Για την πολυπλοκότητα της ματαιοδοξίας

Ας μιλήσουμε σήμερα για τη ματαιοδοξία. Ένα από τα δυσάρεστα πράγματα σχετικά με τη ματαιοδοξία, σύμφωνα με τα λόγια του Όσιου Ισαάκ του Σύρου, είναι ότι παραδίδει τον άνθρωπο είτε στην πορνεία είτε στην υπερηφάνεια. Αλλά για να μπορέσουμε να μιλήσουμε γι' αυτό, πρέπει να καταλάβουμε τι είναι ματαιοδοξία. Σήμερα στην κοινωνία μας «ματαιόδοξος» είναι κάποιος που έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του. Αλλά αυτή δεν είναι η αρχική σημασία της λέξης, ούτε η σημασία που συναντάμε στη Βίβλο και στην υμνολογία της Εκκλησίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πολλοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί δεν έχουν σαφή ιδέα της σημασίας της.

Ο.Τούλμους «Η ματαιοδοξία», 1890

Η λέξη «μάταιος» σήμαινε (και μερικές φορές εξακολουθεί να σημαίνει) κάτι κενό, αδύναμο ή άχρηστο. Αυτή είναι η σημασία της λέξης «ματαιοδοξία» όταν, για παράδειγμα, γίνεται λόγος για μάταια είδωλα στη Βίβλο. Τα είδωλα είναι κενά, ανίσχυρα και άχρηστα. Όταν οι ορθόδοξες προσευχές αναφέρονται σε μάταιους και ακάθαρτους λογισμούς, εννοούν ακριβώς τέτοιους λογισμούς – κενούς και άχρηστους. Τέτοιοι λογισμοί δεν είναι απαραίτητα κακοί. Συχνά όμως καταλήγουν βρώμικες εικόνες στη φαντασία, όπως σημείωνε ο Όσιος Ισαάκ, όταν έλεγε ότι η ματαιοδοξία, επειδή προκαλεί συνεχή διέγερση και σύγχυση στους λογισμούς, συλλέγει βρώμικα πλούτη από οτιδήποτε συναντά και μολύνει την καρδιά.

Το δεύτερο συστατικό της ματαιοδοξίας είναι η μάταιη απόλαυση της δόξας. «Δόξα» στα εβραϊκά σημαίνει «κάτι πολύτιμο, υλικό». Δηλαδή είναι βάρος που καταπιέζει τόσο πολύ που δεν μπορεί κανείς πλέον να βρίσκεται παρουσία αγγέλου. Η πραγματική δόξα είναι χαρακτηριστικό του Θεού, και είναι τόσο μεγαλειώδης που τα Σεραφείμ πρέπει να καλύπτουν τα πρόσωπά τους για να συνεχίσουν να βρίσκονται στην παρουσία του Θεού. Έτσι, ματαιοδοξία σημαίνει υπερτιμημένη στάση απέναντι σε κάτι, εξύμνηση κάποιου ή απόδοση υπερβολικά μεγάλης σημασίας, βαρύτητας, ουσίας ή αξίας σε κάτι ασήμαντο ή ελάχιστα σημαντικό.

Έτσι, για παράδειγμα, στην περίπτωσή μου είναι ματαιοδοξία να δίνω υπερβολικά μεγάλη σημασία στην ενδυμασία μου. Δεν είναι ότι τα ρούχα που φοράω είναι εντελώς ασήμαντα. Πρέπει να ντύνεται κανείς ανάλογα με τον καιρό και την περίσταση. Ωστόσο, αυτό είναι πολύ λιγότερο σημαντικό από τις ψυχικές ιδιότητες, όπως η καλοσύνη, η ευσπλαχνία, η πίστη ή η γενναιοδωρία που εκδηλώνω προς τους γείτονές μου. Είναι ασύγκριτα πιο σημαντικό να είμαι καλός και γενναιόδωρος προς τους άλλους, ακόμη και στην περίπτωση που δεν είμαι ντυμένος κατάλληλα. Ας θυμηθούμε το παράδειγμα του Αγίου Μαρτίνου του Ελεήμονα, ο οποίος έσκισε τον στρατιωτικό του μανδύα στη μέση για να σκεπάσει έναν παγωμένο ζητιάνο.

Οι εκδηλώσεις της ματαιοδοξίας είναι πολύμορφες. Μπορεί κανείς να είναι ματαιόδοξος για πολλά πράγματα. Ο Όσιος Ισαάκ διακρίνει δύο επίπεδα της ματαιοδοξίας: του σώματος και της ψυχής. Όταν ο νους μας πιστεύει ότι τα σωματικά πράγματα είναι πιο σημαντικά ή πολύτιμα από ό,τι είναι στην πραγματικότητα, η ματαιοδοξία μπορεί να μας οδηγήσει ώστε να εκπέσουμε στην πορνεία. Ο Άγιος Ισαάκ έλεγε: «Η ματαιοδοξία είναι υπηρέτης της πορνείας και έργο της υπερηφάνειας». Το επίπεδο του σώματος περιλαμβάνει την προσοχή που δίνει κανείς στην εμφάνισή του, την υγεία του, την ενδυμασία του, τα υπάρχοντά του, το στάτους, την τάξη, τη φήμη του. Έτσι, για παράδειγμα, είναι σημαντικό για μένα να είμαι αρκετά υγιής ώστε να μην είμαι βάρος για τους άλλους. Αλλά αν δίνω υπερβολική προσοχή στην υγεία μου, αυτό καταντά αλαζονεία εκ μέρους μου, επειδή αποσπά την προσοχή μου από την αγάπη προς τον Θεό και τον πλησίον μου.

Το δεύτερο επίπεδο της ματαιοδοξίας, σύμφωνα με τον Όσιο Ισαάκ, αφορά στην ψυχή. Η ματαιοδοξία παραδίδει την ψυχή στην υπερηφάνεια. Ο Όσιος κατονομάζει δύο συγκεκριμένους τομείς όπου η ματαιοδοξία εκδηλώνεται ιδιαίτερα. Ο πρώτος είναι να εξυψώνει κανείς τον εαυτό του με τον τρόπο που συμπεριφέρεται και με την επίδειξη των γνώσεών του. Όταν επαινώ τον εαυτό μου ή απολαμβάνω τον εαυτό μου, τη στιγμή που οι άλλοι σχολιάζουν την άριστη συμπεριφορά μου, την ευσέβειά μου ή την ορθότητα των πράξεών μου, τότε πέφτω στη ματαιοδοξία. Ο Όσιος Ισαάκ έλεγε ότι αυτός που αναζητά δόξα από τους ανθρώπους δεν μπορεί να έχει ταπεινούς λογισμούς.

Τα παραπάνω ισχύουν και όσον αφορά στη γνώση, ακόμη και στη σωστή γνώση. Αν γνωρίζω τη σωστή απάντηση σε κάτι, τη σωστή διδασκαλία ή πρακτική, πρέπει να είμαι πολύ προσεκτικός. Ιδιαίτερα, όταν γνωρίζω με βεβαιότητα ότι έχω δίκιο σε κάτι, βρίσκομαι στα πρόθυρα της ματαιοδοξίας, η οποία, σύμφωνα με τον Σύρο ασκητή, πολλαπλασιάζει μέσα μας το έλκος της υπερηφάνειας. Και πάλι, δεν σημαίνει ότι η σωστή συμπεριφορά και η σωστή γνώση δεν έχουν σημασία για τη ζωή μας. Αλλά αυτά μάλλον σπάνια είναι πράγματι τα πιο σημαντικά ζητήματα. Τα πιο σημαντικά ζητήματα της ζωής έχουν να κάνουν με τις σχέσεις μας: τη σχέση μας με τον Θεό και τη σχέση με τους άλλους. Το πιο σημαντικό είναι ποιες αρετές έχουμε, αν έχουμε τους καρπούς του Πνεύματος, την αγάπη για τον Θεό και τον πλησίον. Αν το πιο σημαντικό, πιο βαρύ, πιο πολύτιμο για μένα είναι να έχω οπωσδήποτε δίκιο παρά το να αγαπώ και να φροντίζω τον αδελφό μου, για τον οποίο πέθανε ο Χριστός, τότε ίσως βρίσκομαι πιο μακριά από τον Χριστό και πιο κοντά στη ματαιοδοξία. Και αν είμαι ματαιόδοξος σε αυτούς τους τομείς της ψυχής μου, τότε ίσως υποφέρω ήδη από αυτό που ο Άγιος Ισαάκ αποκαλεί «έλκος της υπερηφάνειας».

Όπως και σε πολλούς άλλους τομείς της πνευματικής ζωής, η ματαιοδοξία δεν είναι απλώς ένα δίλημμα του άσπρου και του μαύρου. Όπως σχεδόν σε όλα τα πνευματικά ζητήματα, εδώ απαιτείται διάκριση. Αν κάτι στις συναναστροφές μου με τους άλλους είναι πιο σημαντικό για μένα παρά η καλοσύνη και η συγκατάβαση, τότε πιθανότατα πάσχω από ματαιοδοξία. Η σωστή ορθόδοξη διδασκαλία και πρακτική είναι φυσικά πολύ σημαντική, αλλά αν κρίνω τους άλλους με βάση αυτό που ξέρω ότι είναι σωστό, τότε ακόμα και η πιο μεγαλειώδης και αληθινή ορθόδοξη ευσέβεια μπορεί να καταστεί αιτία ματαιοδοξίας. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάω ότι ο Φαρισαίος σε μία από τις ευαγγελικές παραβολές νήστευε, προσευχόταν και μάλιστα έδινε και το δέκατο. Φαινομενικά μεν έκανε τα πάντα σωστά. Ο τελώνης, όμως, που είχε κάνει πολύ λίγα καλά, παρακαλούσε τον Θεό για έλεος και δικαιώθηκε πιο πολύ από τον Θεό: «Καὶ ὁ τελώνης μακρόθεν ἑστὼς οὐκ ἤθελεν οὐδὲ τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς τὸν οὐρανὸν ἐπᾶραι, ἀλλ᾿ ἔτυπτεν εἰς τὸ στῆθος αὐτοῦ λέγων· ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ. 14 λέγω ὑμῖν, κατέβη οὗτος δεδικαιωμένος εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ ἢ γὰρ ἐκεῖνος· ὅτι πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται» (Λκ. 18:13-14). Αμήν.