. Η γυναίκα του έδιωξε τον γέρο από το σπίτι. Ο γέρος μετά πέθανε πολύ φτωχός. Αυτός διηγούταν ότι στο Νταχάου από το πρόσωπο μπορούσες να καταλάβεις ποιος έχει ζωντανή επικοινωνία με τον Θεό. Εκεί δεν υπήρχε υποκρισία. Μου είπε, παρεμπιπτόντως, ότι κατά τη γνώμη του, ο Μπερντιάγιεβ δεν είχε ποτέ ζωντανή επικοινωνία με τον Θεό. Βεβαίως, ο Μπερντιάγιεβ υπήρξε τραγική φιγούρα, με πολλά δεινά, μάρτυρας κατά κάποιον τρόπο, και δεν μπορούμε εύκολα να τον απορρίπτουμε. Αλλά ήταν πολύ επιβλητικός. Όχι μόνο δεν ήξερε από ταπείνωση αλλά την επέπληττε κιόλας.

Ενώπιον του Θεού, όμως, πρέπει να ταπεινωνόμαστε, αλλά όχι από "κόμπλεξ κατωτερότητας". Ο Ιώβ αν και ήταν άρρωστος, πολύπαθος, δεν ήταν μειονεκτικός ενώπιον του Θεού. Ήταν ταπεινός και αυτή η ταπείνωση τού έδινε θάρρος. "Κατέβα από τους ουρανούς", έλεγε στον Θεό ο Ιώβ, και ο Θεός κατέβηκε. Δεν πρέπει να δεχόμαστε ψυχολογικές ή κοινωνικές έννοιες: η ταπείνωση δεν είναι αδυναμία, αλλά θάρρος. Για παράδειγμα, έχω έρθει στο Σεβασμιώτατο Μάρκο, δεν είχα χρήματα, θα πέθαινα εδώ, αλλά πίστευα ότι ο Σεβασμιώτατος θα με φρόντιζε και δε θα με εγκατέλειπε. Αυτό είναι θάρρος. Αλλιώς, θα υποτιμούσα και τον εαυτό μου και τον Σεβασμιώτατο.

Να, πώς οι παλαιοί χριστιανοί προσεύχονταν. Ένας μοναχός της Αιγύπτου έλεγε: "Εγώ, ως άνθρωπος, αμάρτησα. Εσύ δε, ως Θεός, ελέησε". Η ταπείνωση και το θάρρος πάνε χέρι-χέρι.

Όλα μαζί, αρχής γενομένης από τη μετάνοια – είτε η μετάνοια προϋποθέτει την πίστη είτε γεννάται μέσα στην πίστη – δεν έχει σημασία, πάνε μαζί. Η πίστη στον Θεό εντάσσει αμέσως τη μετάνοια στην τραγωδία μου, στο πρόβλημά μου, στη ζωή μου. Δε διανοούμαι να λύνω τα προβλήματά μου, χωρίς τον Θεό. Άρα, ψάχνω επικοινωνία. Ο Θεός έδειξε μέσω του Χριστού ότι θέλει να επικοινωνεί μαζί μας. Έδωσε τον Υιό Του! Μας αγάπησε πριν Τον αγαπήσουμε εμείς. Άρα, και Αυτός ψάχνει επικοινωνία. Είναι πραγματικά φιλάνθρωπος ο Θεός, ενεργητικός, ο Θεός που από κάποιους πατέρες αναφέρεται και ως "προνοητικός έρως". Για να μπει στη δική του παντοδυναμία, βγαίνει να μας υποδεχτεί, και με αυτό περιορίζει τον Εαυτό Του στα μέτρα μας, για να μας δεχτεί. Αυτό λέγεται "κένωση". Αν ερχόταν κατευθείαν προς εμάς, τότε… θα μας έκαιγε σαν τον ήλιο, απλώς θα είχαμε εξαφανιστεί. Ο Θεός, όμως, ελάττωσε Τον εαυτό Του από αγάπη, αναζητώντας την επικοινωνία μαζί μας όχι από εξαναγκασμό, απλά επειδή Αυτός ο Ίδιος έτσι θέλει. Και αυτό μας προσφέρει αμέσως αξιοπρέπεια. Γι’ αυτό, στη δική μας ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, υπάρχουν πολλές προϋποθέσεις για θάρρος και ελπίδα στον Θεό. Ο άνθρωπος είναι αμαρτωλός, αλλά όπως και να’ χει, ο Θεός είναι ισχυρότερος από την αμαρτία! Στους "Δαίμονες" του Ντοστογιέβσκιϊ, ο γέροντας Τύχων είπε στον Σταυρόγκιν: "Έχετε μόνο ένα βήμα μέχρι τους αγίους". Και πράγματι, αυτό το ένα βήμα ο άνθρωπος μπορεί να το κάνει και να συναντήσει τον Θεό. Ποτέ δεν υπάρχει κάτι το αδύνατο. Ό, τι είναι για τον άνθρωπο αδύνατο, για τον Θεό είναι δυνατό. Ο Θεός μπήκε σε αυτή τη σχέση μαζί μας και δε θέλει να λύνουμε τα προβλήματά μας χωρίς Αυτόν. Και δεν έχουμε λόγους να αμφιβάλλουμε για αυτό, αφού Αυτός έχει δώσει τον Υιόν Του.

Να πόσο ισχυρούς λόγους έχουμε για τη μετάνοια. Δεν είναι μόνο κάποιο ηθικό κήρυγμα του ανθρώπου, ότι πρέπει να είσαι καλός, γι’ αυτό πρέπει να μετανοείς. Όχι, η μετάνοια αναγεννά σε μας τις ίδιες τις βάσεις της χριστιανικής πίστης. Ο Θεός θέλει τη σωτηρία μας, την ψάχνει και τη διψά και την περιμένει. Από την πλευρά μας πρέπει μόνο να το θέλουμε, και τότε θα το καταφέρουμε, όχι μόνοι μας, αλλά με τον Θεό.

Η μετάνοια, μαζί με όλες τις χριστιανικές αρετές που τη συνοδεύουν, όπως η εξομολόγηση, η ταπείνωση, το θάρρος, η ελπίδα, η νηστεία, η προσευχή… είναι ήδη η πρόγευση της ανάστασης, ακόμα και η αρχή της ανάστασης. Είναι η πρώτη ανάσταση του ανθρώπου. Η δεύτερη θα είναι το αποτέλεσμα, η ολοκλήρωση στην ώρα της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού.

Μια τέτοια εμπειρία μετάνοιας δεν υπάρχει σε καμία άλλη θρησκεία, σε καμία άλλη πνευματική εμπειρία, σε κανένα μυστικισμό. Ακόμα και στο δυτικό χριστιανισμό, δυστυχώς, σχεδόν έχει χαθεί αυτό το συναίσθημα, αυτό το βίωμα, αυτό το γεγονός.

Ο πατήρ Ιουστίνος μας είχε διηγηθεί ότι, από το 1917 έως το 1919, ήταν στην Οξφόρδη, σπούδαζε εκεί. Και να που ένας αγγλικανός μοναχός, μετά από δύο χρόνια φιλίας, του είπε: "Είστε όλοι νέοι, χαρούμενοι, όπως και εμείς. Όμως, εσείς έχετε ένα που δεν έχουμε εμείς, ως εκκλησία: είναι η μετάνοια, δεν την ξέρουμε…". "Το θέμα είναι – έλεγε ο πατήρ Ιουστίνος – ότι μια φορά εμείς μαλώσαμε στ’ αλήθεια. Μετά, όμως, δεν μπορούσα να το αντέξω και πήγα να του ζητήσω συγγνώμη. Ρίχτηκα στα πόδια του, έκλαιγα, και ο άνθρωπος το δέχτηκε… Τότε είδε και τι είναι η μετάνοια".

Οι πατέρες συμβουλεύουν ότι δεν πρέπει να φουντώνεις την κατάσταση, δεν πρέπει ούτε "τη σκιά να πατάμε" κανενός… Όμως, για να είναι πραγματική ταπείνωση, αυτή πρέπει να εκφράζεται με αγάπη, δηλαδή δεν πρέπει να είναι απλή αδιαφορία για την κατάσταση του αδελφού.

Αλλιώς, δεν είναι ταπείνωση και δεν είναι απάθεια, αλλά μια συμβατική στάση, "καλοί τρόποι", δηλαδή, υποκρισία, που έχει καθιερωθεί επίσημα: δε χρειάζεται να παρεμβαίνετε σε ξένες υποθέσεις (ας πεθαίνει ο κόσμος στο Βιετνάμ, στη Γιουγκοσλαβία ή στην Κούβα). Όλα καταλήγουν σε εξωτερικά καλούς τρόπους… Όπως ο πατήρ Ιουστίνος αγαπούσε να λέει: η κουλτούρα πολύ συχνά είναι "πολιτούρα", και μέσα της το σκουλήκι. Βεβαίως, δεν πρέπει να είμαστε επιθετικοί. Όμως, εμάς, τους ορθόδοξους, ο Θεός μας οδηγούσε με τέτοιο τρόπο στην ιστορία, με τέτοιο τρόπο Του ανοιγόμασταν, που δεν μπορούσαμε ποτέ να είμαστε χωρίς προβλήματα. Όμως, η αναγνώριση του στάτους κβο, η αναγνώριση του αφύσικου καθεστώτος ως φυσικού δεν είναι χριστιανισμός. Η μετάνοια δε, είναι ακριβώς η διαμαρτυρία ενάντια στην αφύσικη κατάσταση. Στην οικογένεια υπάρχουν δυσκολίες, στην ενορία, στην επαρχία, στο κράτος, στον κόσμο – ο χριστιανός δεν μπορεί να "συμφιλιωθεί" με αυτό. Οπωσδήποτε παλεύει. Όμως, ξεκινάει από τον εαυτό του, γι’ αυτό η μετάνοια είναι αυτοκατάκριση, αυτοπεριορισμός ή, όπως έλεγε ο Σολζενίτσιν ή ο Ταρκόσβσκιϊ, είναι ντροπή, ντροπή ως θρησκευτική έννοια, με την έννοια ότι ο άνθρωπος επιστρέφει στον εαυτό του και αρχίζει να ντρέπεται. Στο τέλος της ταινίας "Η μετάνοια" του Αμπουλάντζε φαίνεται τι είναι η αληθινή ανθρώπινη μετάνοια. Ο άνθρωπος αρχίζει να ντρέπεται για τις πράξεις του και αμέσως εκδηλώνει αποφασιστικότητα να αλλάξει. Μπορούμε να πούμε ότι μόνο στις ορθόδοξες χώρες, όπως στη Ρωσία, στη Σερβία και στην Ελλάδα, υπάρχει η μετάνοια ως θέμα (ακόμα και στη λογοτεχνία). Έχει βγει πρόσφατα το μυθιστόρημα του Λουμπάρντο "Η Μετάνοια" – για τις σχέσεις μεταξύ των Σέρβων, μουσουλμάνων και καθολικών στη Βοσνία. Στο μυθιστόρημά του μόνο οι Σέρβοι μετανοούν. Και οι Σέρβοι όχι μόνο μιλάνε για τη μετάνοια, αλλά την κάνουν και πράξη.

Δόξα τω Θεώ, αυτό σημαίνει ότι είμαστε αμαρτωλοί. Δεν είναι υπερηφάνεια αυτό. Δεν επαινούμε τον εαυτό μας, αλλά δεν μπορούμε να συμφιλιωνόμαστε με αυτήν την κατάσταση, ούτε τη δική μας ούτε των άλλων. Ο πατήρ Ιουστίνος αυτό το ονόμαζε αληθινή επανάσταση των χριστιανών ενάντια στην αμαρτία, στο κακό, στο διάβολο, στο θάνατο. Είναι η εξέγερση του ανθρώπου ενάντια στο ψεύτικο εαυτό του, και η εξέγερση ενάντια στο ψεύτικο εαυτό του άλλου. Στη θρησκεία είναι η εξέγερση ενάντια στους ψεύτικους θεούς και η πάλη για τον αληθινό Θεό. Η μετάνοια ψάχνει την αληθινή θεώρηση του κόσμου, του Θεού, του ανθρώπου. Ψάχνει την ορθή πίστη.

Προσωπικά, εμένα με συγκλονίζει που στη Ρωσία τώρα μαζικά οι νέοι επιστρέφουν στον Θεό, στην Ορθοδοξία. Και σε μας έτσι είναι. Δεν είναι απλώς να πιστεύεις σε κάποιο θεό, να αποβάλεις τον αθεϊσμό και να βρεις κάποιο μυστικισμό. Αλλά να βρεις τον ζωντανό Θεό, να μπεις στην αληθινή ζωή της Εκκλησίας. Πρόσφατα διάβασα ένα καλό άρθρο του Βλαντίμιρ Ζελίνσκιϊ "Η ώρα της Εκκλησίας". Φαίνεται ότι ο άνθρωπος βρήκε τον Θεό, βρήκε τον Χριστό, βρήκε την Εκκλησία. Αν ένας άνθρωπος απλώς κάπως μετανόησε και θέλει να αλλάξει, αδιάφορα σε ποια εκκλησία να ενταχτεί, τότε αμφιβάλλω στην ειλικρίνεια ακόμα και αυτής της αρχικής του μετάνοιας. Είναι μεταμέλεια και όχι μετάνοια. Δεν είναι η αληθινή ανάκτηση της ζωής. Γι’ αυτό οι πατέρες με τόσο ζήλο υπερασπίζονταν την πίστη.

Όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε και ότι η αγάπη είναι το πρώτο δόγμα της πίστης μας. Η αγάπη είναι ο αληθινός σταυρός, αλλά μη φοβάστε την αγάπη αν οδηγεί στον σταυρό. Μην ξεχνάτε ποτέ ότι όταν η αγάπη βρίσκεται στον σταυρό, παραμένει ούτως ή άλλως αγάπη. Αν ο Χριστός δεν είχε πει: "Πάτερ, ἄφες αὐτοῖς!", δε θα ήταν ο Χριστός, πιστέψτε με. Θα ήταν ήρωας, ιδανικός άνθρωπος, αλλά όχι ο αληθινός Χριστός Σωτήρας. Και στο βιβλίο του Ντοστογιέβσκιϊ "Μεγάλος Ιεροεξεταστής" ο Χριστός ασπάζεται ακόμα και τον ιεροεξεταστή. Αυτό δεν είναι συναισθηματισμός, ούτε ρομαντισμός, είναι η αληθινή αγάπη που δε φοβάται. Γι’ αυτό, εμείς οι ορθόδοξοι πάντα νιώθουμε ότι η δύναμη και το αήττητό μας δεν είναι μέσα μας, αλλά στην αυθεντικότητα εκείνου που ψάχνουμε, που επιθυμούμε, στο οποίο πιστεύουμε και για το οποίο ζούμε.

Στη μετάνοια πρέπει να καταλαβαίνουμε ότι ο Θεός είναι από την άλλη πλευρά του καλού και του κακού μας. Δεν πρέπει να εξισώνουμε τον εαυτό μας ούτε με τις κακές ούτε με τις καλές πράξεις. Δεν πρέπει να νομίζουμε ότι μπορούμε να εξασφαλίσουμε τη σωτηρία για τον εαυτό μας με το που θα κάνουμε καλές πράξεις. Πρέπει να ελπίζουμε μόνο στον Θεό. Όμως, πρέπει επίσης να πιστεύουμε ότι ακόμα και οι κακές πράξεις, αν και τις κατακρίνουμε και τις απορρίπτουμε, αυτές δεν μπορούν να μας απομακρύνουν από τον Θεό μας. Οι Ρώσοι έχουν την τάση να μεγεθύνουν τις αμαρτίες τους, να ασφυκτιούν, να βυθίζονται σε αυτές, όπως στην άβυσσο. Αυτό είναι, κατά κάποιον τρόπο, έλλειψη εμπιστοσύνης στον Θεό. Μια τέτοια στάση, μεγέθυνσης, δηλαδή, των αμαρτιών, είναι μαζί και μείωση του Θεού. Όμως, η αντίθετη αντίληψη παρουσιάζει τον Θεό ως ψεύτη. Έστειλε τον Υιό Του για να μας σώσει και εμείς λέμε: "Όχι, δε χρειάζεται, δεν έχουμε αμαρτίες"…

Ο Χριστός σώζει δωρεάν! Δεν υπάρχει από την πλευρά μας καμία ανταπόδοση ή συμπλήρωση. Όμως, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε αληθινά ότι η αμαρτία είναι αμαρτία και ότι η αμαρτία είναι κακό, και ότι η αμαρτία είναι ψέμα και ότι η αμαρτία είναι ο εχθρός του ανθρώπου. Η πλήρης μετάνοια στην ορθοδοξία γίνεται γενναία και όχι συναισθηματική. Ο άνθρωπος ξεσηκώνεται για την πάλη. Οι Άγιοι Πατέρες λένε ότι ο άνθρωπος έχει το δώρο της οργής, του θυμού και ότι αυτό είναι δώρο του Θεού. Όπως είναι δώρο η ικανότητα να τρέφεσαι. Από το δώρο της τροφής μπορεί να βλαστήσει το πάθος για το φαγητό. Έτσι και με το θυμό, πίσω από τον οποίο βρίσκεται η κίνηση - η δυναμική. Η αρετή πρέπει να είναι επιθετική, ενεργητική και όχι παθητική. Όμως, αν παραμορφωθεί, μπορεί να γίνει τυραννία για τους άλλους και να μετατραπεί σε επιθετικότητα.

Όμως, πρέπει να είμαστε δυναμικοί! Πρέπει να παλεύουμε το κακό. Η ορθόδοξη μετάνοια έχει αυτήν την "οργή".

Μου έχουν διηγηθεί ότι ένας από τους μεγαλύτερους μοναχούς, σε μια Μονή στα Μετέωρα, ο πατήρ Βαρλαάμ, έπαθε εγκεφαλική αιμορραγία. Αυτό συνέβη στη διάρκεια της μεσημεριανής ξεκούρασης. Ήταν ξαπλωμένος και ξαφνικά βλέπει ότι τα πάντα γύρω του γίνονται κόκκινα. Προσπαθεί να σηκωθεί από το κρεβάτι αλλά δεν μπορεί. Και ξαφνικά, από τα βάθη της ψυχής του βγαίνει η σκέψη: "Πεθαίνω αλλά δεν έχω εξομολογηθεί και δεν έχω μεταλάβει! Άραγε εγώ, τόσα χρόνια που είμαι μοναχός, να πεθάνω χωρίς τη Θεία Μετάληψη;" Και με τη δύναμη της θέλησης σηκώθηκε, ούτε ήξερε πώς βρήκε την πόρτα. Ο Θεός τον βοήθησε: ο ηγούμενος ακριβώς εκείνη τη στιγμή έβγαινε από το κελλί και τον βλέπει σε αυτήν την κατάσταση. Ο μοναχός φωνάζει: "Τι κοιτάς; Μετάληψη!" Ο ηγούμενος αμέσως κατάλαβε… Ο μοναχός μετάλαβε. Στη συνέχεια, έζησε ακόμα. Αλλά βλέπουμε αυτήν τη δύναμη της οργής!

Πεθαίνεις; Και τι; Άραγε, για αυτό το λόγο θα αφήσεις τον εαυτό σου χωρίς την Θεία Μετάληψη;

Ο Άγιος Δημήτριος ξεσήκωσε το Νέστωρα, το νέο χριστιανό, τον ευλόγησε να σκοτώσει τον μονομάχο Λιαίο, τον τρομερά αδίστακτο κακοποιό. Για αυτό το γεγονός η Εκκλησία ψέλνει στο Απολυτίκιο του Αγίου Δημητρίου του Μυροβλύτου. Να, αυτό είναι αυθεντική σωτήρια οργή. Η δύναμη να σηκωθείς στα πόδια. Όταν ο Ιώβ παραπονιόταν και είχε λόγους να παραπονιέται, ο Θεός δεν άρχισε να τον παρηγορεί, αλλά απαίτησε να σηκωθεί στα πόδια και να υποταχθεί. Αυτό είναι που αποκατέστησε κιόλας τον Ιώβ.   

Μόνο η ορθοδοξία διαφύλαξε το ασκητικό ήθος. Πέφτουμε και με υπομονή δε γινόμαστε άγριοι, αλλά δε γινόμαστε αδιάφοροι και για τους άλλους. Δεν μπορώ να είμαι αδιάφορος. Δεν μπορώ, ως χριστιανός, να επιτρέψω στον εαυτό μου να μισώ, επειδή το μίσος είναι απόδραση από τη χριστιανική υπευθυνότητα.

Συμβαίνει και στις ενορίες. Ο άνθρωπος θεωρεί ότι ο άλλος τον μισεί και με αυτό κατασκευάζει άλλοθι για να μην έχει επικοινωνία μαζί του. Όμως, πρέπει να προσπαθούμε να μπαίνουμε σε επικοινωνία, να θέτουμε το πρόβλημα του πλησίον μας ως το δικό μας πρόβλημα. Και δεν πρέπει να λυπούμαστε με υπεροψία αλλά να συμπάσχουμε ειλικρινά.

Ο χριστιανισμός είναι δυναμικός και όχι παθητικός. Ο χριστιανισμός δεν είναι ένα είδος "απάθειας", όπως την όριζαν οι αρχαίοι στωικοί. Το θέμα δεν είναι να θανατώσεις τον εαυτό σου, αλλά να θανατώσεις μέσα σου την εξυπηρέτηση του κακού και την αμαρτία και να κάνεις τον εαυτό σου εργάτη του Θεού. Η ζωή δεν είναι νιρβάνα. Η ζωή είναι η κοινωνία, η του Θεού δόξα, η ανάταση, η ωρίμανση. Γι’ αυτό, η μετάνοια είναι πραγματική, όταν εξελίσσεται αληθινά και δραστικά, όταν διεγείρει άμεσα τον άνθρωπο, όταν ο άνθρωπος νιώθει τον εαυτό του κλητό.

Αν συγκρίνουμε ανάμεσα στους Αγίους, τον Άγιο Ισαάκ το Σύρο και τον Άγιο Συμεών το Νέο Θεολόγο. Ο Ισαάκ ο Σύρος είναι πιο σκυθρωπός, πιο θλιμμένος. Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος είναι η χαρά, η δυναμικότητα, είναι ολόκληρος μέσα στη χαρά.

Αυτή η πιο θλιμμένη, πιο σκυθρωπή πλευρά πιο πολύ εκφράζει τη Δύση. Παράδειγμα, η Αγία Κλάρα. Όταν η χάρη του Θεού τους εγκαταλείπει, χάνονται μέσα στην απόγνωση. Στην Ορθοδοξία, ο άνθρωπος, σε ανάλογη περίσταση, σκέφτεται: "Ο Θεός με αυτό προσπαθεί να με ξεσηκώσει, αφού με είχε επισκεφτεί, μου είχε δώσει τη χάρη Του. ".  

Στο Άγιο Όρος πάντα μου έμενε από τους μοναχούς η εντύπωση ότι οι αγιορείτες είναι μεγάλοι ασκητές, που στερούνται πολλές απολαύσεις της ζωής, αλλά το πρόσωπό τους όλη την ώρα είναι χαρούμενο. Και όλοι είναι πρωτότυποι, επειδή ο καθένας ζει τη δική του ζωή.

Η μετάνοια προκαλεί καλή "φιλοδοξία" στον άνθρωπο. Να θυμηθούμε τον άσωτο υιό: άραγε εγώ, ο γιος ενός τέτοιου πατέρα, δημιουργήθηκα για να βόσκω γουρούνια στην ξενιτιά; Όχι! Θα πάω στον πατέρα μου…

Η μετάνοια, η προσευχή, η νηστεία, η εξομολόγηση, όλα βγαίνουν αυθόρμητα. Πρέπει να κατευθύνουμε τον εαυτό μας με τέτοιο τρόπο ώστε να έχουμε αυτή τη φρεσκάδα της χριστιανικής ζωής και να σκοπεύουμε προς αυτήν. Και, όπως έλεγαν οι παλαιοί πατέρες, πρέπει κάθε μέρα να ξεκινάμε από την αρχή.