Αντρέι Ταρκόφσκι: "Η πίστη μόνο μπορεί να σώσει τον άνθρωπο "

– Δεν νομίζω ότι είναι τόσο σημαντικό το να ξέρει κανείς αν ασπάζομαι κάποιες συγκεκριμένες ιδέες ή πεποιθήσεις των παγανιστών, Καθολικών, Ορθόδοξων, Χριστιανών γενικά. Το σημαντικό εδώ είναι η ταινία. Νομίζω ότι πρέπει να ειδωθεί σε ένα γενικό πλαίσιο και όχι ως αρένα για την εκδήλωση αντιφάσεων, αντιφάσεων που μερικοί κριτικοί έχουν βαλθεί να «ξετρυπώσουν» σε μένα. Αν και το έργο τέχνης δεν αντικατοπτρίζει πάντοτε τον εσωτερικό κόσμο τού καλλιτέχνη, ιδιαίτερα τις πιο λεπτές πτυχές του. Ωστόσο, ένα έργο τέχνης μπορεί κάλλιστα να αντιπροσωπεύει μια άποψη διαφορετική από αυτή τού δημιουργού. Και κάτι ακόμη: όσο εργαζόμουν στην ταινία, είχα πάντα στο μυαλό μου το ότι θα την παρακολουθούσαν πολύ διαφορετικά ακροατήρια.

Κάποτε, στην παιδική μου ηλικία, ρώτησα τον πατέρα μου: «Υπάρχει Θεός;» Η απάντησή του ήταν μια αποκάλυψη για μένα. "Για τον άπιστο, όχι, γι΄ αυτόν που πιστεύει, ναι!" Ένα πολύ σημαντικό θέμα, λοιπόν. Θέλω να πω ότι η ταινία μπορεί να ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους. Έτσι, για παράδειγμα, για τούς θεατές που τούς ενδιαφέρουν τα διάφορα υπερφυσικά φαινόμενα, το πιο σημαντικό στοιχείο στην ταινία θα είναι η σχέση τού ταχυδρόμου και τής μάγισσας, και στα πρόσωπα αυτών θα δουν το θεμέλιο τής πλοκής. Για το κομμάτι τού ακροατηρίου που αποτελείται από τούς πιστούς, αυτό που θα τραβήξει την προσοχή τους θα είναι η απευθυνόμενη στον Κύριο προσευχή τού Αλεξάνδρου, κι ολόκληρη η πλοκή θα εκτυλιχθεί γύρω από αυτό το θέμα. Τέλος, το κομμάτι τού κοινού που δεν έχει κάποιες πεποιθήσεις, θα πουν απλά ότι ο Αλέξανδρος είναι άρρωστος, ένας διανοητικά ασταθής άνθρωπος. Κάπως έτσι προκύπτουν οι διαφορετικοί τρόποι κατανόησης από τις διάφορες ομάδες θεατών.

Πιστεύω ότι κάθε θεατής έχει το δικαίωμα να ερμηνεύσει/αντιληφθεί αυτό που βλέπει στην οθόνη, σύμφωνα με τον δικό του εσωτερικό κόσμο και όχι με βάση την άποψη που θα ήθελα πιθανόν να επιβάλω. Ο στόχος μου είναι να δείξω την ζωή έτσι όπως αυτή είναι, να δημιουργήσω μια εικόνα, για την ακρίβεια, μια δραματική και τραγική εικόνα τού σύγχρονου ανθρώπου. Εν πάση περιπτώσει, μπορείτε να φανταστείτε ότι μια τέτοια ταινία δημιουργήθηκε από έναν άπιστο; Προσωπικά αδυνατώ να το πιστέψω!

– Μερικοί θεατές θέτουν σε αμφισβήτηση την πίστη των ηρώων σας. Ποια είναι η ουσία των πεποιθήσεών τους; Ποια είναι η αδυναμία τής πίστης που οδηγεί τον Αλέξανδρο στην τρέλα;

– Δεν θεωρώ ότι ο Αλέξανδρος είναι τρελός, αν και πιθανότατα υπάρχουν άνθρωποι που το νομίζουν. Θα΄ λεγα ότι απλά βρίσκεται σε μια πολύ δύσκολη ψυχολογική κατάσταση. Νομίζω ότι ο Αλέξανδρος αντιπροσωπεύει έναν συγκεκριμένο τύπο. Ο εσωτερικός του κόσμος είναι ο κόσμος κάποιου που δεν έχει πάει στην εκκλησία για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μπορεί να έχει μεγαλώσει σε μια οικογένεια πιστών, αλλά η δική του πίστη, οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις του είναι "μη – παραδοσιακές"... ίσως και να μην πιστεύει καθόλου; Μπορώ εύκολα να φανταστώ το ανέμελο παιχνίδι του με τις ιδέες τού Rudolf Steiner (ΣτΜ: Ρούντολφ Στάινερ, 1861 – 1925, Αυστριακός φιλόσοφος και αρχιτέκτονας. Ιδρυτής τού πνευματικού κινήματος τής Ανθρωποσοφίας.), σε θέματα ανθρωποσοφίας. Είναι εξίσου εύκολο να τον δούμε ως κάποιον που συνειδητοποιεί ότι ο υλικός κόσμος δεν είναι τα πάντα, κι ότι υπάρχει απλά μια υπερβατική πραγματικότητα που περιμένει να την ανακαλύψουν. Όταν η τραγωδία είναι σε πλήρη εξέλιξη και η καταστροφή φαίνεται αναπόφευκτη, τότε αυτός ο άνθρωπος, σύμφωνα με τη λογική τού εσωτερικού του κόσμου, στρέφεται προς το Θεό, ως την μόνη του ελπίδα. Αυτή είναι μια στιγμή απόγνωσης.

– Υπάρχει η εντύπωση ότι οι ήρωές σας βρίσκονται απλά στα πρόθυρα μιας αληθινά πνευματικής ζωής, σε μια περίεργη κατάσταση έλλειψης εμπειρίας απέναντι στους πειρασμούς ....

– Κατά τη γνώμη μου, ο Αλέξανδρος, παρά το μαρτύριο που βιώνει, είναι ένα ευτυχισμένο πρόσωπο, γιατί αποκτά την πίστη μέσα από τα βάσανα που βιώνει. Μετά από όλα αυτά που πέρασε, είναι σχεδόν αδύνατο να πούμε ότι είναι στα πρόθυρα τού κάτι – τι. Η πιο σημαντική και δύσκολη πτυχή τού θρησκευτικού προβλήματος είναι η ίδια η πίστη.

Σκηνή από την ταινία "Θυσία"

– Αλλά «συνορεύει», υπό κάποια έννοια, μια τέτοια πίστη με το παράλογο;

– Μα φυσιολογικό είναι! Νομίζω ότι ένα άτομο που είναι έτοιμο να θυσιαστεί μπορεί να θεωρηθεί πιστός. Και βέβαια είναι περίεργο. Ο Αλέξανδρος θυσιάζει τον εαυτό του, αλλά ταυτόχρονα αναγκάζει κι άλλους να πράξουν το ίδιο. Αυτό είναι τρελό! Ε, και τι μπορείς να κάνεις; Φυσικά, γι' αυτούς έχει τελειώσει ως άνθρωπος, αν και στην πραγματικότητα είναι απολύτως σαφές ότι αυτός έχει βρει την σωτηρία του.

– Σύμφωνα με ορισμένους θεατές, η "Θυσία" αναδύει μια ατμόσφαιρα à la Μπέργκμαν. Είχε ο Σουηδός σκηνοθέτης όντως κάποια επιρροή πάνω σας, ή μήπως αυτό η αίσθηση σχετίζεται πιο πολύ με τον τόπο που γυρίστηκε η ταινία;

– Όταν ο Μπέργκμαν μιλάει για τον Θεό, είναι μόνο για να πει ότι η φωνή Του δεν ακούγεται στον κόσμο, ότι δεν υπάρχει ... Επομένως, δεν υπάρχει σύγκριση μεταξύ μας. Οι κριτικοί που είναι πεπεισμένοι για το αντίθετο είναι πολύ επιφανειακοί και αν το λένε μόνο και μόνο επειδή ο ηθοποιός που υποδύθηκε τον κεντρικό ρόλο στο φιλμ «Θυσία» δούλεψε επίσης και για τον Μπέργκμαν, κι επειδή στην ταινία μου χρησιμοποίησα το τοπίο ενός σουηδικού χωριού, αυτό αποδεικνύει απλά και μόνο ότι δεν καταλαβαίνουν ούτε τον Μπέργκμαν, ούτε τον Υπαρξισμό. Ο Μπέργκμαν είναι πιο κοντά στον Κίρκεγκααρντ από ό,τι πραγματικά στο θέμα τής πίστης.

– Από όλες τις ταινίες σας, η "Θυσία" δίνει την εντύπωση τής πιο "θεατρικής". Θα μπορούσατε να φανταστείτε το ανέβασμα μερικών σκηνών στο θέατρο;

– Νομίζω ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει, αν και θα ήταν ευκολότερο να ανεβάσουν στο θέατρο το Solaris ή το Stalker. Αμφιβάλλω ότι θα ήταν επιτυχημένες παραγωγές ... θα ήταν μάλλον εξεζητημένες. Είναι πιο εύκολο για μένα να δουλεύω στον κινηματογράφο, καθότι δεν διατρέχει λόγος να υπολογίζω τον χρόνο ή το ρυθμό τού θεατή. Η ταινία έχει το δικό της ρυθμό. Ένα πιθανό ανέβασμα τής ταινίας στην θεατρική σκηνή, θα κατέστρεφε την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα τού «χρόνου» σε αυτήν, και αυτό είναι πολύ σημαντικό – θα κατέστρεφε τα πάντα.

– Προφανώς, τα ερωτήματα που θέτετε θα πρέπει να είναι οικεία στον ηθοποιό Έρλαντ Γιόζεφσον.

– Οι κύριοι ρόλοι στην ταινία γράφτηκαν όντως για τούς Έρλαντ Γιόζεφσον και Άλαν Έντβαλ. Οι υπόλοιποι προέκυψαν σε ύστερο στάδιο.

Σκηνή από την ταινία "Θυσία"

– Στο τέλος τής ταινίας "Θυσία", το δέντρο καίγεται μαζί με το σπίτι. Σάς εξέπληξε αυτό;

– Στις ταινίες μου, τίποτα δεν συμβαίνει τυχαία. Γιατί ένα δέντρο καίει μαζί με το σπίτι; Αν απλά ένα σπίτι κατέρρεε, θα ήταν απλώς μια ακόμη "φωτιά σε ταινία" ... διόλου πραγματική ... διόλου ιδιαίτερη ...

"Δεν νομίζετε ότι είναι αρκετά σκληρή σκηνή;"

– Το δέντρο ήταν νεκρό, μεταφυτεύτηκε και χρησιμοποιήθηκε μόνο ως διακοσμητικό στοιχείο.

– Στην ταινία "Νοσταλγία" βάζετε τα ακόλουθα λόγια στα χείλη τού ήρωα: "Στην εποχή μας, οι άνθρωποι πρέπει να χτίσουν πυραμίδες". Χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες, τι είδους πυραμίδες εννοούσατε;

– Ένα άτομο πρέπει να αγωνίζεται για να χτίζει πνευματικά μεγαλεία. Μεγαλεία που θα τα εξιχνιάσουν εκατομμύρια χρόνια αργότερα, και όχι ερείπια που θα θυμίζουν τις συνέπειες των καταστροφών ... Δεν ξέρω ... σε κάθε περίπτωση, όχι ένα Τσερνομπίλ, αλλά κάτι το αντίθετο.

– Ισχυριστήκατε ότι αγαπάτε πολύ τον Ρομπέρ Μπρεσσόν. Αλλά δεν είναι οι ταινίες σας ο αντίποδας τής δουλειάς του; Ο Μπρεσσόν κόβει τη σκηνή, μη δίνοντας λύση στα βασικά ζητήματα, απλά υποδεικνύοντας, υπονοώντας ...

– Για μένα, ο Ρομπέρ Μπρεσσόν είναι ο καλύτερος σκηνοθέτης στον κόσμο. Τρέφω τον βαθύτερο δυνατό σεβασμό στο πρόσωπό του. Ωστόσο, δεν βλέπω μεγάλη ομοιότητα μεταξύ των δυο μας. Ναι, κόβει τη σκηνή, κάτι το οποίο εγώ δεν κάνω ποτέ ... για μένα είναι σαν να σκοτώνεις ένα ζωντανό πλάσμα.

– Πρόσφατα μού διηγήθηκαν την περίπτωση κάποιου που έπασχε από μανία αυτοκτονίας κι ο οποίος αφού παρακολούθησε την "Θυσία", για δύο ώρες το μυαλό του βυθίστηκε σε στοχασμό. Μετά από αυτό, η επιθυμία του να ζήσει επέστρεψε σ' αυτόν.

– Αυτό είναι πιο σημαντικό για μένα από ό,τι οι αξιολογήσεις και κρίσεις των κριτικών... Κάτι παρόμοιο συνέβη και μετά την ταινία «Τα παιδικά χρόνια τού Ιβάν»: ένας εγκληματίας ο οποίος έκτιε την ποινή του σε στρατόπεδο μού έγραψε ότι η ταινία είχε τόση επιρροή πάνω του που πλέον δεν μπορούσε να σκοτώσει κανέναν.

"Γιατί συχνά εισάγετε σκηνές αιώρησης στις ταινίες σας, π.χ. ένα σώμα που ανεβαίνει στον αέρα;"

– Ακριβώς επειδή δυνητικά αυτές είναι πολύ ισχυρές σκηνές. Πράγματα που είναι πιο κινηματογραφικά ή φωτογενή από άλλα. Το νερό, για παράδειγμα, είναι πολύ σημαντικό για μένα: ζει, έχει βάθος, κινείται, αλλάζει, λειτουργεί ως καθρέπτης, σ΄ αυτό μπορεί κανείς να πνιγεί, να κολυμπήσει, να το πιεί και ούτω καθεξής, για να μην αναφέρουμε ότι αποτελείται από ένα αδιαίρετο μόριο. Αυτό είναι μια μονάδα.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, με ευχαριστεί να φαντάζομαι την σκηνή ενός ατόμου που αιωρείται στον αέρα ... Βρίσκω κάποιο νόημα σε αυτό. Αν κάποιος ανόητος με ρώταγε γιατί στην τελευταία μου ταινία οι ήρωες Αλέξανδρος και Μαρία σηκώνονται στον αέρα, θα απαντούσα: γιατί η Μαρία είναι μάγισσα! Αν κάποιος πιο ευαίσθητος άνθρωπος, κάποιος που να είναι ικανός να δει την ποίηση στα πράγματα, μού έθετε την ίδια ερώτηση, θα απαντούσα ότι για αυτούς τούς δύο ήρωες, η αγάπη δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως για έναν σεναριογράφο που ξυπνά το πρωί με θερμοκρασία τριάντα επτά και δύο.

Για μένα, η αγάπη είναι η ύψιστη εκδήλωση αμοιβαίας κατανόησης, κάτι που δεν μπορεί να μεταφερθεί με μια απλή αναπαραγωγή μιας σεξουαλικής πράξης στην οθόνη. Άμα ήταν διαφορετικά, θα μπορούσε κανένας να πάει στο λιβάδι και να γυρίσει φιλμ με τούς ταύρους όταν συζευγνύονται με τις αγελάδες. Στην εποχή μας, άπαξ και δεν υπάρχουν "ερωτικές" σκηνές στην ταινία, τότε αμέσως όλοι θεωρούν ότι αυτό είναι αποτέλεσμα λογοκρισίας. Ωστόσο, τέτοιες σκηνές δεν έχουν καμία σχέση με την αγάπη, αλλά είναι μόνο μια μορφή σεξ. Στην πραγματικότητα, η ερωτική πράξη για κάθε ζευγάρι είναι μοναδική και ανεπανάληπτη. Εάν την δείξεις στην οθόνη, θα προκαλέσει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα.

– Στην "Θυσία", οι αμφιβολίες τού Αλεξάνδρου την παραμονή τής επίσκεψής του στη Μαρία σχετίζονται με την δική του πίστη. Οι αμφιβολίες τής Μαρίας, που δεν αποφασίζει να «δοθεί» στον Αλέξανδρο, σχετίζονται με την Αλήθεια τής αγάπης. Μπορούμε άραγε να πούμε ότι μιλάμε για την ίδια αμφιβολία;

– Ο μόνος τρόπος να καταδείξουμε την ειλικρίνεια αυτών των δύο ηρώων είναι να ξεπεραστεί η αρχική μη – δυνατότητα τής σχέσης τους. Για το σκοπό αυτό, καθένας από αυτούς έπρεπε να εξυψωθεί πάνω από όλες τις διαφορές.

– Αποτελεί η ταινία "Θυσία" εξέλιξη των καλλιτεχνικών σας αναζητήσεων;

– Σε αυτή την ταινία ήμουν σε θέση να αποκαλύψω πλήρως την κατανόησή μου περί τού κόσμου τού σύγχρονου ανθρώπου. Από καλλιτεχνική, όμως, άποψη, θα έβαζα την "Νοσταλγία" πάνω από την "Θυσία", επειδή δεν είναι χτισμένη με οδηγό την ανάπτυξη κάποιας ιδέας ή θέματος. Ο μόνος σκοπός της είναι να δώσει μια ποιητική εικόνα, ενώ η "Θυσία" είναι ένα κλασσικό δράμα. Γι'αυτό και προτιμώ την ταινία "Νοσταλγία". Πάντα θαύμαζα τον Μπρεσσόν για την αίσθηση συνέχειας ή λογικής σύνδεσης που συνέχει τις ταινίες του. Αυτή η αίσθηση πηγάζει από την κανονικότητα τέτοιων επεισοδίων όπως, για παράδειγμα, το να ρίχνουμε ένα ποτήρι νερό σε ένα νεροχύτη κάθε πρωί. Το θεωρώ πολύ σημαντική στιγμή. Προσωπικά, μισώ την τυχαιότητα στην ταινία. Η πιο ποιητική εικόνα, όσο ασήμαντη και παράλογη, έχει πίσω της έναν λόγο.

– Υπάρχει η εντύπωση ότι η ταινία "Stalker" είναι πιο κοντά στην "Θυσία".

– Έτσι είναι όντως. Για μένα, η "Θυσία" είναι η πιο εσωτερικά συνεπής από όλες τις ταινίες μου. Μιλά για την εμμονή στην αγνότητα και την κυριαρχία πάνω στο "Εγώ" μας, κάτι που μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο στην τρέλα.

– Γιατί επιλέξατε τον Άγιο Αντώνιο ως την κεντρική εικόνα μιας από τις ταινίες σας που ακολούθησαν;

– Σ΄ αυτό το σημείο, είναι, νομίζω, πολύ σημαντικό να στοχαστούμε πάνω στην αντίφαση που υπήρχε πάντα στην ανθρώπινη καρδιά: τι είναι αγιότητα και τι είναι αμαρτία; Είναι καλό να είσαι άγιος; Για την Ορθόδοξη Εκκλησία, η έννοια τής κοινότητας με άλλους ανθρώπους είναι από τις κεντρικές. Για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς, η Εκκλησία είναι μια ένωση ανθρώπων που συνδέονται με μια πίστη, φορτισμένοι με τα ίδια συναισθήματα. Όταν ένας άγιος εγκαταλείπει τον κόσμο για να πάει στην έρημο, φυσικά κι αναρωτιόμαστε γιατί το έκανε αυτό. Η απάντηση δίνεται από μόνη της: γιατί ήθελε να σώσει την ψυχή του. Μα σκέφτηκε, λοιπόν, την υπόλοιπη ανθρωπότητα όταν έκανε αυτό το βήμα; Προσωπικά με βασανίζει όλη την ώρα το θέμα τής σχέσης μεταξύ σωτηρίας και συμμετοχής στην κοσμική κοινωνία.

"Αλλά γιατί επιλέξατε τον Άγιο Αντώνιο;"

– Θα μπορούσε να ήταν κάποιος άλλος ... Στην περίπτωση αυτή, με ενδιαφέρει πιο πολύ το τίμημα που πρέπει να πληρώσει κανείς για να επιτύχει την ισορροπία μεταξύ «υλικού» και «πνευματικού». Φοβάμαι ότι εκείνοι που πιστεύουν ότι έχουν βγάλει άκρη με αυτό το πρόβλημα δεν λένε όλη την αλήθεια.

– Τι μπορείτε να πείτε για την ιδέα σας για μια ταινία περί Hoffmann;

– Σχετικά με τον Hoffmann! Αυτό είναι μια παλιά ιστορία. Είναι μεγάλη μου επιθυμία να χρησιμοποιήσω αυτό το θέμα για να μιλήσω για τον ρομαντισμό γενικότερα και κάπως έτσι να βάλω ένα τέρμα, για μένα, σε αυτό το θέμα για πάντα. Αν θυμάστε την ιστορία τής ζωής και τού θανάτου τού Kleist και τής νύφης του, θα καταλάβετε τι εννοώ. Οι ρομαντικοί προσπάθησαν να παρουσιάσουν την ζωή διαφορετική από αυτή που είναι στην πραγματικότητα. Πάνω απ' όλα, φοβόντουσαν την ρουτίνα, τις ήδη αποκτημένες συνήθειες, την θεώρηση τής ζωής σαν κάτι το προκαθορισμένο, κάτι το προβλέψιμο. Οι ρομαντικοί δεν είναι μαχητές. Αν πεθαίνουν, αυτό είναι γιατί το βγαλμένο από την φαντασία τους όνειρο δεν είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί. Μού φαίνεται ότι ο ρομαντισμός, ως τρόπος ζωής, είναι πολύ επικίνδυνος, καθώς αποδίδει ύψιστη σημασία στο προσωπικό ταλέντο. Υπάρχουν περισσότερο σημαντικά πράγματα στη ζωή από τα προσωπικά ταλέντα.

– Ποια ακριβώς είναι η στάση σας απέναντι στην Ορθόδοξη Εκκλησία;

– Μού είναι δύσκολο να πω με ακρίβεια. Έζησα στη Σοβιετική Ένωση, πέρασα από την Ιταλία, και τώρα είμαι στη Γαλλία, δεν είχα την ευκαιρία να αναπτύξω κανονικές σχέσεις με την Εκκλησία. Όσες φορές παρευρέθηκα στην Λειτουργία στη Φλωρεντία, ήταν στα ελληνικά, μια άλλη φορά στα ιταλικά αλλά ποτέ στα ρωσικά. Μιλώ, βέβαια για την Ελληνο – Ορθόδοξη Εκκλησία. Πρόσφατα, με συγκλόνισε η συνάντηση με τον Επίσκοπο Anthony (Bloom) στο Λονδίνο. Οι σχέσεις με την εκκλησία προϋποθέτουν ένα σχετικά γαλήνιο τρόπο ζωής. Είμαι κάποιος που επέζησε βομβαρδισμό, οπότε είναι και δύσκολο να περιμένει κανείς από μένα να έχω μια φυσιολογική σχέση με την εκκλησία.

– Υπάρχει μια άποψη ότι ο Λουνατσάρσκυ, συγγραφέας και Μπολσεβίκος, αναφέρθηκε στη θρησκευτική φύση τής επανάστασης τού 1917. Τι έχετε να πείτε για αυτό;

– Πού το είπε αυτό; Ανοησίες! Εκτός αν ήθελε να τονίσει τον θαυμασμό του για την επανάσταση. Αλλά αμφιβάλλω ότι εξέφρασε μια τέτοια άποψη, αν και ορισμένοι Κομισάριοι τού Λαού, χάριν τής δημοτικότητας, μιλούσαν και αναγνώριζαν ο,τιδήποτε.

– Υπάρχει η εντύπωση ότι γοητεύεστε από το θέμα τής Αποκάλυψης. Μοιάζει σαν να θέλετε να το προσεγγίσετε.

– Όχι, απλώς προσπαθώ να καταλάβω ποια είναι η θέση μας στον σημερινό κόσμο και η Αποκάλυψη μιλά για το τέλος των πάντων ...

– Στο βιβλίο του "Πνευματικοί" o Olivier Clement γράφει ότι ο φιλόσοφος Φιόντοροφ θέλησε να μετατρέψει το παραδοσιακό ατομικό θέμα τού ασκητισμού σε συλλογικό, το οποίο, κατά τη γνώμη του, θα έπρεπε να έχει οδηγήσει σε ριζικές αλλαγές στον πολιτισμό. Τι γνώμη έχετε γι΄αυτό;

– Εάν ο ασκητισμός και οι εσωτερικές πνευματικές προσπάθειες μπορούσαν όντως να επηρεάσουν τον κόσμο, τότε γιατί η ανάπτυξη τής κοινωνίας στην διάρκεια τεσσάρων χιλιάδων χρόνων οδήγησε σε τόσο καταστροφικά αποτελέσματα; Πριν από δύο χιλιάδες χρόνια, χρειάστηκε ένας ολόκληρος Γολγοθάς για να «βάλει» την ανθρωπότητα στην «τροχιά» τής Αλήθειας. Αλλά κι αυτό δεν βοήθησε. Είναι λυπηρό να συνειδητοποιήσουμε τη ματαιότητα τού συμβάντος, αν και, υπό κάποια έννοια, ο Γολγοθάς βοήθησε τούς ανθρώπους να αποκτήσουν μια επιθυμία για πνευματική ανύψωση. Αν δεν είχε υπάρξει, τότε δεν θα είχε υπάρξει τίποτε.

– Είδα μερικές φορές ότι διαβάζετε τον Μπερντιάεφ. Θεωρείτε τον εαυτό σας οπαδό του;

– Φυσικά όχι! Δεν συμμερίζομαι όλες τις απόψεις του. Μερικές φορές διατυπώνει ένα πρόβλημα με τέτοιο τρόπο που νομίζεις ότι γνωρίζει την λύση του. Δεν πιστεύω σε ανθρώπους όπως τον Στάινερ ή τον Μπερντιάεφ. Διαφορετικά, θα έπρεπε να παραδεχτούμε ότι υπάρχουν όντως άνθρωποι με αυτές τις εκ των προτέρων γνώσεις, πράγμα αδύνατον!

– Γιατί λένε μερικές φορές οι χριστιανοί: "Ο Χριστός είναι η μόνη απάντηση";

"Το μόνο πράγμα που έχουμε πραγματικά είναι η πίστη." Ο Βολταίρος είπε: "Κι αν ακόμα δεν υπήρχε ο Θεός, θα έπρεπε να τον εφεύρουμε". Κι αν το είπε αυτό, δεν το είπε επειδή δεν πίστευε (κάτι που είναι γεγονός). Δεν ήταν αυτός ο λόγος. Οι υλιστές και οι θετικιστές παρερμήνευσαν πλήρως τα λόγια του. Η πίστη είναι το μόνο πράγμα που μπορεί να σώσει ένα άτομο. Αυτή είναι βαθύτατη πεποίθησή μου. Διαφορετικά, τι μπορούμε να πετύχουμε; Αυτό είναι το μόνο που αναμφίβολα έχει το κάθε άτομο. Όλα τα υπόλοιπα είναι ασήμαντα.

– Πώς θα ερμηνεύατε τα λόγια τού Ντοστογιέφσκι: "Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο";

– Πολλές είναι οι ερμηνείες αυτής τής ρήσης, μερικές φορές χυδαίες και πρωτόγονες. Φυσικά, όταν ο Ντοστογιέφσκι μιλούσε για την ομορφιά, εννοούσε την πνευματική καθαρότητα, την οποία, για παράδειγμα, συναντά κανείς σε έναν Πρίγκιπα Μίσκιν ή σε έναν Ρογκόζιν, και όχι την φυσική ομορφιά τής Ναστάσια Φιλίπποβνα, η οποία κατ΄ουσία ήταν μια συνηθισμένη πεπτωκούσα γυνή ...

– Είπατε ότι ο άνθρωπος πρέπει να δημιουργεί κατ’ εικόνα και καθ΄ ομοίωσίν τού Δημιουργού του ...

– Είναι ταυτόχρονα σημαντικό και ασήμαντο ... Για μένα είναι σαν να αναπνέω καθαρό αέρα ...

– Κάνετε διάκριση μεταξύ των εννοιών «καλλιτέχνης» και «άγιος», «μοναχός»;

– Φυσικά, αυτά είναι διαφορετικά μονοπάτια τής ζωής. Ένας άγιος ή ένας μοναχός δεν δημιουργεί, καθότι όχι άμεσα συνδεδεμένος με τον κόσμο. Αυτό που είθισται για τον άγιο ή τον μοναχό είναι η μη συμμετοχή. Κάτι που έχει πολλά κοινά με τις ανατολικές πεποιθήσεις, κάτι παρόμοιο υπάρχει π.χ. στον Βουδισμό. Ενώ ο καλλιτέχνης ... ο καημενούλης, δυστυχής καλλιτέχνης ... πρέπει να κυλιστεί στην λάσπη, στο επίκεντρο των όσων συμβαίνουν τριγύρω του. Ας θυμηθούμε σ΄ αυτό το σημείο την περίπτωση τού γάλου ποιητή Rimbaud, ο οποίος δεν ήθελε να γίνει ποιητής. Παρόμοια παραδείγματα υπάρχουν πολλά.

Αισθάνομαι συμπόνια για τον μοναχό, καθώς με τον τρόπο που ζεί, αναπτύσσει μόνο μέρος τού εαυτού του. Ο καλλιτέχνης, από την άλλη πλευρά, πρέπει να διασπάσει το ταλέντο του σε πολλά κομμάτια, μπορεί να μπερδευτεί, να εξαπατηθεί, η ψυχή του βρίσκεται πάντα σε κίνδυνο.

Την ίδια στιγμή, δεν μπορεί κανείς να αντιτάξει απέναντι στον άγιο τον ποιητή, όπως έναν άγγελο με τον διάβολο. Όλα εξαρτώνται από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το άτομο. Ο άγιος θα κατακτήσει την σωτηρία, ο καλλιτέχνης, πιθανώς όχι. Πιστεύω στον θεϊκό απόλυτο προορισμό.

Ο Έρμαν Έσσε έλεγε: "Ήθελα σε όλη μου τη ζωή να γίνω άγιος, αλλά είμαι αμαρτωλός. Μπορώ μόνο να αφεθώ στην βοήθεια τού Κυρίου". Δεν είμαι καν βέβαιος ότι οι ενέργειές μου θα επιφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα ...

Υφίσταται ομοιότητα μεταξύ αγίου και καλλιτέχνη, αλλά είναι απαραίτητο να δούμε και την διαφορά, που συνίσταται στο γεγονός ότι ένα άτομο είτε προσπαθεί να είναι σαν τον Δημιουργό του, είτε προσπαθεί να σώσει την ψυχή του. Έτσι, το ερώτημα είναι είτε περί τής σωτηρίας τού εαυτού μας είτε περί δημιουργίας μια πνευματικά πλουσιότερης ατμόσφαιρας σε όλο τον κόσμο. Ποιος ξέρει πόσα έχουμε ακόμη να ζήσουμε. Πρέπει να ζούμε με την σκέψη ότι αύριο κιόλας ο Κύριος μπορεί να μάς καλέσει σε Αυτόν. Πολλές ήταν οι ιδιοφυΐες που πέρασαν όλη τους την ζωή προσπαθώντας να απαντήσουν στην ερώτηση που μού θέσατε. Αυτό θα ήταν ένα θέμα για ταινία! Αν στρέφομαι στην εικόνα τού Αγίου Αντωνίου, είναι για να προσεγγίσω το θέμα. Προσπαθώ να καταλάβω και να εξηγήσω αυτό το επίκαιρο σημείο σε όλους τούς ανθρώπους. Σε τελική ανάλυση, δεν έχει σημασία αν πεθαίνουμε ή όχι, αφού όλοι πεθαίνουμε – είτε όλοι μαζί είτε μεμονωμένα.

* * *

"Η έννοια τής θρησκευτικής αλήθειας είναι η ελπίδα. Η φιλοσοφία αναζητά την Αλήθεια ορίζοντας το νόημα τής ανθρώπινης δραστηριότητας, τα όρια τού ανθρώπινου νου, το νόημα της ύπαρξης, ακόμα και όταν ο ίδιος ο φιλόσοφος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη στερείται νοήματος και ότι οι ανθρώπινες προσπάθειες είναι μάταιες.

Η θεμελιώδης σημασία τής τέχνης δεν συνίσταται, όπως συχνά διατυπώνεται, στο να μεταδίδει ιδέες, να προπαγανδίζει σκέψεις και να χρησιμεύει ως παράδειγμα. Ο σκοπός της τέχνης είναι να προετοιμάσει το άτομο για τον θάνατο, να εξυψώσει την ψυχή του έτσι ώστε να μπορέσει να μετατραπεί στο Αγαθό.

Ένα αριστούργημα επιδρά πάνω στο άτομο τόσο που να αρχίζει να αισθάνεται στον εαυτό του την ίδια κλήση προς την αλήθεια που καθοδήγησε τον καλλιτέχνη στην δημιουργία. Όταν εγκαθιδρύεται η επαφή μεταξύ ενός έργου τέχνης και τού ατόμου που το αντιλαμβάνεται, ο τελευταίος βιώνει ένα τράνταγμα καθαρισμού τής ψυχής.

Όταν ο θεατής βρίσκεται σε ένα πεδίο ακτινοβολούμενο από ένα μεγάλο έργο τέχνης, τότε αναδύονται οι ωραιότερες πλευρές τής ψυχής του, οι οποίες έχουν ως στόχο την απελευθέρωση. Σε κάτι τέτοιες στιγμές λαμβάνει χώρα η συνειδητοποίηση και η ανακάλυψη τού εαυτού μας ως ατόμου, η αίσθηση τού άνευ ορίων δημιουργικού δυναμικού, καθώς και τού απύθμενου βάθους των συναισθημάτων μας " ²

^[1] Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στην ρωσική γλώσσα για πρώτη φορά στο περιοδικό "Η τέχνη τού Κινηματογράφου" 1989, αριθ. 2, με τίτλο "Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο ..." Η συνέντευξη τού Αντρέι Ταρκόφσκι διεξήχθη από τον Charles – Henri de Brantes. Μετάφραση τής Μ. Τσακόβσκαγια από την έκδοση στην αγγλική γλώσσα τού "Μήνας" ("Μonth") τού 1987 Ν^ο 8 – 9. Δημοσιεύεται εδώ σύμφωνα με την πρώτη ρωσική έκδοση με την αποκατάσταση τού αρχικού ονόματος τής γαλλικής έκδοσης και των γαλλικών ονομάτων – Charles – Henri de Brantes, Olivier Clement – σύμφωνα με τους κανόνες τής ρωσικής μεταγραφής.
^[2] Ταρκόβσκι Α. Γλυπτική τού Χρόνου. Σκέψεις περί κινηματογράφου. Λονδίνο Bodley Head, 1987, σελ. 43.