Σκοπός τους είναι να απαγορεύσουν στους ιερείς να κηρύττουν τη διδασκαλία της Εκκλησίας. Συνέντευξη του Επισκόπου Μπάτσκας κ.Ειρηναίου (Μπούλοβιτς). Μέρος Α.

Ο Ιεράρχης της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Επίσκοπος Μπάτσκας κ.Ειρηναίος παραχώρησε συνέντευξη στη σέρβικη εφημερίδα «Политика» (Ελλ: Πολιτική).

– Είναι βάσιμοι οι κίνδυνοι τους οποίους είχε διατυπώσει ο Ιεράρχης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Μητροπολίτης Βολοκολάμσκ κ.Ιλαρίωνας, στη συνομιλία του με τους δημοσιογράφους, αναφορικά με το ενδεχόμενο να απαγορευτεί η Βίβλος, ως βιβλίο «διάκρισης», στη σημερινή Ευρώπη, επειδή μας μαθαίνει ότι ο Θεός δημιούργησε τον άντρα και τη γυναίκα και ότι το φύλο ορίζεται εκ γενετής, κάτι που έρχεται σε αντίφαση με τις θέσεις που προπαγανδίζονται με την ιδεολογία των φύλων.

– Πολλοί καλοπροαίρετοι άνθρωποι, χωρίς να είναι ενημερωμένοι, θα μπορούσαν να σκεφτούν ότι ο εξαίσιος Ρώσος Αρχιερέας περιορίστηκε σε χτυπητές υπερβολές για να περιγράψει την κατάσταση από τη δική του οπτική γωνία. Ωστόσο, στο ένθετο για τον πολιτισμό της εφημερίδας «Πολιτική», διάβασα μια απλή φράση: «Ό, τι μπορείτε να φανταστείτε, έχει ήδη συντελεστεί, οπότε ακόμα και ο Τζόναθαν Σουίφτ θα είχε εκπλαγεί πολύ». Η φράση αυτή του Αμερικανού σατιρικού αναφερόταν, βέβαια, στην πνευματική κατάσταση της σύγχρονης Αμερικής, αλλά μπορεί να συσχετιστεί και με την κατάσταση στην Ευρώπη, όπου οι διωγμοί εναντίον της Βίβλου και εξαιτίας της Βίβλου αποτελούν μια μακρόχρονη παράδοση που κρατάει σχεδόν όσα χρόνια υπάρχει και η ίδια.

Οι χριστιανοί υφίσταντο διωγμούς στους πρώτους αιώνες της ιστορίας της Εκκλησίας. Αργότερα, βασανίζονταν όσοι αποδέχονταν μόνο το πρώτο, το παλαιό μέρος της Βίβλου, δηλαδή οι Εβραίοι, τους οποίους αρχικά σκότωναν ή τους υπέβαλαν σε διωγμούς, και αργότερα τους έπνιγαν στους θαλάμους αερίων. Πολλοί εξαφανίζονταν μετά τα πογκρόμ και τους διωγμούς (Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, ιερά εξέταση, ευρωπαϊκοί θρησκευτικοί πόλεμοι…), εξαιτίας των διαφορικών ερμηνειών της Βίβλου. Την ίδια εποχή, στη Μέση Ανατολή και στα Βαλκάνια, τους χριστιανούς τους βασάνιζαν σκληρά και τους σκότωναν οι εκπρόσωποι της τότε εκδοχής του Ισλάμ, αν και το Κοράνι αναγνωρίζει και σέβεται τους χριστιανούς, όπως και τους Εβραίους, ως «ανθρώπους του Βιβλίου», δηλαδή της Βίβλου. Τέλος, λίγα χρόνια πριν, εκατομμύρια άνθρωποι εξοντώθηκαν στο Οσβιέτσιμ, στο Γιασένοβατς και σε πάρα πολλά άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι περισσότεροι από αυτούς βασανίστηκαν, εκτός των άλλων (ή κυρίως), επειδή ακολουθούσαν τη Βίβλο, τη διδασκαλία της και την ηθική της, άρα και την Εκκλησία, μέσα στην οποία και για την οποία η θεόπνευστη Βίβλος είχε γραφεί, είχε διασωθεί και είχε ερμηνευτεί.  

Σήμερα, στην Ευρώπη δεν υπάρχουν μεν φυσικές εκτελέσεις, όμως υπάρχουν πνευματικές. Η λεγόμενη φυλετική ιδεολογία δεν είναι καθόλου αποδεκτή από τους χριστιανούς, όπως και από όλους τους αυθεντικά πιστούς, ιουδαίους και μουσουλμάνους, ακόμα και από εκπροσώπους άλλων μεγάλων θρησκειών. Η ιδέα να προτείνουμε στα αγόρια στο νηπιαγωγείο να φοράνε φορέματα αντί για παντελόνια ώστε να αποφασίσουν μόνοι το φύλο τους, την ώρα που στο σπίτι τους περιμένουν «δύο μπαμπάδες» ή «δύο μαμάδες», από την άποψη της βιβλικής διδασκαλίας είναι τερατώδης, ακόμα και δαιμονική.  

Είναι τραγικό που, τελευταία, στη χώρα μας, δημοσιεύουν βιβλία για παιδιά σχολικής ηλικίας, αλλά ακόμα και προσχολικής ηλικίας, με τα οποία τα παιδιά μας ανατρέφονται μέσα σε αυτό το πνεύμα. Είναι υπερβολή να ισχυριστούμε ότι πρόκειται για πνευματική δολοφονία; Πρώτα από όλα, χωρίς να γνωρίζουμε πραγματικά τις διαθέσεις και τη βούληση των ανθρώπων μέσα από τη διεξαγωγή δημοψηφισμάτων, επιβάλλουν και προωθούν τεχνηέντως νομοσχέδια, με τα οποία προσπαθούν βήμα-βήμα να επιτύχουν την κοινωνική αναγνώριση της άποψης ότι η ομοφυλοφιλία είναι μόνο ζήτημα προσωπικής επιλογής, στην οποία δεν υπάρχει θέση για τον Δημιουργό ή για την ανθρώπινη φύση, πράγμα που θα ανοίγει τη δυνατότητα για την υιοθέτηση παιδιών από τα λεγόμενα ομόφυλα ζευγάρια, που έχουν επινοηθεί ως εναλλακτική πρόταση αντί για το γάμο και την οικογένεια. Νομοθετούν συστηματικά ακόμα και τιμωρία σε περίπτωση λεκτικής προσβολής. Ο σκοπός τους είναι να απαγορεύσουν στους ιερείς να κηρύττουν τη διδασκαλία της Εκκλησίας περί της ιερότητας του γάμου, έξω από τους ναούς. Πραγματική δημοκρατία! Λοιπόν, και στη Σερβία, χωρίς καμία αμφιβολία, υπάρχουν κύκλοι, οι οποίοι υποστηρίζουν την απαγόρευση της βιβλικής διδασκαλίας.

– Η Σύνοδος της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας χαρακτήρισε το νομοσχέδιο για τη συμβίωση ομόφυλων ζευγαριών ως απαράδεκτο, υπογράμμισε ότι οι περισσότερες από τις διατάξεις του είναι αντίθετες στη διδασκαλία της Εκκλησίας πολλών αιώνων, και πρότεινε, ώστε τα ιδιοκτησιακά, νομικά και άλλα ζητήματα των παρτενέρ σε αυτές τις κοινότητες να ορίζονται από άλλους νόμους. Σε αυτό το νομοσχέδιο ποιο είναι το πιο προβληματικό για την Εκκλησία; Όταν διατυπώθηκαν τα σχόλια σε αυτό το κείμενο του νομοσχεδίου, είχαν ληφθεί υπόψη τα δικαιώματα των παρτενέρ στις συμβιώσεις ομόφυλων;

– Η Σύνοδος εκφράστηκε για αυτό το ζήτημα με μια δήλωση η οποία ήταν ισορροπημένη αλλά και ξεκάθαρη, μονοσήμαντη και σαφής. Η σχετική πρόταση είχε σταλεί προηγουμένως στην Κυβέρνηση. Δε θέλαμε να ανεβάσουμε την ένταση της κοινωνικής συζήτησης για αυτό το θέμα. Η Εκκλησία είναι η τελευταία που θα ευχόταν να διαιρέσει, με βάση κάποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα, το λαό, που έτσι κι αλλιώς δεξιοτεχνικά έχει στερηθεί τη δυνατότητα να έχει πλήρη ενημέρωση για αυτό το νομοσχέδιο και να εκφράσει τη γνώμη του. Βεβαίως, δε θέλουμε, λόγω των πεποιθήσεών του, των προσωπικών επιλογών και άλλων, κάποιος να υφίσταται εις βάρος του διακρίσεις στην διεκδίκηση των δικαιωμάτων του.   

Δεν απορρίπτουμε κανέναν και δεν διώχνουμε κανέναν, για λόγους προσωπικών επιλογών ή προβλημάτων οποιασδήποτε φύσης. Το αντίθετο, μάλιστα, είμαστε έτοιμοι να παρέχουμε πνευματική βοήθεια και υποστήριξη σε όλους. Ωστόσο, δεν είμαστε έτοιμοι, όπως προσδοκούν κάποιοι, να χαιρετίζουμε με ενθουσιασμό την προπαγάνδα και τη διαφήμιση της αμαρτίας ως θεμιτής συμπεριφοράς. Η διακονία μας στον Θεό και στους ανθρώπους είναι η αποθέωση της ζωής και όχι του θανάτου. Είμαστε πεπεισμένοι ότι ο νόμος για τη συμβίωση ομόφυλων ζευγαριών, έτσι όπως προτείνεται, δεν πρέπει να συζητηθεί ή να ψηφιστεί από την Εθνοσυνέλευση.  

– Πώς εσείς, ως πρώην κοσμήτορας και καθηγητής για πολλά χρόνια της Ορθόδοξης Θεολογικής Σχολής, βλέπετε τις ενστάσεις που έχουν εγερθεί από μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας όσον αφορά την αυτονομία του Πανεπιστημίου η οποία δήθεν πλήττεται με τις προτεινόμενες αλλαγές στον νόμο για την ανώτατη εκπαίδευση όπου προβλέπεται το δικαίωμα της Ιεράς Συνόδου Ιεραρχών να δίνει ευλογία στους καθηγητές της Ορθόδοξης Θεολογικής Σχολής για διδασκαλία (και να ανακαλεί αυτή την ευλογία) που, παρεμπιπτόντως, υπήρχε μέχρι τώρα;

– Ευχαριστώ που αναφέρεστε σε ένα μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας και όχι στην ακαδημαϊκή κοινότητα γενικώς. Η αλήθεια είναι ότι σε αυτή την περίπτωση δεν πρόκειται για όλους, ούτε για μια συμπαγή ομάδα. Οι άνθρωποι που δεν είναι αρκετά ενημερωμένοι, πράγματι, νομίζουν ότι αυτοί, που εκφράζουν ενστάσεις, προστατεύουν δημοκρατικές αρχές και ευρωπαϊκές αξίες, ό,τι και να εννοείται με αυτές. Όμως, την ίδια στιγμή, πολλοί συνειδητοποίησαν ότι αυτά είναι παγίδες, για να μη μιλήσω πιο αυστηρά, ότι πρόκειται για αλχημείες. Και γι’ αυτό, παίρνουν τηλέφωνο τους καθηγητές της Θεολογικής μας Σχολής και δηλώνουν ότι συνειδητοποίησαν πόσο πολύ τους χειραγώγησαν. Στις πρώτες γραμμές της καμπάνιας ενάντια στην Ορθόδοξη Θεολογική Σχολή και ενάντια στη Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία (όλο αυτό στο όνομα ή με πρόφαση το διαχωρισμό της Εκκλησίας από το κράτος, το κοσμικό χαρακτήρα της κοινωνίας μας και την πανεπιστημιακή αυτονομία) βρίσκονται, κατά κανόνα, πρώην (μόνο πρώην;) μαρξιστές και άθεοι που έχουν αλλάξει την πρότερη φρασεολογία τους με «ευρωπαϊκή», καθαρά «δημοκρατική» φρασεολογία. Σημειωτέον, ότι ανάμεσά τους υπάρχει τουλάχιστον ένας άνθρωπος, ο οποίος κάποτε ντυνόταν με τρόπο που θύμιζαν μαοϊκά ρούχα, έτσι όπως ήταν η γνωστή στολή της περιόδου της κινέζικης «πολιτιστικής επανάστασης». Είναι αλήθεια πως, κατά κάποιον τρόπο, έχω εντυπωσιαστεί με τη συνέπειά τους, την προσήλωση στις ιδέες τους, οι οποίες στα μάτια μου δεν είναι τίποτα άλλο παρά πλάνη. Μου φαίνεται ότι σήμερα, αν μπορούσαν, θα ήταν έτοιμοι να κάνουν ό, τι έκαναν οι πατεράδες τους και οι παππούδες τους, από το 1945 και μετά (δερμάτινα σακάκια, νυχτερινές επισκέψεις, αποφάσεις έκτακτων δικαστηρίων…).  

Σε ό,τι αφορά στην Ορθόδοξη Θεολογική Σχολή, μια σχολή που ήταν από τις πρώτες που ιδρύθηκαν στο Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου, θα επαναλαμβανόταν η απαράδεκτη πράξη τους του 1952, τότε που η Σχολή είχε εξοβελιστεί από τη δομή του Πανεπιστημίου με παράνομη απόφαση της Κυβέρνησης εκείνης της εποχής, ή, όπως η Μίτρα Μίτροβιτς το διατύπωσε στην πράξη, «είχε εκκαθαριστεί» (αυτός ο όρος ήταν σίγουρα δημοφιλής ανάμεσα στους κυβερνώντες εκείνης της εποχής). Οι σύγχρονοι θιασώτες παρόμοιων ιδεών, βεβαίως, δεν εκφράζονται με τόση ευθύτητα. Είναι μελίρρυτοι, από τα στόματά τους βγαίνουν θετικές «ευρωπαϊκές» και «δημοκρατικές» φράσεις. Υποκρίνονται και καμώνονται. Είναι, για όνομα του Θεού, οι «κύριοι» και όχι κάποιοι «σύντροφοι» του Τίτο και του κομμουνιστικού κόμματος. Δηλώνουν ότι δεν έχουν τίποτα εναντίον της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ή εναντίον του να ανήκει η Θεολογική Σχολή στο Πανεπιστήμιο. Απλώς προτείνουν, ώστε η Σχολή να βρίσκεται μακριά από κάθε επιβλαβή επιρροή της Εκκλησίας, επειδή η Εκκλησία, κατά τη γνώμη τους, δεν έχει αρμοδιότητα για τη δική της θεολογία, την ώρα που οι καθηγητές των φυσικών επιστημών έχουν αρμοδιότητα, ειδικά εάν είναι άθεοι. Ωστόσο, βγάζω το καπέλο σε έναν από αυτούς για την ειλικρίνειά του και την αμεσότητά του. Ουσιαστικά, δηλώνει ότι η Θεολογική Σχολή χρειάζεται απλώς και μόνο να αποκλειστεί. Αυτό λέγεται Mitra rediviva! (Δηλαδή, επανάληψη της ζωής. Όχι ανάσταση, επειδή αυτό ακούγεται θεολογικό και αντεπιστημονικό, αλλά ούτε και να γίνεις βρικόλακας επειδή αυτό ακούγεται δεισιδαιμονικό και προσβλητικό).

Η ομάδα των καθηγητών, ως συλλογικός συγγραφέας ορισμένων καταγγελιών με δεκάδες υπογραφές, ισχυρίζεται με αυτό τον τρόπο ότι υπερασπίζεται την αυτονομία του Πανεπιστημίου. Αυτή η αυτονομία είναι το παντοτινό τους μάντρα. Τι γίνεται, όμως, με την αυτονομία και τα δικαιώματα ξεχωριστών Σχολών, τις οποίες μνημονεύουν εξίσου και το Καταστατικό του Πανεπιστημίου και τα Καταστατικά των Σχολών; Είναι οι σχολές παραρτήματα του Πανεπιστημίου ή το Πανεπιστήμιο είναι ένωση και οικογένεια αυτόνομων και ελεύθερων ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων; Τι θα κάνουμε στη συνέχεια με τα συνταγματικά και νόμιμα δικαιώματα των Εκκλησιών και θρησκευτικών κοινοτήτων στο πεδίο του διαφωτισμού και της εκπαίδευσης; Τι θα κάνουμε με την απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Σερβίας, το οποίο κάποτε είχε βγάλει απόφαση που δικαιώνει τη Θεολογική Σχολή και απορρίπτει την αγωγή, που βασιζόταν στα ίδια επιχειρήματα που προβάλλουν οι σημερινοί υπερασπιστές της αυτονομίας του Πανεπιστημίου; Πέρα από αυτό, το Συνταγματικό Δικαστήριο, με το να υπογραμμίσει το διαχωρισμό Εκκλησίας και Κράτους, όχι μόνο θεώρησε ότι η Εκκλησία καλείται και είναι αρμόδια να ορίζει τη ζωή και τη λειτουργία της Θεολογικής Σχολής που είναι μέρος του Πανεπιστημίου, παρόλο που ιδρυτής του είναι το κράτος, αλλά ρητά και επιτρέπει και δίνει στην Εκκλησία το δικαίωμα να καθορίζει τους όρους της ίδιας της εκπαιδευτικής διαδικασίας και τους όρους υλοποίησης της παιδαγωγικής λειτουργίας στη Θεολογική Σχολή. Με όλα αυτά, το Συνταγματικό Δικαστήριο χρησιμοποιεί το διεθνή τεχνικό όρο missio canonica, που σημαίνει ότι αναγνωρίζει την αρμοδιότητα υλοποίησης παιδαγωγικής διαδικασίας. Αυτό, βεβαίως, προκαλεί μυστικιστικό τρόμο στους συγκεκριμένους ερμηνευτές της αρχής της κοσμικότητας του κράτους.

Οπότε, γιατί να μην πάνε στις Πρεσβείες της Γερμανίας, της Αυστρίας, της Ισπανίας, της Πολωνίας, της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας, της Ουγγαρίας, της Σλοβακίας, της Κροατίας, της αναμφισβήτητα κοσμικής Γαλλίας και άλλων χωρών και να μην τους καταγγείλουν για παράβαση των αρχών της κοσμικότητας του κράτους και της αυτονομίας των Πανεπιστημίων στις χώρες τους; Τι φιλελεύθεροι και δημοκράτες είναι, αν προστατεύουν μόνο το Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου; Εννοείται πως τα παλαιότερα και τα πιο γνωστά πανεπιστήμια, ακόμα και η Σορβόννη, διατρέχουν, χωρίς αμφιβολία, πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο σε σύγκριση με το Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου, επειδή και σε αυτά λειτουργεί το missio canonica. Παρεμπιπτόντως, για τους συνεπείς δημοκράτες και ορθόδοξους εκκοσμικευτές μας, αυτός ο όρος είναι πιο ήπιος ή, για να το πω παλαιομοδίτικα, είναι ευμενής, και αυτοί συστηματικά αποφεύγουν να τον χρησιμοποιούν, αλλάζοντάς τον με τη λέξη «ευλογία». Θέλοντας να φανούν αστείοι, προσποιούνται τους ανίδεους και ειρωνικά ρωτούν: από πού και ως που στο Πανεπιστήμιο έχουμε την έννοια της ευλογίας; Πού υπάρχει κάτι τέτοιο; Ιδού το πραγματικά οξύμωρο: ο όρος «ευλογία» με αποκλειστικά και μόνο θετικό περιεχόμενο που σημαίνει «καλός λόγος» που έχει ως αφετηρία την καλή προαίρεση (δείτε την ελληνική λέξη «ευλογία» και τη λατινική «benedictio»), για αυτούς είναι αποκλειστικά και μόνο αρνητικός όρος, το ίδιο κακοήθης, όσο και η Εκκλησία, με την οποία οπωσδήποτε συνδέεται.

Αν δε θέλουν ή δεν τολμούν να απευθύνονται στις Πρεσβείες των χωρών που έχουν αποκτήσει κύρος ως δημοκρατικές, και, αναμφίβολα, ως κοσμικές, τότε γιατί να μην υποδεικνύουν, τουλάχιστον στους συναδέλφους τους από τα δυτικά πανεπιστήμια, τον κίνδυνο που τους απειλεί αιώνες τώρα και τον οποίο, δυστυχώς, δεν τον εντοπίζουν; Για να βγουν από τη άβολη θέση, στην οποία έβαλαν οι ίδιοι τον εαυτό τους, μας λένε ότι το να δίνεις εκκλησιαστική ευλογία σε αυτούς που σπουδάζουν θεολογία και σε αυτούς που την διδάσκουν είναι παραδοσιακά καθιερωμένη πρακτική στις καθολικές χώρες. Επομένως, δεν μας αφορά, ως χώρα ορθόδοξης παράδοσης (να, άνθρωποι της ορθοδοξίας τώρα το θυμήθηκαν, αλλά να τους θυμίσω τη λαϊκή σοφία, ότι και ο εχθρός στην κακουχία καμιά φορά γίνεται κουμπάρος και ο ξένος με τη βία μπορεί να γίνει σταυραδερφός). Ωστόσο, πρόκειται για καθαρό σόφισμα στην προσπάθειά τους να ελιχθούν. Στην πραγματικότητα, δεν είναι αλήθεια. Μέχρι πρόσφατα, στη Δυτική Ευρώπη υπήρχαν λίγοι ορθόδοξοι, γι’ αυτό, και δεν μπορούσαν να έχουν θεσμική παρουσία στα πανεπιστήμια. Μπορούσαν να έχουν παρουσία μόνο σε ατομικό επίπεδο ή σε ομάδες. Σήμερα, δεν είναι έτσι. Για παράδειγμα, στο Πανεπιστήμιο του Μύνστερ υπάρχει Τμήμα Ορθόδοξης Θεολογίας και στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου υπάρχει Πανεπιστημιακή Σχολή Ορθόδοξης Θεολογίας. Οι ίδιες αρχές και οι ίδιοι κανόνες εφαρμόζονται τόσο στους καθολικούς όσο και στους ορθόδοξους. Δεν υπάρχουν πουθενά επιλεκτικοί νόμοι και αποφάσεις, γι’ αυτό, δε νοείται νομικά να έχουμε δύο μέτρα και δύο σταθμά, ιδιαίτερα σε δυτικές χώρες.

Με την ευκαιρία που μου δίνεται θα αναφερθώ, συγκριτικά, στις πρακτικές και την παράδοση της Ρωσίας. Εκεί υπάρχουν Εκκλησιαστικές Ακαδημίες που βρίσκονται υπό την εποπτεία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και Θεολογικές Σχολές ή, τουλάχιστον, Θεολογικά Τμήματα σε διάφορα πανεπιστήμια (βεβαίως, όχι σε όλα). Στις Εκκλησιαστικές Ακαδημίες, τα πάντα βρίσκονται κάτω από την ευλογία και την κηδεμονία της Εκκλησίας, την ώρα που, λόγω της φύσης των πραγμάτων και της ρωσικής ακαδημαϊκής παράδοσης, η Εκκλησία δεν έχει εξουσία στα πανεπιστήμια. Όμως, συνεχίζει να έχει δικαίωμα και υποχρέωση να ελέγχει, επικυρώνοντας ή όχι, τα υφιστάμενα προγράμματα σπουδών θεολογίας σε όποια πανεπιστήμια υπάρχουν. Τα πανεπιστήμια, που έχουν Θεολογικές Σχολές ή προγράμματα σπουδών, αυτά πρέπει να λαμβάνουν διπλή διαπίστευση, κρατική και εκκλησιαστική. Επομένως, στη Ρωσία η Θεολογία διδάσκεται με την ευλογία και την έγκριση της Εκκλησίας. Η διαφορά, ανάμεσα στα δυτικά και στα ρωσικά μοντέλα, βρίσκεται στο ότι στη Δύση η έγκριση (missio canonica) δίνεται εκ των προτέρων, διατηρώντας τη δυνατότητα άρνησης για λόγους δογματικούς ή ηθικούς, την ώρα που στη Ρωσία αυτό συντελείται στο τέλος, με διαπίστευση ή αναγνώριση του αποκτηθέντος ακαδημαϊκού τίτλου. Οι Σχολές Ισλαμικής Θεολογίας, στα Πανεπιστήμια της Ρωσίας, που λειτουργούν σε περιοχές με μεγάλο αριθμό μουσουλμάνων και σε περιοχές όπου ο μουσουλμανικός πληθυσμός υπερισχύει έχουν το ίδιο δικαιωματικό στάτους. Αρέσει δεν αρέσει αυτό στους δικούς μας θεωρητικούς του κοσμικού κράτους, η σύγχρονη Ρωσία είναι δημοκρατικό και κοσμικό κράτος. Ωστόσο, εμείς έχουμε πολλά να μάθουμε από το παράδειγμα του δικού της μοντέλου του συνεργατικού διαχωρισμού της Εκκλησίας από το κράτος. Εν συντομία, οι δικοί μας θεωρητικοί, στους οποίους αναφερόμαστε, ζουν στον παρόντα αιώνα αλλά δεν αυτού του αιώνα. Δεν τους περιφρονώ, αλλά μου προκαλούν λύπη. Κάνουν δονκιχωτική καταιγιστική επίθεση σε λάθος μύλο. Αυτό συνιστά υποτροπή ενός αμετάκλητου παρελθόντος.   

Συνεχίζεται...