Ρώσος πατριώτης και Έλληνας από τους Έλληνες

Ο Άγιος Θεόγνωστος, Μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας. Ξύλο (φλαμούρι), αυγοτέμπερα, σκάλισμα, δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Είναι εκπληκτικό πόσο λίγα γνωρίζουμε συχνά για το τι είναι η ευτυχία μας. Μας φαίνεται ότι χρειαζόμαστε οπωσδήποτε κάτι και χωρίς αυτό όλα θα καταρρεύσουν και θα γίνουν σκόνη, ενώ ο Κύριος μας δίνει κάτι εντελώς διαφορετικό, κάτι που δεν θέλουμε, το οποίο σύμφωνα με κάθε ανθρώπινη λογική το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να καταστρέψει (συχνά με πολύ μεγάλη επιτυχία μάλιστα) τα όνειρά μας... Αλλά ο καιρός περνάει κι εμείς, που έχουμε συμβιβαστεί με αυτές τις «δυσμενείς» συνθήκες, καταλαβαίνουμε με έκπληξη ότι μέσω αυτών διαμορφώθηκε η ευτυχία μας και -Θεός φυλάξοι- τι θα συνέβαινε αν είχαμε τακτοποιήσει όλ’ αυτά σύμφωνα με τη δική μας λογική... Πραγματικά, «διαμορφώνει τη σωτηρία μας και μέσ’ από τις αντίθετες προς εμάς συνθήκες» (Όσιος Λέων της Όπτινα).

Αυτό συμβαίνει συχνά στη ζωή μας, έτσι ήταν κι έτσι θα είναι πάντα. Έτσι έγινε και στο μακρινό έτος 1328, όταν αντί του Αρχιμανδρίτη Θεόδωρου, του διαδόχου του Μητροπολίτη Πέτρου και τη χειροθέτηση στην έδρα πάσης Ρωσίας, που επιθυμούσε ο πρίγκιπας Ιβάν Καλίτα και ακόμη ο ίδιος ο Άγιος Μητροπολίτης Πέτρος, στην Κωνσταντινούπολη χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Κιέβου ο Έλληνας Θεόγνωστος. Θ’ αναρωτηθεί κανείς τι θα μπορούσε ένας Έλληνας ν’ αντιληφθεί για τις πολυπλοκότητες μιας ξένης σ’ αυτόν χωράς;

Και η εποχή ήταν πολύ δύσκολη, για να μην πούμε κρίσιμη, όταν επρόκειτο για την ενοποίηση των ρωσικών εδάφων, στην οποία ο μεγάλος Άγιος Πέτρος έβαλε όλες του τις δυνάμεις, υποστηρίζοντας τη Μόσχα και τον πρίγκιπά της, μέσω του οποίου, όπως προέβλεπε, η Ρωσία θα γινόταν ισχυρότερη και θα προόδευε. Ήταν λογικό το ερώτημα: Τι δουλειά να έχει ένας Κωνσταντινουπολίτης (που ορίστηκε στη θέση αυτή αντί του Ρώσου υποψηφίου, λόγω των φιλοδοξιών της Κωνσταντινούπολης να διατηρήσει τον έλεγχο πάνω στην πλουσιότερη Μητρόπολη του Πατριαρχείου, η οποία στην ουσία εκείνην την εποχή συντηρούσε όχι μόνο το Πατριαρχείο, αλλά και την ίδια την αυτοκρατορική αυλή!) με το θέμα της ένωσης των ρωσικών εδάφων.

Θα ήταν πολύ λογικό να σκεφτείτε έτσι. Αλλά θαυμαστά είναι τα έργα του Θεού: Ο καινούργιος Μητροπολίτης Θεόγνωστος όχι μόνο κατανόησε επιδέξια την κατάσταση των πραγμάτων στα ρωσικά εδάφη, αλλά και τ’ αποδέχτηκε με όλη του την ψυχή ως δικά του, αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην τακτοποίηση της δεύτερης Πατρίδας του, στην ενδυνάμωσή της, χωρίς να φείδεται ούτε των δυνάμεων ούτε της υγείας του, και μη σταματώντας ακόμη και μπροστά στα βασανιστήρια της Χρυσής Ορδής. Και πόσο επίκαιρη τότε για την Εκκλησία μας αποδείχτηκε η αληθινά ρωμαίικη ανατολική διπλωματία (και για να το πούμε πιο συγκεκριμένα, η καταπληκτική επιδεξιότητα στην πολιτική), οι γνωριμίες, η πολιτεία και η άριστη πνευματική παιδεία του νέου Προκαθημένου της!

Φαίνεται ότι μόνο ένας τέτοιος άνθρωπος θα μπορούσε (και το έκανε!) να μετατρέψει τη μικρή και σεμνή Μόσχα σε μια όμορφη πόλη με κύρος, να επινοήσει αυτήν την καταπληκτική πολιτική πολλαπλών κινήσεων για την ανύψωσή της, να λάβει υπ’ όψιν του όλες τις λεπτομέρειες και να μην κρατήσει τίποτα για τον εαυτό του. Στη ζωή του Αγίου Θεογνώστου δεν υπάρχουν τέτοια εκπληκτικά θαύματα όπως αυτά του Αγίου Αλεξίου, δεν υπάρχει μια τέτοια πανευρωπαϊκή δόξα όπως αυτή του Αγίου Πέτρου, όμως υπάρχει μόνο συνεχής αυτοθυσιαστική εργασία για το καλό της Ρωσικής Εκκλησίας, η οποία δεν ήταν δικιά του εξ αίματος, αλλά του ήταν αγαπητή από χριστιανική αγάπη. Αλλά αυτό δεν είναι από μόνο του ένα θαύμα;

Χειροθεσία του Θεόγνωστου στον Μητροπολίτη πάσης Ρωσίας από τον Πατριάρχη Ησαΐα. Εικονογραφημένα Χρονικά του 16ου αιώνα. Ρωσική χρονολογική ιστορία. Βιβλίο 7. Τα έτη 1290-1342. Εικονογράφηση: runivers.ru Ο Άγιος Θεόγνωστος γεννήθηκε, σύμφωνα με τις πηγές, στην Κωνσταντινούπολη. Έλαβε καλή μόρφωση, «απέκτησε γνώση των θείων κανόνων και νόμων, αποδείχθηκε λογικός και θεοφιλής άνθρωπος και θεωρήθηκε στολίδι της γενέτειράς του». Αυτά, ωστόσο, είναι σχεδόν όλα όσα γνωρίζουμε για τη ζωή του, μέχρι τη στιγμή που το 1328 ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ησαΐας τον χειροτόνησε ως Μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ρωσίας.

Για τη Μόσχα αυτό ήταν, όπως προαναφέρθηκε, πολύ δυσάρεστο γεγονός, αλλά ο Μέγας Δούκας Ιβάν Καλίτα, άνθρωπος έξυπνος και καλός πολιτικός, αποφάσισε να μην τσακωθεί γι' αυτό με τον νέο μητροπολίτη, αλλά, αντίθετα, να τον υποδεχθεί πολύ ευνοϊκά και να προσπαθήσει να διορθώσει μια τόσο δυσμενή συνθήκη προς όφελος της Ρωσίας.

Ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος, αφού επισκέφθηκε τα εδάφη της Γαλικίας-Βολυνίας και διόρισε εκεί δύο επισκόπους, έφτασε στο Βλαντίμιρ, την τότε (τυπικά) πρωτεύουσα της Ρωσίας, και από εκεί αμέσως μετά μετέβη στη Μόσχα. Προφανώς, η επιθυμία για ειρηνικές και μάλιστα φιλικές σχέσεις από την πλευρά του Ιβάν Καλίτα ήταν αμοιβαία από την αρχή, διότι ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος παρέμεινε στη Μόσχα και, αφού εγκαταστάθηκε στην κατοικία του μακαριστού Αγίου Μητροπολίτη Πέτρου, άρχισε να διοικεί τη μητρόπολη από εκεί.

Έχοντας εξοικιωθεί αρκετά γρήγορα με την καινούργια γι’ αυτόν χώρα, ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος άρχισε να εμβαθύνει στη ζωή της

Έχοντας εξοικειωθεί αρκετά γρήγορα με την καινούργια γι’ αυτόν χώρα, ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος άρχισε να εμβαθύνει στη ζωή της. Έδειξε μεγάλη προσοχή κι ευλάβεια στη μνήμη του προκατόχου του, Μητροπολίτη Πέτρου, και, αφού έμαθε από μάρτυρες για τη σκληρή ασκητική ζωή του και είδε τον λαό να τον λατρεύει σαν άγιο και τα θαύματα που προέρχονταν από τα λείψανά του, άρχισε να μεριμνεί για την αγιοκατάταξή του.

Η αγιοκατάταξη θα μπορούσε να γίνει τοπικά, οι εξουσίες ενός μητροπολίτη το επέτρεπαν, αλλά ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος, εμπνευσμένος από το έργο του μακαριστού μητροπολίτη, δηλαδή του έργου της ενοποίησης των ρωσικών εδάφων, αποφάσισε να οργανώσει την αγιοκατάταξη με κάθε δυνατή επισημότητα και πανηγυρικότητα. Έτσι, απευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη και το 1339 έλαβε από τον Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα το μήνυμα, στο οποίο ευλογείτο η αγιοκατάταξη του Αγίου Μητροπολίτη Πέτρου. Μια τέτοια εξαιρετική επισημότητα (μέχρι τότε η αγιοκατάταξη των Ρώσων Αγίων γινόταν με πολύ πιο σεμνό τρόπο) ήταν αναμφίβολα προς όφελος της Μόσχας, διότι, μεταξύ άλλων, ο Άγιος Μητροπολίτης Πέτρος ήταν ο πρώτος από τους μητροπολίτες που μετέφερε την έδρα του στη Μόσχα και σε μια τόσο γρήγορη και πανηγυρική αγιοκατάταξή του όλοι μπορούσαν να δουν ένα ξεκάθαρο σημάδι της ιδιαίτερης εύνοιας του Θεού προς την πόλη αυτή, που της όρισε ένα εξαιρετικό μέλλον.

Αλλά ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτό. Συνειδητοποιούσε πολύ καλά ότι μια τέτοια πόλη, που διεκδικούσε στο όχι πολύ μακρινό μέλλον να γίνει πρωτεύουσα του κράτους, έπρεπε ν’ ανταποκρίνεται εξωτερικά σ’ έναν τέτοιο τίτλο. Και στη Μόσχα εκείνην την εποχή δεν υπήρχε σχεδόν ούτε ένας πέτρινος ναός, ακόμη και το Κρεμλίνο της Μόσχας ήταν ξύλινο. Μπορεί να φανταστεί κανείς τι αντίθεση αποτελούσε η τότε Μόσχα με τη μεγαλοπρέπεια της Κωνσταντινούπολης, που είχε συνηθίσει να βλέπει ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος.

Ο Μητροπολίτης ανέλαβε αποφασιστικά το έργο, εξηγώντας την ανάγκη κατασκευής πέτρινων ναών στον Μεγάλο Δούκα Ιωάννη. Κατά το δεύτερο έτος της υπηρεσίας του, ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος ανέγειρε τον πέτρινο Ναό του Αγίου Ιωάννη του Σιναΐτη (αργότερα στη θέση του θα εμφανιστεί το Κωδωνοστάσιο του Ιβάν του Μεγάλου) και τον Ναό του Αποστόλου Πέτρου. Το επόμενο έτος, 1330, ο Μεγάλος Δούκας θεμελίωσε τον τρίτο πέτρινο Ναό του Σωτήρα στο μοναστήρι της βασιλικής αυλής, το Σπάσκι, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα χτίστηκε ο περίφημος Καθεδρικός Ναός του Αρχαγγέλου.

Ο άγιος δεν εγκατέλειπε τη φροντίδα άλλων επισκοπών της Ρωσίας, ταξίδευε πολύ, ιδιαίτερα σε μεγάλες και σημαντικές για τη χώρα πόλεις, ιδίως αφού τέτοιες αρχιερατικές επισκέψεις θεωρούνταν ήδη αναπόσπαστο μέρος της μητροπολιτικής διακονίας. Ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος επισκέφθηκε το Μπριάνσκ, την Κοστρομά και το Βολίν. Δύο φορές επισκέφθηκε το Νόβγκοροντ, αν και η πόλη, που αγαπούσε την ελευθερία, διαισθανόμενη την υποστήριξη του μητροπολίτη προς τη Μόσχα και προβλέποντας μέσω αυτής την παραβίαση της ελευθερίας της, υποδέχθηκε τον δεσπότη όχι πολύ φιλόξενα.

Υπήρχε και μια άλλη πολύ σημαντική προϋπόθεση, για την αναγέννηση της Ρωσίας την περίοδο της καταπίεσης από την Χρυσή Ορδή, που ήταν η ιδιοκτησία της εκκλησιαστικής γης, στην οποία ο σοφός μητροπολίτης έδωσε μεγάλη προσοχή. Εκ πρώτης όψεως, αυτό ακούγεται μάλλον παράξενο, ωστόσο το γεγονός είναι ότι, σύμφωνα με τους νόμους που εξέδωσε ο Τζένγκις Χαν (το περίφημο σύνολο διαταγμάτων του με το όνομα «Γιάσα»), οι ιερείς οποιουδήποτε δόγματος δεν υφίσταντο καταπίεση από τους Μογγόλους και τα κτήματά τους δεν φορολογούνταν, επομένως, πολλαπλασιάζοντας επιμελώς τον αριθμό των εδάφων που ανήκαν στην Εκκλησία (και, ως εκ τούτου, τους ανθρώπους που συνδέονταν με αυτήν τη γη), ο μητροπολίτης πολλαπλασίασε τον αριθμό εκείνων που δεν πλήρωναν φόρο στη Χρυσή Ορδή, δηλαδή στους εισβολείς, και μέσω αυτού συγκέντρωνε δύναμη κι εντός της Ρωσίας. Αλλά για εκείνους που ήταν δυσαρεστημένοι με τον Ιβάν Καλίτα, αυτό έγινε αιτία να κατηγορήσουν τον Μητροπολίτη Θεόγνωστο, ο οποίος υποστήριζε τον Μεγάλο Δούκα, για φιλοχρηματία. Και όχι μόνο να τον κατηγορήσουν, αλλά και να τον καταγγείλουν στον ίδιο τον Χαν Τζανιμπέκ. Δήθεν ότι «ο Μητροπολίτης εισπράττει τεράστια κεφάλαια από τα εδάφη του, αλλά σ’ εσένα, Χαν, δεν πληρώνει τίποτα! Βάλτε τον να δίνει και αυτός φόρο».

Είναι πικρό, πολύ πικρό να μιλάμε γι' αυτό. Σε αυτές τις μικροπρεπείς διαμάχες, που λαχταράμε τη δική μας δόξα και το δικό μας μεγαλείο, έχουμε ήδη χάσει την Αρχαία Ρωσία, έχουμε χάσει την πιο όμορφη χώρα και αμέτρητους συγγενείς μας. Πρέπει να συνέλθουμε, να ξεχάσουμε τις μικροπρεπείς επιθυμίες μας, για χάρη της ζωής της Πατρίδας, να μετανοήσουμε για τον θάνατο των αθώων..! Αλλά όχι. Πάλι είναι απαραίτητο να πετύχουν τα δικά τους με κάθε τρόπο και δεν είναι τρομερό να στρέφονται ως εχθροί εναντίον των δικών τους και μάλιστα εναντίον της Εκκλησίας και του Προκαθημένου της.

Ο Μητροπολίτης επέμενε στη γνώμη του: Αποκλείεται ο φόρος για την Εκκλησία!

Ο Τζανιμπέκ, ο οποίος μόλις είχε ανεβεί στον θρόνο, κάλεσε τον Μητροπολίτη στην Ορδή μαζί με τον νεαρό πρίγκιπα Συμεών (γιο και διάδοχο του Ιβάν Καλίτα). Τον πρίγκιπα, ωστόσο, τον άφησε να φύγει πολύ γρήγορα, ενώ τον Μητροπολίτη, έχοντας ακούσει τις καταγγελίες εναντίον του, τον κράτησε. Ακολούθησαν πιέσεις, απειλές, ακόμη και βασανιστήρια. Η Χρυσή Ορδή ήθελε οπωσδήποτε να πετύχει τη συγκατάθεση του Μητροπολίτη Θεογνώστου να πληρώσει φόρο, καθώς γνώριζε πολύ καλά τις διαταγές του «Γιάσα» του Τζένγκις Χαν σχετικά με τους κληρικούς και φοβόταν να τις παραβιάσει. Αλλά ο Μητροπολίτης επέμενε στη γνώμη του: Αποκλείεται ο φόρος για την Εκκλησία! Ήταν έτοιμος να δώσει όλα τα δικά του χρήματα (κι έδωσε 600 ρούβλια, τεράστιο ποσό για εκείνην την εποχή!), άντεξε τα πάντα, αλλά δεν έδωσε τη Ρωσία, τα παιδιά της και το ποίμνιό του προς λεηλασία.

Και οι Μογγόλοι, τελικά, υποχώρησαν. Χρειάστηκε όλο το διπλωματικό ταλέντο, η βυζαντινή επιδεξιότητα και η πραγματικά χριστιανική αυταπάρνηση του Μητροπολίτη. Στο τέλος ο Τζανιμπέκ άφησε ελεύθερο τον Άγιο Θεόγνωστο, δίνοντάς του μια επιστολή, που επιβεβαίωνε τα προηγούμενα δικαιώματα της Εκκλησίας. Την επιστολή τού επέδωσε η σύζυγος του Τζανιμπέκ, η Ταϊντούλα, η οποία πολλά χρόνια αργότερα θα θεραπευτεί από τον διάδοχο του Μητροπολίτη Θεογνώστου, τον Άγιο Μητροπολίτη Αλέξιο.

Συμβατικό πορτρέτο του Τζανιμπέκ στον Καταλανικό Άτλαντα (έτος 1375) Ο Άγιος Θεόγνωστος προβληματίστηκε πολύ από το ζήτημα των μητροπόλεων, που βρίσκονταν στο έδαφος του Πριγκιπάτου της Λιθουανίας: Eπρόκειτο για ρωσικά εδάφη, με ρωσικό πληθυσμό, τα οποία στους δύσκολους καιρούς του 13ου αιώνα περιήλθαν σε πολιτική εξάρτηση από το Μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας. Οι Λιθουανοί ηγεμόνες, βέβαια, προσπαθούσαν διαρκώς να διαχωρίσουν τα "δικά τους" εδάφη από τη Ρωσία και σε πνευματικό επίπεδο. Mε άλλα λόγια, ήθελαν να δημιουργήσουν τη δική τους μητρόπολη.

Για τον σκοπό αυτό στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεγάλος αριθμός αιτημάτων και χρημάτων. Ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος, στην αρχή της υπηρεσίας του στη Ρωσική Εκκλησία, πέτυχε το κλείσιμο της Μητρόπολης της Λιθουανίας, αλλά πέρασαν λίγα χρόνια και να πάλι, κάτω από τις πράξεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως βάζει την υπογραφή του ο Μητροπολίτης Γαλικίας Θεόδωρος. Ο Άγιος Θεόγνωστος επισκέφτηκε προσωπικά τις δυτικές περιοχές, επιβεβαιώνοντας τη δικαιοδοσία του, και με την παρουσία σχεδόν όλων των επισκόπων της Δυτικής Ρωσίας χειροτόνησε επισκόπους για το Νόβγκοροντ και το Τβερ. Αμέσως μετά έστειλε πρεσβευτές στην Κωνσταντινούπολη, απαιτώντας να καταργηθεί η παράνομα δημιουργηθείσα Μητρόπολη της Γαλικίας. Στη συνέχεια ακολούθησε και ο ίδιος τους πρεσβευτές στην Κωνσταντινούπολη και το 1332 τελικά πέτυχε το κλείσιμο της μητρόπολης αυτής. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, όμως, όλα συνέβησαν ξανά, και πάλι ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες, ώστε να διευθετήσει την αναταραχή στην Εκκλησία.

Λίγο πριν από τον θάνατό του, διόρισε διάδοχό του τον Αλέξιο, τον μελλοντικό διάσημο Άγιό μας

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του Αγίου Μητροπολίτη υπήρξε μια πρωτοφανής περίπτωση: Κάποιος μοναχός, ονόματι Θεοδώρητος, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, ισχυριζόμενος ότι ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος είχε ήδη αποβιώσει και διεκδικούσε τη θέση του. Όταν ο Πατριάρχης δεν τον πήρε στα σοβαρά, ο Θεοδώρητος κατέφυγε στη Βουλγαρία κι εκεί χειροθετήθηκε από τον Πατριάρχη της Βουλγαρίας ως Μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας. Μια τέτοια πλήρης παραβίαση όλων των κανόνων, φυσικά, καταδικάστηκε έντονα, τόσο από την Κωνσταντινούπολη όσο και από τη Ρωσία. Μόνο έναν χρόνο άντεξε ο Θεοδώρητος στο Κίεβο και μάλιστα με την υποστήριξη του Λιθουανού πρίγκιπα Όλγκερντ, ο οποίος ονειρευόταν μια ξεχωριστή μητρόπολη. Και ο Μητροπολίτης Θεόγνωστος, λίγο πριν από τον θάνατό του, διόρισε διάδοχό του τον Αλέξιο, τον μελλοντικό διάσημο Άγιό μας, κι έστειλε στην Κωνσταντινούπολη αίτηση για την έγκρισή του.

Έτσι, σε αυτοθυσιαστικούς κόπους προς όφελος της Εκκλησίας, πέρασε όλη η ζωή του Αγίου Θεόγνωστου, ενός αξιόλογου μητροπολίτη και αληθινού χριστιανού. Και, αν μπορώ να το πω έτσι, πατριώτη της Εκκλησίας, γιατί ασχολήθηκε με πολιτικές υποθέσεις μόνο προς όφελος του ποίμνιού του, δεν επιθυμούσε τίποτα για τον ευαυτό του και αυτοθυσιάστηκε για χάρη του Χριστού. Πέθανε στις 11 Μαρτίου του 1353, κατά την επιδημία της πανώλης, κι ετάφη δίπλα στον τάφο του Αγίου Πέτρου, τον οποίο είχε αγιοκατατάξει.