Η κυβέρνηση των ΗΠΑ και η εκλογή του Αθηναγόρα

Μετάφραση του άρθρου του Μάθιου Νέιμι, που δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα «OrthodoxHistory.org» στις 8 Φεβρουαρίου 2021

Κατά τα μέσα του 20ού αι. οι αδελφοί Σκούρα, ο Κάρολος, ο Σπύρος και ο Γιώργος, συγκαταλέγονταν μεταξύ των πλέον ισχυρών ανδρών στη ραγδαία αναπτυσσόμενη βιομηχανία του κινηματογράφου. Ο Κάρολος ήταν πρόεδρος της αλυσίδας κινηματογράφων «Fox West Coast» και χρηματοδότησε την οικοδόμηση του ελληνικού καθεδρικού ιερού ναού της Αγίας Σοφίας στο Λος Άντζελες, χρησιμοποιώντας ως πρότυπα για την αγιογράφησή του αστέρες ταινιών, που ήταν φίλοι του. Ο Γιώργος διηύθυνε την αλυσίδα κινηματογράφων «United Artists Theaters» (σήμερα «Regal Cinemas») και ήταν ταυτόχρονα πράκτορας της Διεύθυνσης Στρατηγικών Υπηρεσιών (πρόδρομου της CIA). Όμως τη μεγαλύτερη επιρροή από όλους ασκούσε ο Σπύρος. Σύμφωνα με το οπισθόφυλλο των απομνημονευμάτων του, που κυκλοφόρησε το 2013, ο Σπύρος Σκούρας «ήταν ο πλέον επιδραστικός Έλληνας μετανάστης στην αμερικανική ιστορία και ένας από τους εξέχοντες πολίτες της Αμερικής κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου». Ο Σπύρος επί δύο και πλέον δεκαετίες ήταν ταυτοχρόνως επικεφαλής της κινηματογραφικής εταιρείας «Twentieth Century Fox» κι επίσης πρόεδρος της «Prudential Lines», μιας εκ των μεγαλύτερων ναυτιλιακών εταιρειών της χώρας.

Ο Σπύρος Σκούρας Το 1948, στην αυγή του Ψυχρού Πολέμου, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μάξιμος Ε´ αναγκάσθηκε να παραιτηθεί από τη θέση του και αντικαταστάθηκε από τον Πατριάρχη Αθηναγόρα, ο οποίος ήταν προηγουμένως ο Έλληνας Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής. Έχω γράψει εκτενώς για αυτό το συναρπαστικό επεισόδιο στην εκκλησιαστική ιστορία, χρησιμοποιώντας ως κύρια πηγή μια σειρά από αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της CIA. Όπως παρατήρησα στην προηγούμενη εργασία μου, υπάρχουν εμφανή κενά στα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα, κρίσιμες περίοδοι, όπου κανένα έγγραφο δεν είναι διαθέσιμο στο κοινό. Δεδομένου του πόσο στενά παρακολουθούσε η CIA το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μοιάζει απίθανο να μην υπάρχουν αυτά τα έγγραφα, είναι πιο πιθανό ότι απλά παραμένουν απόρρητα.

Πρόσφατα βρέθηκαν στη διάθεσή μου μερικά ακόμη αποχαρακτηρισμένα έγγραφα: τρεις επιστολές από τον Σπύρο Σκούρα προς τον τότε αντιπρόεδρο Σπύρο Άγκνιου και τον πρόεδρο Ρίτσαρντ Νίξον, που γράφθηκαν το 1969. Σε αυτές τις επιστολές ο Σκούρας παρουσιάζει από πρώτο χέρι τα γεγονότα γύρω από την εκλογή και ενθρόνιση του Πατριάρχη Αθηναγόρα δύο δεκαετίες νωρίτερα, και αιτείται, κατόπιν οδηγίας του Αθηναγόρα, μια πρόσθετη παρέμβαση των ΗΠΑ στην εκλογή του διαδόχου του Αθηναγόρα.

Επιστρέφοντας στο 1948, ο Σπύρος Σκούρας ήταν 55 ετών και είχε αναλάβει το πηδάλιο της «Twentieth Century Fox» ένα χρόνο νωρίτερα. Δείτε πώς περιέγραψε τις επικοινωνίες του με τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζορτζ Μάρσαλ στην επιστολή του από 28 Μαΐου 1969 προς τον Άγκνιου (την οποία μπορείτε να κατεβάσετε πατώντας εδώ):

Όπως σας είπα, ο αείμνηστος στρατηγός Τζορτζ Μάρσαλ, όταν ήταν υπουργός Εξωτερικών, με κάλεσε τηλεφωνικά και μου ζήτησε να του πω τη γνώμη μου για τον τότε Αρχιεπίσκοπο Βορείου και Νοτίου Αμερικής Αθηναγόρα, νυν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Ο στρατηγός Μάρσαλ ήθελε να συστήσει να εξετασθεί ο Αρχιεπίσκοπος από την Ιερά Σύνοδο της Ελληνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας στην Κωνσταντινούπολη για το αξίωμα του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.

Εκείνη την εποχή, τόσο ο στρατηγός Μάρσαλ όσο και ο τότε πρόεδρος Χάρι Σ. Τρούμαν, φοβούνταν ότι θα μπορούσε να εκλεγεί σε αυτή τη σημαντική θέση του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως της Ελληνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ένας άνθρωπος, που δεν θα γνώριζε τη σημασία των αμερικανικών πολιτικών στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στην κομμουνιστική Ρωσία και τα κράτη δορυφόρους της, τα οποία όλα έχουν πληθυσμό τουλάχιστον κατά 90% χριστιανούς ορθόδοξους.

Τότε υπήρχαν, και υπάρχουν, στον κόσμο πάνω από 300.000.000 ελληνορθόδοξοι χριστιανοί και αυτό ήταν επομένως μια σημαντική εκτίμηση. Τόσο ο πρόεδρος Τρούμαν όσο και ο στρατηγός Μάρσαλ θεώρησαν ότι ο άνθρωπος, που θα επελέγετο για το αξίωμα του Πατριάρχη έπρεπε να είναι όχι μόνο ένας σπουδαίος πνευματικός ηγέτης, ο οποίος απολάμβανε την εκτίμηση και τη στοργή όλων των πνευματικών του τέκνων, αλλά και ένας που θα είχε ως γνώμονα την Αμερική στον τρόπο σκέψεώς του.

Εκτός τούτου, θα έπρεπε επίσης να εγκριθεί από την τουρκική κυβέρνηση και να είναι Τούρκος πολίτης πριν εκλεγεί από την Ιερά Σύνοδο. Αυτό ήταν σύμφωνο με τους όρους της Συνθήκης της Λωζάνης, που συνήφθη μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας το 1922.

Φυσικά, συνέστησα με μεγάλη θέρμη την Αυτού Παναγιότητα, τότε Αρχιεπίσκοπο.

Ο πρόεδρος Τρούμαν και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηναγόρας, Φεβρουάριος του 1947

Στη συνέχεια ο Σκούρας περιγράφει με περισσότερες λεπτομέρειες τη σχέση του με τον Αθηναγόρα και την υψηλή εκτίμησή του για τον Αρχιεπίσκοπο. Μετά λέει:

Ως εκ τούτου, ο στρατηγός Μάρσαλ, υπό την ιδιότητά του ως υπουργού Εξωτερικών, δεν δίστασε να υποστηρίξει τον Παναγιώτατο και χάρη κυρίως στις προσπάθειες και την επιρροή του, η Ιερά Σύνοδος αποφάσισε να εκλέξει τον Αρχιεπίσκοπο Αθηναγόρα ως Πατριάρχη και η τουρκική κυβέρνηση συμφώνησε με την εκλογή του.

Στη συνέχεια ο Σκούρας περιγράφει τι συνέβη κατόπιν – το ταξίδι του Αθηναγόρα στην Κωνσταντινούπολη με το προσωπικό αεροπλάνο του προέδρου Τρούμαν, με τον Σκούρα ως έναν από τους εκλεκτούς επιβάτες:

Το 1949, ο πρόεδρος Τρούμαν έστειλε το προσωπικό του αεροπλάνο - την Ιερή Αγελάδα - για να μεταφέρει τον Παναγιώτατο στην Κωνσταντινούπολη για την ενθρόνισή του, μαζί με μια μικρή ομάδα Ελλήνων και Αμερικανών ελληνικής καταγωγής, των οποίων είχα το προνόμιο να είμαι μέλος, συνοδεύοντας τον Παναγιώτατο.

***

Ο Σκούρας ολοκληρώνει την επιστολή του ζητώντας συνάντηση με τον πρόεδρο Νίξον. Γράφει: «Ο Αγιώτατος [Αθηναγόρας] ανησυχεί πολύ για την υγεία του και το θέμα του διαδόχου του, και αισθάνομαι πολύ έντονα ότι αυτή τη στιγμή το θέμα απασχολεί σοβαρά και τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως ήταν όταν ο κ. Τρούμαν ήταν πρόεδρος και ο Τζορτζ Μάρσαλ, ως υπουργός Εξωτερικών, συνειδητοποίησε τη σημασία του ατόμου, που θα επιλεγεί για να αναλάβει τη θέση του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως».

Ο Σκούρας επρόκειτο να ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη για να συναντηθεί με την τουρκική κυβέρνηση και ήλπιζε να συναντηθεί με τον Νίξον πριν από αυτό το ταξίδι, γι᾽ αυτό και στις 4 Ιουνίου 1969 (περίπου μια εβδομάδα μετά την επιστολή στον Άγκνιου), ο Σκούρας έγραψε στον ίδιο τον Νίξον για να ζητήσει συνάντηση, την οποία δεν κατάφερε να εξασφαλίσει. Μετά την επιστροφή του από την Τουρκία, ο Σκούρας έγραψε ξανά στον Νίξον (25 Σεπτεμβρίου 1969). Και στις δύο περιπτώσεις, επανέλαβε την ιστορία της εκλογής του Αθηναγόρα και τη συμμετοχή σε εκείνη του Τρούμαν και του Μάρσαλ. Στην επιστολή της 25ης Σεπτεμβρίου προχώρησε σε περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τους στόχους του Αθηναγόρα όσον αφορά στον Νίξον:

Επειδή είχα ενεργήσει ως ενδιάμεσος μεταξύ της Αυτού Αγιότητος και του στρατηγού Μάρσαλ, ο Πατριάρχης μού έστειλε ένα μήνυμα πριν από έξι περίπου μήνες, με έναν από τους επισκόπους του, το οποίο μου ζήτησε να σας μεταφέρω προσωπικά.

Όταν είδα τον Αγιώτατο κατά την πρόσφατη επίσκεψή μου στην Κωνσταντινούπολη, φυσικά εξήγησα ότι δεν είχα καταφέρει να σας δω ακόμη εξαιτίας του εξαιρετικά βεβαρημένου προγράμματός Σας για τόσα πολλά ζωτικά θέματα. Ο Αγιώτατος κατάλαβε και εξέφρασε την ελπίδα ότι θα μπορούσα να Σας δω σύντομα. […]

Ο Αγιώτατος είναι 84 ετών και ενώ η υγεία του είναι καλή, δεν είναι τόσο δυνατός όσο παλαιά. Φυσικά ανησυχεί για το θέμα του διαδόχου του και αισθάνεται ότι η κατάσταση σήμερα είναι εξίσου κρίσιμη όπως ήταν πριν από είκοσι χρόνια, όταν ο στρατηγός Μάρσαλ τον επέλεξε με τόση σοφία να γίνει Πατριάρχης, και ότι δικαιολογούσε το ενδιαφέρον και την προσοχή μας.

Ελπίζω ειλικρινά, κ. Πρόεδρε, ότι θα κατορθώσετε να ορίσετε σύντομα το χρόνο, που θα μπορούσα να έρθω να Σας δω για να συζητήσουμε αυτό το σημαντικό ζήτημα και να σας διαβιβάσω το μήνυμα που μου εμπιστεύθηκε ο Παναγιώτατος.

***

Υπάρχουν εδώ δύο αφηγήσεις, μία από το 1948 και μία άλλη από το 1969. Το 1948, η διοίκηση του Τρούμαν αντιμετώπισε το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως κομβικό στρατηγικό εταίρο, και ήταν σε μεγάλο βαθμό χάρη στις Η.Π.Α. που ο απολύτως φιλοαμερικανός Αθηναγόρας ανήλθε στον θρόνο στην Κωνσταντινούπολη. Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας αποδείχθηκε αξιόπιστος σύμμαχος των Ηνωμένων Πολιτειών στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Όπως εξήγησε ο ίδιος σε έναν δημοσιογράφο της Washington Post το 1965, «ήμουν το θρησκευτικό αντίστοιχο του δόγματος Τρούμαν».

Το 1969 ο ηλικιωμένος πλέον Πατριάρχης Αθηναγόρας σκεπτόταν τη διαδοχή και επέστρεψε στον παλαιό του φίλο Σκούρα για να μεσολαβήσει μεταξύ του Φαναρίου και της κυβερνήσεως των ΗΠΑ. Η κυβέρνηση του Νίξον ενδιαφερόταν σαφώς λιγότερο για το Οικουμενικό Πατριαρχείο από ό,τι η διοίκηση του Τρούμαν. Με βάση τα ημερήσια προεδρικά ημερολόγια, που φυλάσσονται στο αρχείο της βιβλιοθήκης Νίξον, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ο Νίξον και ο Σκούρας βρίσκονταν στο ίδιο δωμάτιο πολλές φορές τους μήνες που ακολούθησαν — ο Σκούρας ήταν αρκετά σπουδαία προσωπικότητα, ώστε να μπαίνει στις λίστες των εκλεκτών προσκεκλημένων στις δεξιώσεις του Λευκού Οίκου. Αλλά δεν υπάρχει καμία καταγραφή σε αυτά τα καθημερινά ημερολόγια σχετικά με το εάν ο Σκούρας και ο Νίξον είχαν μια κατ᾽ ιδίαν συνάντηση για το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο Σκούρας πέθανε το 1971 και το επόμενο έτος εκοιμήθη και ο ίδιος ο Πατριάρχης Αθηναγόρας.

Οι περισσότεροι περίμεναν ότι τον Αθηναγόρα θα διαδεχόταν ο Μητροπολίτης Χαλκηδόνας Μελίτωνας ή ο Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Ιάκωβος, αλλά η τουρκική κυβέρνηση διέγραψε τα ονόματα και των δύο από τον κατάλογο των υποψηφίων και τελικά ήταν ο ήπιος Δημήτριος, ο οποίος εξελέγη Πατριάρχης.