«Ο κρυμμένος θησαυρός, ἔλαμψεν ὡσάν ἄλλος χρυσός μέσα ἀπό τά σπλάγχνα τῆς γῆς»

Η μοναχή Μαριάμ (Γιουρτσούκ), η εγκαταβιούσα στην Ιερά Μονή Γκόρνενσκιϊ (Ορεινή) της Ρωσικής Ιεραποστολής στα Ιεροσόλυμα, ξεναγός και συγγραφέας βιβλίων-οδηγών για τους Αγίους Τόπους, μιλάει για τον τόπο όπου βρήκαν τον Ζωοποιό Σταυρό του Κυρίου, για τις παραδόσεις που συνδέονται με αυτό το γεγονός, για την καθόλου εύκολη, να το πούμε ευθέως, τύχη του στη διάρκεια των αιώνων.

– Η γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού συνδέεται με τα εκπληκτικά γεγονότα της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού του Κυρίου. Όμως, πριν προχωρήσουμε σε αυτά, θα θέλαμε να μας μιλήσετε για τις ημέρες που ακολούθησαν μετά το σταυρικό θάνατο και την Ανάσταση του Χριστού. Ο Σωτήρας αποκαθηλώθηκε από τον Σταυρό και ενταφιάστηκε. Οι δήμιοι πού μετέφεραν το όργανο της θανάτωσής Του;

– Στον ιουδαϊσμό υπάρχουν αυστηροί κανόνες που έχουν αποτυπωθεί στο Ταλμούδ της Βαβυλώνας. Ανεξάρτητα από τον τρόπο θανάτωσης (αν και η σταύρωση δεν χρησιμοποιούνταν ως τρόπος θανάτωσης στους Εβραίους), το όργανο για την εκτέλεση της καταδίκης έπρεπε να το θάψουν στη γη ή ακόμα και να το βάλουν στον τάφο μαζί με το σώμα. Όμως, ο Σταυρός ήταν τεράστιος. Δεν είχαν χρόνο να τον πριονίσουν, επειδή πλησίαζε το ιουδαϊκό πάσχα. Γι΄ αυτό, ο Σταυρός πετάχτηκε σε μια παλαιά δεξαμενή συλλογής νερού, που δεν χρησιμοποιούνταν για πολύ καιρό και που βρισκόταν κοντά στον τόπο της Σταύρωσης. Και ο Σταυρός καλύφτηκε με χώμα. Εκεί είχαν πετάξει και τους δύο σταυρούς των ληστών.

Η Πρόνοια του Θεού είχε μεριμνήσει ώστε το μεγαλύτερο χριστιανικό κειμήλιο να βρίσκεται κάτω από τη γη σχεδόν άθικτο. Οι ευρωπαίοι ιστορικοί γράφουν ότι τον Σταυρό τον είχε βρει η Αγία Βασίλισσα Ελένη, αλλά, σύμφωνα με Συριακή παράδοση, τον Σταυρό τον είχε βρει μια γυναίκα. Μικρή λεπτομέρεια που στην πραγματικότητα δεν αλλάζει τίποτα.

– Η ιστορία της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανακάλυψη του Τάφου του Κυρίου από την Βασίλισσα Ελένη. Υπάρχουν στοιχεία για το πώς οι πρώτοι χριστιανοί συγκεντρώνονταν σε αυτά τα Άγια Μέρη, πώς τα προστάτευαν, πώς προσεύχονταν;

– Άμεσες μαρτυρίες, που να έχουν καταγραφεί από αρχαίους ιστορικούς, δεν υπάρχουν. Πρώτον, μετά την Ανάσταση του Κυρίου άρχισε η μεγάλη αντιπαράθεση ανάμεσα στους Εβραίους που πίστεψαν στον Χριστό και τους αντιπάλους Του. Στη συνέχεια, είχαμε την εξέγερση του 66, ακολούθησαν οι πόλεμοι με τη Ρώμη, ο Πρώτος Ιουδαϊκός Πόλεμος, ο Δεύτερος…

Υπάρχουν μαρτυρίες ιστορικών σύμφωνα με τις οποίες, σε μεταγενέστερο χρόνο, στους Αγίους Τόπους έκαναν προσκυνήματα χριστιανοί. Για αυτό το γεγονός έχουν γράψει ο Ωριγένης, ο Ευσέβιος Καισαρείας και άλλοι.

Όμως, μην ξεχνάμε ότι, στη διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων, τα Ιεροσόλυμα κάηκαν πολλές φορές. Για παράδειγμα, η βιβλιοθήκη, που είχε δημιουργήσει ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Αλέξανδρος, όπου υπήρχαν πάρα πολλά αρχαία χειρόγραφα, ίσως, και μαρτυρίες, καταστράφηκε. Κάηκε ολοσχερώς. Οπότε, σήμερα συγκεντρώνουν ένα-ένα τα ιστορικά στοιχεία για εκείνη την περίοδο.

– Όμως, ο τόπος που φυλαγόταν ο Σταυρός του Κυρίου ήταν γνωστός στους χριστιανούς των Ιεροσολύμων;

– Οι πιστοί γνώριζαν για τον τόπο της Σταύρωσης και του ενταφιασμού του Χριστού. Ο Σωκράτης ο Σχολαστικός το ανέφερε ευθέως στην «Εκκλησιαστική ιστορία» του: «οἱ μὲν τὰ τοῦ Χριστοῦ φρονοῦντες μετὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους ἐτίμων τὸ μνῆμα». Αυτό σημαίνει ότι η μνήμη για τον Τάφο του Κυρίου ζούσε στο λαό του Θεού, από την εποχή της Σταύρωσης.

– Δεν ήταν μόνο οι χριστιανοί που το ήξεραν, έτσι δεν είναι; Υπάρχει και η παράδοση που μιλάει για «ηλικιωμένο εβραίο Ιούδα» που θυμόταν πού είχε θαφτεί ο Σταυρός.

– Για αυτό το θέμα έχουν γράψει σχεδόν όλοι οι ιστορικοί: ο Ιούδας έδειξε το μέρος όπου είχε θαφτεί ο Σταυρός του Κυρίου. Μετά την εύρεση του Σταυρού, έγινε πιστός και βαπτίστηκε με το όνομα Κυριάκος. Στη συνέχεια, χειροτονήθηκε επίσκοπος και μαρτύρησε για τον Χριστό, στην εποχή του αυτοκράτορα Ιουλιανού του Παραβάτη.

– Από τι ξύλο και πώς είχε φτιαχτεί ο Σταυρός του Κυρίου; Καθώς έχοντας μείνει τρείς αιώνες στη γη, διασώθηκε αρκετά καλά. Προφανώς, το ίδιο καλά διασώθηκαν και οι δύο άλλοι σταυροί, που ανακάλυψε η Αγία Βασίλισσα Ελένη στον τόπο των ανασκαφών. Αφού αυτοί που τα βρήκαν δεν μπόρεσαν «με το μάτι» να καταλάβουν ποιο από τα τρία ευρήματα είναι πραγματικό κειμήλιο. Τι λέει για αυτό η παράδοση;

– Ο Σταυρός του Κυρίου είναι κειμήλιο. Εδώ, τα λείψανα των Αγίων μένουν άφθαρτα. Πόσο μάλλον το όργανο της σωτηρίας μας. Ήταν αδύνατον να φθαρεί, παρόλο που έμεινε για 300 χρόνια μέσα στη γη.

Ο Σταυρός του Κυρίου είναι κειμήλιο, το όργανο της σωτηρίας μας, ήταν αδύνατον να φθαρεί, παρόλο που έμεινε για 300 χρόνια μέσα στη γη

Σε ό, τι αφορά στο ξύλο από το οποίο είχε φτιαχτεί ο Σταυρός… Είναι ζήτημα της εκκλησιαστικής αρχαιολογίας να το εξακριβώσει.

Στην χριστιανική παράδοση κυκλοφορούν πολλές απόκρυφες ιστορίες. Εν πολλοίς, μοιάζουν, επειδή βασίζονται στο βαθύ νόημα των λόγων της Βίβλου, τους οποίους κάποτε είχε προαναγγείλει ο Προφήτης Ησαΐας: «Καὶ ἡ δόξα τοῦ Λιβάνου πρὸς σὲ ἥξει ἐν κυπαρίσσῳ καὶ πεύκῃ καὶ κέδρῳ ἅμα, δοξάσαι τὸν τόπον τὸν ἅγιόν μου καὶ τὸν τόπον τῶν ποδῶν μου δοξάσω». Πολύ συγκινητική και όμορφη προφητεία. Αυτό το κείμενο του Προφήτη, ακόμα και τώρα, το κεντάνε στα ιερατικά άμφια των Ρωμαιοκαθολικών.

Σε αυτή την προφητεία δίδεται πολύ μεγάλη σημασία και ιδού γιατί.

Το Ξύλο του Σταυρού του Κυρίου το συσχετίζουν με το Ξύλο της Ζωής του Παραδείσου. Η αμαρτία ήρθε στον κόσμο μέσω του Ξύλου, όταν ο Αδάμ και η Εύα έφαγαν τον καρπό. Και εδώ υπάρχει νόημα προτύπωσης και σύνδεση με το Ξύλο του Σταυρού. Ο καρπός του νέου Ξύλου που άνθισε στο Γολγοθά είναι το Σώμα του Κυρίου μας. Αυτό το Σώμα το λαμβάνουμε στο Μυστήριο της Ευχαριστίας και αυτό, κυριολεκτικά, μάς φέρνει τη σωτηρία. Αυτό το βαθύ θεολογικό νόημα βρίσκεται στη βάση μιας σειράς απόκρυφων που αφορούν στο Σταυρό του Κυρίου, αλλά είναι πολύ μεταγενέστερα. Αν και αυτά τα απόκρυφα διαδόθηκαν ανάμεσα στον κόσμο και μεταφράστηκαν σχεδόν σε όλες τις γλώσσες στις οποίες γίνονταν κήρυγμα. Σε αυτά γίνεται σύνδεση ανάμεσα στο Ξύλο, από το οποίο ξεκίνησε η πτώση του Αδάμ, και το Ξύλο, μέσω του οποίου λάβαμε τη σωτηρία.  

Το Ξύλο της Ζωής. Αψίδα στο Ναό του Σαν Κλεμέντε     

Υπάρχει, επίσης, η ιστορία ότι η Παναγία Τριάδα με τη μορφή τριών Αγγέλων, όταν επισκέφτηκε τον Αβραάμ στη Χεβρώνα, άφησε δίπλα στη δρυ του Μαμβρή τρία ραβδιά, από κέδρο, από πεύκο και από κυπαρίσσι, που είχαν φυτρώσει στον κήπο του Παραδείσου. Μετά την πτώση του Λωτ, του ανιψιού του Αβραάμ, που αμάρτησε με τις κόρες του, όταν πήγε στον Αβραάμ για να πάρει συμβουλή για το τι να κάνει, ο Αβραάμ τον ευλόγησε να ποτίζει με το νερό του Ιορδάνη ποταμού τα τρία αυτά ραβδιά που έμπηξε στη γη, μέχρι που να πρασινίσουν. Ο Λωτ φύτεψε αυτά τα ραβδιά στην κοιλάδα, όπου σήμερα βρίσκεται το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού, και για πάρα πολύ μεγάλο διάστημα, ξεπερνώντας εμπόδια και πειρασμούς από το διάβολο, πήγαινε για νερό στον Ιορδάνη.   

Με την πάροδο του χρόνου, τα τρία ραβδιά φύτρωσαν και έκαναν έναν μεγάλο όμορφο κορμό από τρισύνθετο ξύλο, κατά το πρότυπο της Αγίας Τριάδας. Την περίοδο της ανέγερσης του παλαιοδιαθηκικού Ναού του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα, αυτό το δέντρο το έκοψαν, αλλά δεν μπόρεσαν να το χρησιμοποιήσουν, επειδή συνέχεια άλλαζε διαστάσεις. Η παράδοση αναφέρει ότι το δέντρο αυτό βρισκόταν ή στην κολυμβήθρα της Βηθεσδά ή του Σιλωάμ, για σχεδόν 900 χρόνια! Οπότε, όταν ήρθε η ώρα των Παθών του Χριστού, φαρισαίοι και γραμματείς θυμήθηκαν αυτό το δέντρο του Λωτ και πρότειναν από αυτό να φτιαχτεί το όργανο της θανάτωσης του Σωτήρα. Να, μια παραβολή-θρύλος.

Όταν ήρθε η ώρα των Παθών του Χριστού, θυμήθηκαν το δέντρο του Λωτ

– Το αποκορύφωμα της εύρεσης του Σταυρού είναι η πανηγυρική του Ύψωση, μετά από τη θαυματουργή ανάσταση νεκρού και τη θεραπεία άρρωστης, με τη δύναμή του. Μιλήστε μας, σας παρακαλώ, για τον τόπο όπου έγινε η ανύψωση του Ζωοποιού Σταυρού.

– Αυτός βρίσκεται στο κατώτερο σημείο του συγκροτήματος του Ιερού Ναού του Παναγίου Τάφου του Κυρίου, στον υπόγειο Ναό. Τυπικά αυτός ο Ναός ανήκει τώρα στην Καθολική εκκλησία, όμως, το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, λόγω σύνθετων ιστορικών συνθηκών, συνεχίζει για αυτό το θέμα τις δικαστικές διενέξεις. Ο τόπος της εύρεσης του Σταυρού είναι διακοσμημένος με μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή στα ελληνικά: «ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ ΑΩΙ». Αυτή η επιγραφή χρονολογείται από το 1810. Είναι πολύ ενδιαφέρον σημείο. Εκεί, στις μέρες μας, δούλευαν αρχαιολόγοι και απέδειξαν ότι την περίοδο που ο βασιλιάς Σολομών έκτιζε το Ναό, από αυτό το σημείο, πολύ πιθανόν, έκαναν εξόρυξη πέτρας για την ανέγερση του Ναού των Ιεροσολύμων.   

– Τι συνέβη από την εύρεση του Σταυρού του Κυρίου και μετά, μέχρι και τις μέρες μας;

– Μετά την εύρεση, ο Σταυρός έγινε το μεγαλύτερο κειμήλιο που φυλάσσονταν στον Ιερό Ναό του Παναγίου Τάφου του Κυρίου. Υπάρχουν μαρτυρίες προσκυνητών, που χρονολογούνται από τον 4^ο αιώνα για το πώς, με ποια ευλάβεια οι χριστιανοί προσκυνούσαν τον Σταυρό. Υπήρχε ολόκληρο τυπικό για την προσκύνηση του Σταυρού. Μια προσκυνήτρια με το όνομα Αιθέρια, όταν επισκέφτηκε τα Ιεροσόλυμα το 380, περιγράφει το τυπικό ως εξής: δύο διάκονοι κρατούσαν το Σταυρό έτσι ώστε να μην το κλέψει κανείς. Παρεμπιπτόντως, επρόκειτο για το κεντρικό, σταυρωτό σημείο του Σταυρού, επειδή τα άλλα μέρη του είχαν μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη και την Ρώμη. Οι προσκυνητές πλησίαζαν να προσκυνήσουν το Σταυρό με μεγάλη ευλάβεια. Προσκυνούσαν με το μέτωπο, με τα μάτια, αλλά με τα χέρια κανείς δεν τολμούσε να ακουμπήσει. Όμως, σε μας έφτασαν και κάποιες ασυνήθιστες μαρτυρίες, όπως π.χ. κάποιοι που την ώρα που προσκυνούσαν το Σταυρό, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί από τους άλλους, δάγκωναν και έκοβαν με τα δόντια κομμάτια του Σταυρού για να το φέρουν στην πατρίδα τους, έτσι ώστε οι συμπατριώτες να μπορούν να μοιράζονται τη χαρά της προσκύνησης του Σταυρού, με τον αδελφό που μόλις είχε επιστρέψει από το μακρινό ταξίδι.

Η τύχη του Σταυρού του Κυρίου είναι συνδεδεμένη με πολλούς πολέμους. Όταν οι Πέρσες ήρθαν στους Αγίους Τόπους, το Ξύλο του Σταυρού του Κυρίου το πήρε μαζί του, ως τρόπαιο, ο βασιλιάς Χοσρόης ο Β΄. Όμως, μετά από 14 χρόνια, ο αυτοκράτορας Ηράκλειος κατατρόπωσε τους Πέρσες και επέστρεψε το κειμήλιο στα Ιεροσόλυμα. Σχετικά με αυτό υπάρχει μια συγκινητική ιστορία. Ο Ηράκλειος έμπαινε στην πόλη καβάλα πάνω στο άλογο, με το βασιλικό διάδημα, με όλη την λαμπρότητα των βασιλικών του ρούχων και μέσα από τις Χρυσές Πύλες. Εκεί, όμως, τον σταμάτησε μια αόρατη δύναμη. Ο Άγγελος του Θεού εμφανίστηκε στον Ηράκλειο και του θύμισε ότι ο Χριστός δεν έφερε έτσι το Σταυρό στο Γολγοθά. Ο βασιλιάς κατάλαβε ότι του έλειπε η ταπείνωση. Και τότε έβγαλε τα βασιλικά του ρούχα και τα υποδήματα, φόρεσε ένα λινό πουκάμισο και, ξυπόλυτος, μετέφερε πάνω του το Σταυρό στα Ιεροσόλυμα. Από εκείνη την εποχή, ο Σταυρός φυλάσσονταν σε ειδικό θησαυροφυλάκιο.

Και τότε έβγαλε τα βασιλικά του ρούχα, φόρεσε ένα λινό πουκάμισο και, ξυπόλυτος, μετέφερε πάνω του το Σταυρό στα Ιεροσόλυμα

Αργότερα, όταν στους Αγίους Τόπους ήρθαν οι σταυροφόροι, Έλληνες ιερείς, επειδή είχαν την έγνοια για την ασφάλεια του κειμηλίου, έκρυψαν το Ζωοποιό Ξύλο. Όμως, οι σταυροφόροι τελικά εντόπισαν τον Σταυρό. Το 1187, έγινε μάχη τους με τα στρατεύματα του Σαλάχ Αντ-Ντιν, στην κάτω Γαλιλαία, στους πρόποδες του όρους «Κέρας του Χαττίν». Στην Παλαιά Διαθήκη περιγράφονται περιπτώσεις που οι Εβραίοι έπαιρναν στον πόλεμο την Κιβωτό της Διαθήκης με τη σκέψη ότι χάρη σε αυτό το κειμήλιο, και όχι χάρη στους αμαρτωλούς τους ίδιους, ο Κύριος θα τους βοηθούσε στη μάχη. Ακριβώς έτσι, οι σταυροφόροι πήραν μαζί τους τότε την Κιβωτό με το Ξύλο του Τιμίου Σταυρού. Ο επίσκοπος Άκκο κάθονταν όρθιος στο Όρος Χαττίν με τον Σταυρό του Κυρίου και στην κοιλάδα γινόταν σφοδρή μάχη ανάμεσα στους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους. Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, σε εκείνη τη μάχη σκοτώθηκαν είκοσι χιλιάδες σταυροφόροι. Μερικοί μουσουλμάνοι πολεμιστές έσπασαν τον κλοιό και προήλασαν μέχρι τον επίσκοπο, τον οποίον και σκότωσαν. Και, έτσι, το Ξύλο του Τιμίου Σταυρού είχε εκ νέου αρπαγεί.   

Τι έγινε μετά; Σε αυτό το ερώτημα, και μουσουλμάνοι και χριστιανοί ιστορικοί εκείνης της εποχής σωπαίνουν, κάτι που είναι αρκετά παράδοξο. Τόσο σημαντικό κειμήλιο και αίφνης έχει λησμονηθεί! Υπάρχει εκδοχή σύμφωνα με την οποία ευρωπαίοι ηγεμόνες αγόραζαν από τους μουσουλμάνους το Ξύλο του Τιμίου Σταυρού κομμάτι-κομμάτι. Όμως, αυτές ήταν ανεπίσημες συναλλαγές, επειδή οι μουσουλμάνοι ιστορικοί δεν αναφέρουν ούτε λέξη για αυτό. Οπότε, η τύχη του τεμαχίου του Τιμίου Σταυρού των Ιεροσολύμων, του κεντρικού του σημείου δηλαδή, καλύπτεται από πέπλο μυστηρίου. Όπως πέπλο μυστηρίου καλύπτει και την τύχη του μεγαλύτερου κειμηλίου της Παλαιάς Διαθήκης, της Κιβωτού της Διαθήκης. Οπότε, η ιστορία του τεμαχίου του Τιμίου Σταυρού των Ιεροσολύμων τελειώνει με τη μάχη στην Κάτω Γαλιλαία.

Το μεγαλύτερο από τα γνωστά τεμάχια του Ζωοποιού Σταυρού (Ο Ιερός Ναός του Παναγίου Τάφου)     

– Τα τεμάχια του Ζωοποιού Σταυρού διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο. Σήμερα, το κειμήλιο αυτό υπάρχει στον Ιερό Ναό του Παναγίου Τάφου;

– Ναι, το μεγαλύτερο τεμάχιο του Σταυρού από αυτά που σώθηκαν μέχρι τις μέρες μας βρίσκεται στον Ιερό Ναό του Παναγίου Τάφου. Φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο του Ναού σε ειδική λειψανοθήκη. Από τα υπόλοιπα τεμάχια, το μεγαλύτερο βρίσκεται στην Ελλάδα.

Η λειψανοθήκη με το κειμήλιο συνήθως βγαίνει από το σκευοφυλάκιο σε όλες τις γιορτές, έτσι ώστε οι πιστοί να μπορούν να το προσκυνούν. Βεβαίως, και στη γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού του Κυρίου.