Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον

Το 2010, ο κ. Γρηγόριος Περελμάν, ένας εξέχων μαθηματικός αρνήθηκε βραβείο ύψους ενός εκατομμυρίου δολαρίων που του είχε απονεμηθεί για τη επίλυση ενός από τα πιο δυσεπίλυτα μαθηματικά προβλήματα. Την άρνησή του την εξήγησε πολύ απλά: «Όλα όσα θέλω τα έχω». Τέσσερα χρόνια πριν από αυτό, είχε αρνηθεί να παραλάβει το βραβείο Φιλντς, βραβείο το οποίο στο χώρο των μαθηματικών θεωρείται ισότιμο με το βραβείο Νόμπελ. «Δε με ενδιαφέρουν χρήματα και δόξα. Δε θέλω να με επιδεικνύουν στους ανθρώπους λες και είμαι ζώο σε ζωολογικό κήπο, – είχε δηλώσει τότε ο κ. Περελμάν. – Δεν είμαι ήρωας των μαθηματικών. Δεν είμαι καν τόσο επιτυχημένος όσο νομίζουν. Γι΄αυτό, δε θέλω να με περιεργάζονται οι άνθρωποι».

Και τι δεν υπέθεταν τότε οι δημοσιογράφοι στην προσπάθειά τους να δώσουν μια αληθοφανή εξήγηση στην «παράδοξη» πράξη του ευφυούς μαθηματικού! Αυτός, όμως, απλούστατα εκτέλεσε πιστά τη δεύτερη εντολή του γνωστού σε όλους Δεκαλόγου.  

Η δόξα, για την οποία έχει πλαστεί ο άνθρωπος, συχνά γίνεται ακατόρθωτη ακριβώς επειδή αναζητούμε, στις περισσότερες των περιπτώσεων, τη δημοτικότητα και όχι την τιμή. Η δημοτικότητα και η αναγνώριση, οι οπαδοί και τα βραβεία αποδεικνύονται ο πιο σοβαρός εχθρός κάθε είδους ταλέντου. Οπότε, ένας ευφυής άνθρωπος καλύτερα να μην τα γνωρίζει καθόλου.  

Υπάρχει μια φιλοσοφική παραβολή για την ωφέλεια μιας παρόμοιας αφέλειας. Μια φορά, ένα μυρμήγκι συνάντησε σε δασικό μονοπατάκι μια σαρανταποδαρούσα και της είπε:

– Αχ! Πόσο ευλύγιστο και ανάλαφρο είναι το βάδισμά σου! Θα φανερώσεις σε μένα, ένα άγαρμπο μυρμήγκι-εργάτη, πώς προλαβαίνεις να παρακολουθήσεις όλα τα πόδια σου ταυτόχρονα; Πρέπει να υπάρχει κάποιος αλγόριθμος.

Η σαρανταποδαρούσα σκέφτηκε λίγο, έριξε μια ματιά στα πόδια της και… δεν μπόρεσε να κάνει βήμα. Στην αρχή αυτό την τρόμαξε, αλλά στη συνέχεια θυμωμένη του λέει:

– Δε μ αφήνεις, ρε άσχετε, με τις ερωτήσεις σου!

Και, χωρίς να δίνει παραπάνω σημασία στον θαυμαστή της, συνέχισε το δρόμο, εναλλάσσοντας τα πόδια της με ευλυγισία ενός δεξιοτέχνη, κάτι που προκάλεσε στο μυρμήγκι νέα έκρηξη θαυμασμού.

Μπορούμε να κάνουμε ένα μικρό πείραμα με έναν φίλο μας που ξέρει να κάνει κάτι αριστοτεχνικά, για παράδειγμα, παίζει με πολλή δεξιοτεχνία κιθάρα. Είναι αρκετό να του ζητήσουμε να μας εξηγήσει πώς το κάνει. Ας πούμε να του ζητήσουμε να παίξει συνειδητά ένα δύσκολο ριφ αργά. Θα παρατηρήσουμε πόσο αστεία είναι η ταραχή του, αφού είναι σχεδόν αδύνατο να κάνει κάτι τέτοιο, το ίδιο δύσκολο, όπως είναι να διατηρούμε τη φυσική έκφραση του προσώπου μας, όταν κοιταζόμαστε στον καθρέφτη.

Το να ζητήσει κανείς από έναν άνθρωπο: «Πες κάτι» είναι ένας σίγουρος τρόπος για να τον κάνει να σωπάσει. Οι ύψιστες δημιουργικές πράξεις ανήκουν στην κατηγορία εκείνων των πράξεων, που μπορούν να πραγματοποιηθούν, με όλη τους την πληρότητα, μόνο ασυνείδητα. Η πολυπλοκότητα και η ταχύτητά τους είναι υπερβολικά υψηλές για να τις συνειδητοποιούμε. <…>

Ο αρχάριος μουσικός παίζει ξανά και ξανά την άσκηση για έναν μόνο σκοπό: να αναγκάσει τη συνείδηση να βαρεθεί με τη μονοτονία της εκτέλεσης και να αποσύρει τη συνείδηση από την εκτελούμενη πράξη. Μόλις «η δεξιά» πάψει να γνωρίζει «τι ποιεί η αριστερά», αναδύεται η δεξιοτεχνία. Αυτή είναι η ουσία οποιασδήποτε άσκησης, είτε πρόκειται για πολεμικές τέχνες είτε για εκπαίδευση οδήγησης.

Ωστόσο, μια οποιαδήποτε μέθοδος μπορεί να αξιοποιηθεί όχι μόνο για καλό σκοπό. Έτσι, ο έπαινος που απευθύνεται στο ταλέντο, και ειδικότερα, εκλεπτυσμένη και αντικειμενική κολακεία, στρέφουν τη συνείδηση του καλλιτέχνη σε εκείνους τους μηχανισμούς της ψυχής του, οι οποίοι συνετέλεσαν στην εμφάνιση του αριστουργήματος. Με αποτέλεσμα, οι πιο έντονες ικανότητες, που συνιστούν τη δημιουργική ιδιοφυΐα της προσωπικότητας, να μπλοκάρονται. Ένας τέτοιος άνθρωπος, κάθε φορά που ξεκινάει ένα νέο έργο, συνειδητά προσπαθεί να αναπαραγάγει εκείνο που προκάλεσε τον εντονότερο θαυμασμό του κοινού και αρχίζει να μιμείται τον εαυτό του και αυτό να το κάνει άσχημα. Έτσι, έρχεται ο θάνατος του δημιουργού. Ο Χεμινγουέι έλεγε: «Τα βραβεία μόνο εμποδίζουν. Κανένας από όσους πήραν βραβείο Νόμπελ, δεν έγραψε, μετά τη βράβευση, τίποτα αξιόλογο που να άξιζε να το διαβάσει κανείς». Μοναδικό μέσο που είναι αποτελεσματικό στο να επαναφέρει το ταλέντο είναι «η συνταγή της σαρανταποδαρούσας». Πρέπει να περιφρονήσει κανείς τη δημοτικότητα, να ξεχάσει τον έπαινο και να θυμηθεί «την πρώτη του αγάπη», όπως το έκανε ο Σαλιέρι του Πούσκιν:

Μικρός, σαν στην παλιά μας εκκλησία
Το όργανο ηχούσε από ψηλά,
Δε χόρταινα να το ακούω και δάκρυα
κυλούσαν αυθόρμητα και γλυκά.

Τις διασκεδάσεις απαρνήθηκα νωρίς
Επιστήμες, ξένες προς τη μουσική,
μου ήταν αδιάφορες, τις είχα απορρίψει
με πείσμα και αδιαλλαξία και παραδόθηκα

Μονάχα στη μουσική… *

Τα βραβεία και τα έπαθλα, η δημοτικότητα και ο παλλαϊκός θαυμασμός, εκτός των άλλων, καταστρέφουν την παραγωγική αφέλεια και τη μακάρια άγνοια του ταλέντου ως προς τη τύχη του, και στερούν από τους ευφυείς μια σημαντική ποιότητα, το θάρρος. Συλλογιζόμενος το όφελος και τη ζημιά της ιστορίας στη ζωή, ο Φρίντριχ Νίτσε τόνιζε ότι οι μεγάλοι ήρωες του παρελθόντος μπορούν να εμπνέουν τον «ενεργητικό και ισχυρό» άνθρωπο που «έχει ανάγκη από παραδείγματα, δασκάλους, παρηγορητές αλλά που δεν μπορεί να βρει τέτοιους ανάμεσα στους σύγχρονούς του». Όμως, οι ίδιοι ήρωες του παρελθόντος μπορούν να κάνουν ζημιά στην ψυχή που έχει έντονη καλλιτεχνική ιδιαιτερότητα. «Οι ανίσχυρες και λιγότερο καλλιτεχνικές φύσεις», «κάνοντας κύκλους με ασυνήθιστη επιμονή, όπως σε κάποιο ειδωλολατρικό χορό γύρω από μνημείο που δεν το έχουν κατανοήσει καλά», λένε: «Κοιτάξτε! Το σπουδαίο ήδη υπάρχει… Μην δίνετε σημασία σε όσους αναζητούν κάτι, όσους προσπαθούν να δημιουργήσουν κάτι καινούργιο!»

Γι΄αυτό, ο κάθε καλλιτέχνης πρέπει να θυμάται: το είδωλο που δημιουργήθηκε για σένα ή από σένα, εναντιώνεται στο ταλέντο σου. Η σημαντικότατη αρχή της ζωής πρέπει να είναι για σένα η γνωστή εντολή του λαού του Ισραήλ.