Πώς η αμαρτία επιδρά στο σώμα μας; Μέρος Α΄: ο θυμός

Πώς οι αμαρτίες επηρεάζουν την υγεία μας; Μπορούμε να μιλάμε για την ασθένεια ως τιμωρία για τις κακών μας πράξεις και σκέψεις; Πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε τη διαφορά ανάμεσα στη ψυχολογική και τη θεολογική θεώρηση των παθών, όπως της οργής, του φθόνου και της ακηδίας; Είναι ουσιαστική αυτή η διαφορά; Σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα θα απαντήσει ο ψυχολόγος κ.Αλέξανδρος Τκατσένκο.

Όπως γνωρίζουμε, οι αμαρτίες ποικίλουν. Υπάρχουν εκείνες που σχετίζονται άμεσα με το σώμα (αλκοολισμός, γαστριμαργία) και η επιρροή τους είναι πολύ σαφής: αν πίνεις, το συκώτι σου καταστρέφεται. Υπάρχουν και εκείνες που φαίνεται να έχουν επιπτώσεις περισσότερο στην ψυχή (υπερηφάνεια, φθόνος, απληστία, ακηδία). Πώς επιδρούν στο σώμα αυτές οι αμαρτίες; Υπάρχουν κάποιοι νόμοι;

– Ας ορίσουμε ευθύς εξ αρχής τις έννοιες. Από την άποψη της ορθόδοξης ασκητικής, όλα αυτά που αναφέρονται εδώ δεν είναι αμαρτίες, αλλά αμαρτωλά πάθη. Η αμαρτία είναι μια πράξη που παραβιάζει το σχέδιο του Θεού για τον άνθρωπο, που έρχεται σε αντίθεση με τη φύση μας. Και τα αμαρτωλά πάθη είναι όταν τέτοιες πράξεις γίνονται συνήθεια, είναι νέα ιδιότητα της ψυχής, η οποία απαιτεί απαρέγκλιτα από τον άνθρωπο να επαναλαμβάνει την ίδια αμαρτία ξανά και ξανά. Στην εκκλησιαστική δημοσιογραφία τα πάθη συχνά αποκαλούνται αμαρτίες, αλλά προκειμένου να μην μπερδεύομαστε, θα διαχωρίσουμε εδώ τις δύο αυτές έννοιες και θα τις εξετάσουμε ξεχωριστά.

Τα πάθη επηρεάζουν το σώμα; Ναι, αναμφίβολα. Η υπερηφάνεια, ο φθόνος, η απληστία, η ακηδία – όλα αυτά δεν είναι παρά διαταραχές της υγιούς και αγαθής λειτουργίας της ανθρώπινης φύσης μας. Ο Θεός δεν εμφύτευσε στην ανθρώπινη φύση την παρόρμηση να συσσωρεύει πλούτο ή την επιθυμία να αποκτάει αυτά που έχει κάποιος άλλος. Όλες αυτές οι ορμές είναι το αποτέλεσμα της απόκλισης του ανθρώπου από το σχέδιο του Θεού γι' αυτόν. Και όταν ο άνθρωπος παραγνωνίζει τη φύση του και κάνει κάτι αντίθετο προς αυτήν, είναι απολύτως φυσικό να βιώνει βάσανο. Στην πραγματικότητα, αυτή καθεαυτή η λέξη πάθη σημαίνει βάσανα.

Ναι, η απληστία, η υπερηφάνεια, ο φθόνος, η ακηδία είναι αμαρτωλές κινήσεις της ψυχής. Αλλά στην ανθρώπινη φύση η ψυχή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το σώμα. Και μέχρι ο θάνατος να διαχωρίσει αυτά τα συστατικά της ανθρωπινότητάς μας, η κατάσταση της ψυχής θα επηρεάζει οπωσδήποτε το σώμα και η κατάσταση του σώματος θα επηρεάζει την ψυχή. Το απλούστερο και πιο προφανές (αν και σε καμία περίπτωση το μοναδικό) παράδειγμα αυτού είναι η έκφραση του προσώπου. Το πρόσωπο είναι σώμα, έτσι δεν είναι; Όλα τα παραπάνω πάθη, όταν ασκούν την ισχυρότερη δράση τους στην ανθρώπινη ψυχή, αποτυπώνονται ξεκάθαρα στο πρόσωπο. Από την έκφραση του προσώπου μπορούμε να συμπεράνουμε επακριβώς τι είναι αυτό που έχει κυριέψει τον άνθρωπο σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή – ακηδία ή θυμός. Στις σχολές υποκριτικής εκπαιδεύουν τους ηθοποιούς ειδικά στο να εκφράζουν αυτές τις παθιασμένες καταστάσεις με τρόπο ώστε ο θεατής να μπορεί να τις αντιληφθεί και να τις αναγνωρίσει. Αλλά, επαναλαμβάνω, αυτή είναι μόνο μία από τις σωματικές εκδηλώσεις των παθών που κατέχουν την ψυχή. Εξάλλου, το πρόσωπο είναι μόνο ένα μέρος του σώματος. Όμως, η ψυχή δίνει ζωή στο σώμα ως σύνολο, και ως εκ τούτου κάθε απόκλισр από την υγιή ύπαρξή της μπορεί να εκδηλώνεται στο σώμα με ποικίλους τρόπους.

Αν αρρωστήσουμε μετά από αμαρτία, είναι ο Θεός που μας τιμωρεί; Ή ενεργεί κάποια άλλη δύναμη; Μπορεί να τιμωρεί ο δαίμονας τον άνθρωπο, με τον οποίο αυτός ενώθηκε στην αμαρτία; Πού βρίσκεται η αλήθεια;

– Η αμαρτία είναι παράβαση των κανόνων της ανθρωπινότητάς μας, οι οποίοι εκφράζονται στις εντολές του Θεού. Παρέβης την εντολή – παρέβης την κανονική δραστηριότητα της ανθρώπινης φύσης σου. Και απολύτως νομοτελειακά πήρες το αποτέλεσμα – βάσανο ή ακόμη και ασθένεια. Εξάλλου, κανένας δεν αναρωτιέται ποιος τιμώρησε τον άνθρωπο που αποφάσισε να πηδήξει από τον τέταρτο όροφο και έσπασε τα πόδια του. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση της παράβασης των εντολών: η ίδια η αμαρτία φέρει τιμωρία με τη μορφή νομοτελειακών συνεπειών.

Αν σκεφτούμε ποια είναι η ανάμειξη του Θεού εδώ, τείνω να πιστεύω ότι ο Θεός μάλλον ελαχιστοποιεί αυτές τις συνέπειες, μειώνει την καταστροφικότητά τους, περιμένοντας τη μετάνοια του ανθρώπου. Αν δεν υπήρχε η μεσολάβησή Του, θα είχαμε προ πολλού καταστρέψει τους εαυτούς μας με τις αμαρτίες και τα πάθη μας.

Δεν θέλω να πω τίποτα για τους δαίμονες, δεν είμαι ειδικός. Ξέρω μόνο ότι σύμφωνα με τον ορθόδοξη διδασκαλία οι έκπτωτοι άγγελοι δεν έχουν καμία εξουσία πάνω στους ανθρώπους και μπορούν να μας κάνουν μόνο τα όσα ο Θεός τους έχει επιτρέψει για το καλό μας. Ο Άγιος Ιγνάτιος (Μπριαντσιανίνοφ) γράφει ευθέως ότι οι δαίμονες είναι μόνο τυφλά όργανα της Θείας Πρόνοιας. Κατά συνέπεια, αν συμβάλλουν με κάποιο τρόπο στην διάπραξη της αμαρτίας, αυτή η συμβολή δεν γίνεται χωρίς την πανάγαθη βούληση του Θεού, η οποία επενεργεί πάντοτε προς τη σωτηρία και το καλό του ανθρώπου.

Επιπλέον, είναι σημαντικό να καταλαβαίνουμε ότι στην αγιοπατερική γραμματεία τίθεται συχνά το σύμβολο της ισότητας ανάμεσα στα πάθη και τους δαίμονες: «Τα πάθη είναι δαίμονες» (Όσιος Ιωάννης ο Προφήτης). Εννοείται ότι τα πάθη δρουν μέσα μας με τον ίδιο τρόπο όπως και οι δαίμονες: βλάπτουν, προκαλούν βάσανα, εμποδίζουν στην τήρηση των εντολών. Νομίζω, εάν οι δαίμονες συμμετέχουν στην «τιμωρία» ενός αμαρτωλού, αυτό γίνεται μόνο ως ένα πικρό φάρμακο, αυστηρά μετρημένο και συνταγογραφημένο από τον Θεό για την ανάρρωση. Εξάλλου, τα φάρμακα ποικίλουν. Ανάλογα με τη σοβαρότητα της ασθένειας, ένας αρκεί να πάρει βιταμίνες και κάποιος άλλος πρέπει να υποβληθεί σε χημειοθεραπεία, λαμβάνοντας πολύ τοξικές ουσίες.

Σχεδιάστηκεμε το τεχνητό νευρωνικό δίκτυο midjourney     

Εξάλλου, τα φάρμακα ποικίλουν. Ανάλογα με τη σοβαρότητα της ασθένειας, ένας αρκεί να πάρει βιταμίνες και κάποιος άλλος πρέπει να υποβληθεί σε χημειοθεραπεία, λαμβάνοντας πολύ τοξικές ουσίες

Και, φυσικά, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι, ακόμη και χωρίς βαριά προσωπική αμαρτία, ο κάθε άνθρωπος αναπόφευκτα αντιμετωπίζει την ασθένεια, τον πόνο και τον θάνατο. Αυτό είναι συνέπεια της απομάκρυνσης των πρώτων ανθρώπων από τον Θεό, είναι βλάβη της ανθρώπινης φύσης μετά την πτώση στην αμαρτία, η οποία μεταβιβάστηκε σε όλους τους απογόνους του Αδάμ. Και δεν είναι δυνατόν να θεραπευτεί αυτή η βλάβη ούτε με την ιατρική ούτε με την ψυχολογία. Η μόνη θεραπεία για την αντιμετώπισή της είναι η ένωση με τον Θεό, η αποκατάσταση αυτής της σύνδεσης μαζί Του, η οποία καταστράφηκε κάποτε από τους κοινούς μας Προπάτορες. Αυτό είναι εφικτό μόνο μέσω της στροφής μας προς τον Κύριο Ιησού Χριστό, της ένωσης μαζί Του στα μυστήρια της Εκκλησίας, μια ένωση η οποία αρχίζει σε αυτή τη ζωή και που φτάνει στην πληρότητά της στην αιώνια ζωή.

Ο θυμός

Η χριστιανική και η ψυχολογική θεώρηση του σώματος, εκ πρώτης όψεως, παρουσιάζουν μια σειρά από αντιφάσεις. Ας εξετάσουμε μερικές από αυτές. Για παράδειγμα, θεωρείται ότι ένας χριστιανός δεν πρέπει να θυμώνει και να εκφράζει τον θυμό του. Και ένας καλός ψυχολόγος θα σας πει ότι ο θυμός παίζει σημαντικό ρόλο και είναι απαραίτητο να τον εκφράζουμε στις σχέσεις μας. Το να τον κρατάς μέσα σου βλάπτεις τον εαυτό σου και ενδεχομένως θα έχεις σωματικά και ψυχολογικά μπλοκαρίσματα, όπως το να μην μπορείς να μιλάς για τις ανάγκες σου σε κοντινούς σου ανθρώπους. Δηλαδή, μαζί με τον θυμό μπλοκάρονται και άλλες δυνατότητες διαλόγου. Είναι έτσι; Ή στην ουσία δεν υπάρχει καμία αντίφαση;

– Έχουμε ένα απλό και αδιαμφισβήτητο κριτήριο για την αμαρτωλότητα ενός φαινομένου. Η αμαρτία, όπως έχουμε ήδη πει, είναι μια παράβαση της υγιούς δράσης της φύσης μας, κάτι μη φυσιολογικό. Και η νόρμα της ανθρωπινότητάς μας είναι ο ίδιος ο Κύριος Ιησούς Χριστός, έτσι όπως εμφανίζεται στα Ευαγγέλια. Εδώ είναι που πρέπει να θέσουμε στον εαυτό μας το ερώτημα: θύμωνε ο Ιησούς Χριστός; Η απάντηση του Ευαγγελίου είναι σαφής και ευθύς – ναι, θύμωνε. Όταν περιγράφεται το επεισόδιο με τους άρχοντες της συναγωγής, οι οποίοι προσπάθησαν να απαγορεύσουν στον Κύριο να θεραπεύσει τον άνθρωπο με το ξερό χέρι το Σάββατο, ρητά λέγεται: καὶ περιβλεψάμενος αὐτοὺς μετ᾿ ὀργῆς, συλλυπούμενος ἐπὶ τῇ πωρώσει τῆς καρδίας αὐτῶν, λέγει τῷ ἀνθρώπῳ· ἔκτεινον τὴν χεῖρά σου (Μκ. 3:5).

Ο Κύριος στη επίγεια ζωή Του επανειλημμένα εκδήλωνε θυμό. Ο Άγιος Ιγνάτιος (Μπριαντσανίνοφ) γράφει για αυτό με κάθε βεβαιότητα, χωρίς να αφήνει περιθώρια για άλλες εκδοχές: «Ο Θεάνθρωπος θύμωνε· αλλά ο θυμός ενεργούσε σε Αυτόν ως ιερή ψυχική δύναμη, ως χαρακτήρας, ως ενέργεια, διατηρώντας συνεχώς την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, χωρίς ποτέ να εκφράζει καμιά εμπάθεια... Η καταπληκτική, συνταρακτική κυριαρχία Του επί του θυμού, όταν ενεργοποιείται, εντοπίζεται σε εκείνες τις τρομερές επιπλήξεις που ο Κύριος απηύθυνε στους Ιουδαίους».

Συνεπώς, ο θυμός από μόνος του δεν είναι κάτι αμαρτωλό. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Κύριος λέει ότι δεν πρέπει να καταδικάζεται ο άνθρωπος που οργίζεται, αλλά ... πᾶς ὁ ὀργιζόμενος τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ (Μτ. 5:22).

Στην ψυχολογία τώρα, ο υγιής φυσικός θυμός ενός ανθρώπου εξετάζεται ως ένα είδος εργαλείου για την υπεράσπιση των προσωπικών του ορίων. Αυτός ο θυμός εκδηλώνεται ως μια ήρεμη σίγουρη δύναμη, αποφασιστικότητα, θάρρος. Είναι αυτός που επιτρέπει στον άνθρωπο να υπερασπίζεται τον εαυτό του και τους άλλους ανθρώπους. Και είναι αυτός ο ήρεμος θυμός που επιτρέπει σε ένα άνθρωπο να θυσιάζει τον εαυτό του, κάθε φορά που αυτό είναι απαραίτητο. Μια τέτοια κατανόηση του θυμού συνάδει απόλυτα με τη σκέψη του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, ο οποίος πίστευε ότι ο θυμός δε μας δόθηκε για να αμαρτάνουμε εμείς, αλλά για να εμποδίζουμε τους άλλους να αμαρτάνουν.

Σχεδιάστηκεμε το τεχνητό νευρωνικό δίκτυο midjourney

Υπάρχει και ο θυμός που τυφλώνει τα μάτια, απενεργοποιεί το μυαλό, στερεί από τον άνθρωπο τη βούληση, τον καθυποτάσσει. Αυτός είναι ο θυμός που βιώνει ο άνθρωπος εν θερμώ. Εδώ, αντιθέτως, ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται όργανο αυτού του θυμού, το άβουλο εργαλείο του. Και αυτό είναι ένα εντελώς διαφορετικό συναίσθημα, συνήθως τραυματικής προέλευσης. Επομένως, σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση ασθενούς, ένας καλός ψυχολόγος πρέπει να ανακαλύψει με ποιο ακριβώς είδος θυμού έχει να κάνει.

Υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν εντελώς καταπιεσμένο τον υγιή φυσικό θυμό τους, είναι απολύτως ανυπεράσπιστοι, φοβούνται τα πάντα και δεν μπορεί να κάνουν σημαντικά βήματα για να αλλάξουν τη ζωή τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις εργαζόμαστε ώστε να τους επιστραφεί η φυσική αυτή δύναμη, τους βοηθάμε να γίνουν πιο αποφασιστικοί και θαρραλέοι.

Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις που ένας άνθρωπος, αντιθέτως, υποφέρει από ανεξέλεγκτες εκρήξεις θυμού, τις οποίες δεν μπορεί να συγκρατήσει με τη δύναμη της θέλησης. Και τότε εργαζόμαστε ώστε να διαχωρίσουμε αυτές τις επώδυνες εκδηλώσεις και να τον απαλλάξουμε από αυτές. Νομίζω ότι αυτό είναι το είδος του θυμού που θεωρείται απαράδεκτο στον χριστιανισμό.

Και βέβαια ο κάθε καταπιεσμένος θυμός, ναι, είναι δυνάμει ασθένεια, πάντοτε. Το πρόβλημα είναι ότι ο θυμός προκαλεί απελευθέρωση ορισμένων ορμονών. Αυτές οι ορμόνες, οι οποίες υποτίθεται ότι θα παρείχαν στο σώμα δύναμη, σβελτάδα, ταχύτητα και ακρίβεια κίνησης, όταν καταπιέζεται ο θυμός, αρχίζουν να επηρεάζουν τους μυς των εσωτερικών οργάνων. Ο άνθρωπος φαίνεται να είναι εξωτερικά ήρεμος. Αλλά το διάφραγμά του συμπιέζεται, με αποτέλεσμα να εμποδίζεται η αναπνοή, η λειτουργία του γαστρικού σωλήνα, και η καρδιαγγειακή δραστηριότητα. Είναι σαφές ότι αυτή η κατάσταση δεν προσφέρει υγεία.

Γι’ αυτό, οι ψυχολόγοι προσπαθούν να βοηθήσουν τον ασθενή να εντοπίσει τους καταπιεσμένους του θυμούς, να ανακαλύψει τη φύση τους και στη συνέχεια να τον βοηθήσουν είτε να απαλλαγεί από αυτούς, αν είναι παθολογικοί, είτε να τους επαναφέρουν σε υγιείς βάσεις, ώστε ο άνθρωπος να μπορεί να τους αξιοποιεί φυσιολογικά για να προστατεύει τον εαυτό του και όσους χρειάζονται τέτοια προστασία. Στην πράξη, ο υγιής θυμός δεν σημαίνει να κοιτάτε με απειλητικό βλέμμα και συνοφρυωμένα φρύδια. Φυσικός είναι ο θυμός όταν μπορείς να πεις το «όχι» ήρεμα και με αυτοπεποίθηση, εκεί όπου το θεωρείς σκόπιμο. Αυτά είναι τα υγιή προσωπικά όρια. Δεν νομίζω ότι ως προς αυτό υπάρχει κάποια αντίθεση με τον χριστιανισμό.