Ζώντας τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή με τα παιδιά

«Κάθε φορά εκπλήσσομαι, όταν αντιμετωπίζω περιπτώσεις, όπου τα παιδιά βαθιά πνευματικών, θρησκευτικά μορφωμένων ανθρώπων δεν ξέρουν ούτε το Ευαγγέλιο ούτε την εκκλησιαστική ζωή ή τη λατρεία... Ενώ η μητέρα πήγαινε σε εκκλησίες, σε ιερείς, περισσότερο όμως σε πρεσβυτέρες, διατηρούσε αυστηρά τη νηστεία, αναπολούσε τον ασκητικό βίο και την εγκράτεια, τα παιδιά μεγάλωσαν ως θρησκευτικοί «αγροίκοι», που δεν ήξεραν τίποτα... για τον κόσμο στον οποίο προσπαθούσε να ζήσει η μητέρα τους», γράφει ο πρωθιερέας Γκλεμπ Καλέντα.

Είμαι βέβαιη ότι και εσείς βρεθήκατε στη θέση να συνομιλήσετε με πολύτεκνους, άξιους γονείς, τα παιδιά των οποίων είναι, μεν, αγαπητά, αποτελούν, όμως, εμπόδιο στην πνευματική ζωή. Πώς να κάνεις όλη την οικογένεια να ζει εκκλησιαστικό βίο σαν «μια ψυχή»; Για εμάς, τους κάτοικους μεγαλούπολης, χωρισμένους από τις παραδόσεις, αυτό φαίνεται να είναι ένα ιδιαίτερα δύσκολο, καθόλου εύκολο, έργο.

Αν μιλάμε για εορτές, όπως, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, την Πεντηκοστή, τις ονομαστικές εορτές, τότε το πρόβλημα να φέρουμε την εκκλησιαστική εορτή στο σπίτι λύνεται εύκολα. Στο κάτω-κάτω, αρκεί να στολίσετε το χριστουγεννιάτικο δέντρο και να πάτε στη λειτουργία, αυτό είναι ήδη γιορτή, στην οποία συμμετέχουν όλα τα μέλη της οικογένειας.

Τα πράγματα με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή είναι πιο σύνθετα. Τα παιδιά δύσκολα συνδυάζονται με την αυστηρότητα, πειθαρχία και σιωπή, που απαιτούν οι λειτουργίες της Σαρακοστής. Εγώ, τουλάχιστον, δεν μπορώ πάντα να το καταφέρω με πέντε παιδιά. Η μόνη αλλαγή στη ζωή ολόκληρης της οικογένειας είναι η τροφή. Σε μερικές ορθόδοξες οικογένειες, ακόμα και τα μικρά παιδιά νηστεύουν αυστηρά, σε μερικές δεν τρώνε κρέας ή γλυκά. Για εμάς τους ενήλικες, αυτός ο περιορισμός στα τρόφιμα είναι οργανικά συνδεδεμένος με την ιδέα ότι έχει έρθει μια ιδιαίτερη περίοδος, η οποία ξεχωρίζει από τον τόπο ζωής τον υπόλοιπο χρόνο. Ο καιρός της μετάνοιας, της κάθαρσης, είναι καιρός ήσυχης χαράς και προσευχής, όταν δεν ζούμε όπως συνήθως. Ο Μέγας Κανών του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, η Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων και άλλες λειτουργίες, μας βοηθούν να συντονιστούμε με αυτόν τον ειδικό τρόπο ζωής, να παραμείνουμε συγκεντρωμένοι και προσεκτικοί. Τα παιδιά μας, όμως, δεν τα αφομοιώνουν όλα αυτά ή αφομοιώνουν μόνο ένα μέρος. Ταυτόχρονα, στο σπίτι συνεχίζεται η συνηθισμένη ζωή και η περίοδος της νηστείας από τα παιδιά συχνά δεν διακρίνεται.

Εν τω μεταξύ, είναι απολύτως εφικτό η ροή ολόκληρου του σπιτιού ν’ ακολουθεί τη ζωή της Εκκλησίας.

Η «αρχή της ορατότητας» είναι μία από τις πιο αποτελεσματικές στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. Στον ναό, οι διάφορες εορτές διακρίνονται με τα αντίστοιχα χρώματα: Το χρώμα των αμφίων, των κουρτινών και της διακόσμησης των εικόνων. Με τον ίδιο τρόπο και στο εσωτερικό του σπιτιού παίζουν σημαντικό ρόλο τα υφάσματα: Κουρτίνες, τραπεζομάντιλα, ενίοτε η ταπετσαρία. Και ο πρωθιερέας Γκλεμπ Καλέντα μίλησε για τη σημασία της διακόσμησης του σπιτιού, στο οποίο ανατρέφονται παιδιά, για τον καθορισμό μιας οικογενειακής ζωής σε συγκεκριμένο ρυθμό. Στην οικογένειά μου η μητέρα διακοσμούσε τις εικόνες του σπιτικού μας εικονοστασίου με μεγάλες δαντέλες και το πρωί την Καθαρά Δευτέρα αυτές οι διακοσμήσεις ήταν μαύρες. Εμείς, τα παιδιά, πηγαίναμε σε κανονικό σχολείο, στο οποίο μας περίμενε μια καθημερινότητα, που καθόλου δεν θυμίζει νηστεία. Και αυτές οι δαντέλες, όπως και η προσευχή του οσίου Εφραίμ του Σύρου, μετά την πρωινή προσευχή, μας έβαζαν στον «ρυθμό της νηστείας». Στον δρόμο για το σχολείο περπατάγαμε κάπως πιο ήσυχα από το συνηθισμένο. Αυτές οι μαύρες δαντέλες πάνω από τις εικόνες αλλάζουν σημαντικά τη συνολική «εντύπωση» του σπιτιού και η τελετουργική αλλαγή των δαντελών σε μαύρο και στη συνέχεια, το Μεγάλο Σάββατο, σε κόκκινο, συμβάλλει στη μετάβαση στην «ιδιαίτερη περίοδο».

Στο βιβλίο «Έτος Κυρίου», ο Ιβάν Σμελιόφ γράφει ότι στα παιδικά του χρόνια κατέβαζαν τελείως τις κουρτίνες, κατά τη διάρκεια της νηστείας. Εντυπωσιασμένοι από αυτήν την ιστορία, τα παιδιά μου πρότειναν να βγάλουμε κι εμείς τις κουρτίνες στα δωμάτιά μας. Και πράγματι, χωρίς τις κουρτίνες, εμφανίστηκε ένα ιδιαίτερο «νηστίσιμο» πνεύμα στο σπίτι. Παρεμπιπτόντως, το Πάσχα, όταν κρεμάμε πάλι τις κουρτίνες, το σπίτι λαμβάνει μια ακόμα πινελιά «εορταστικής» διάθεσης. Ακόμα, είναι εύκολο ν’ αλλάξουμε και τα τραπεζομάντιλα: Στη νηστεία χρησιμοποιήστε απλά, μη γιορτινά, ή ειδικά, επιλεγμένα για την περίπτωση, τραπεζομάντηλα-μουσαμάδες. Έτσι, με τη βοήθεια μικρών αλλαγών στο εσωτερικό, η περίοδος της Σαρακοστής γίνεται «ορατή», σχεδόν «αισθητή».

Χωρίς κουρτίνες, τα παράθυρα γίνονται λίγο βαρετά και κάπως γυμνά. Αγοράσαμε μπογιές γκουάς –το χρώμα αυτό ξεπλένεται εύκολα– και χρωματίσαμε στο τζάμι επτά σκαλοπάτια, που οδηγούν προς τα επάνω. Από τη μια πλευρά, αυτό συμβολίζει την Κλίμακα, η οποία, παρεμπιπτόντως, τιμάται από την Εκκλησία την Κυριακή του Αγίου Ιωάννου της Κλίμακος, από την άλλη, τον σκοπό της νηστείας ως οδού προς τον Θεό. Σε κάθε σκαλοπάτι γράψαμε έναν αριθμό. Ως πρόσθετο στοιχείο διδασκαλίας, καλό είναι ν’ αριθμήσουμε τα σκαλοπάτια όχι με αραβικούς αριθμούς, αλλά με ρωμαϊκούς, σε περίπτωση που τα παιδιά δεν τους γνωρίζουν ή ακόμα και με την παλιά ελληνική αρίθμηση, ώστε ν’ απομνημονευθούν ευκολότερα αυτά τα παράξενα σύμβολα. Η κλίμακα οδηγεί στον ήλιο. Αυτό είναι, ταυτόχρονα, συμβολισμός της εορτής και σύμβολο του Χριστού –του Ήλιου της Αλήθειας. Και στις δύσκολες μέρες, ένας τέτοιος λαμπερός κίτρινος ήλιος στο παράθυρο ενθαρρύνει τους νηστεύοντες. Τα παιδιά έφτιαξαν έναν ανθρωπάκο από παχύ χρωματιστό χαρτί (σκέφτηκαν να φτιάξουν όλα τα μέλη της οικογένειας, αλλά στην περίπτωσή μας θα ήταν υπερβολικό) και χρησιμοποιώντας πλαστελίνη τον τοποθέτησαν στο πρώτο σκαλοπάτι. Όταν φτάνει η δεύτερη εβδομάδα, ο ανθρωπάκος ανεβαίνει στο δεύτερο σκαλοπάτι και με αυτόν τον τρόπο φτάνει μέχρι και το τελευταίο. Και μόλις φτάσει, τα σβήνουμε όλα. Ταυτόχρονα, καθαρίζουμε τα παράθυρά και κρεμάμε τις κουρτίνες. Η σκάλα μπορεί να συνοδευτεί και με τις επτά βασικές αρετές.