Η «Εσχατολογία της Κάθαρσης» ως συγκρητιστικό μοντέλο της φιλελεύθερης Θεολογίας στον 20ο αιώνα

Το άρθρο ασχολείται με το πρόβλημα του θρησκευτικού συγκρητισμού, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της σύγχρονης φιλελεύθερης Θεολογίας. Παραδείγματα αυτής της Θεολογίας προσφέρουν οι πολυάριθμες εσχατολογικές διδασκαλίες, που εμφανίστηκαν στην Ορθόδοξη και Καθολική θεολογία τον περασμένο αιώνα. Αυτές οι διδασκαλίες, οι οποίες βασίζονται σε κοινές φιλοσοφικές και θεολογικές απόψεις, συγκροτούν τη λεγόμενη «εσχατολογία του Καθαρτηρίου» -μια προσπάθεια συνδυασμού του Καθαρτηρίου και της Αποκαταστάσεως. Η παρούσα εργασία εστιάζεται στην ανάλυση αυτής της διδασκαλίας, από την άποψη της Ορθόδοξης Παράδοσης.

Μαρτύρια στην Κόλαση. Ψηφιδωτό στο Torcello της Ιταλίας Ο χρόνος που ζούμε μας υπαγορεύει ορισμένους κανόνες, όχι μόνο συμπεριφοράς, αλλά και τρόπου σκέψης. Οι φιλελεύθερες, δυτικοευρωπαϊκής προέλευσης, αξίες κηρύσσονται ως πανανθρώπινες και καθολικές, όχι μόνο στον τομέα της πολιτικής, του δικαίου, της ηθικής, των κοινωνικοοικονομικών και άλλων σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και στον τομέα της Θρησκείας -της Θεολογίας. Οι αρχές της ανοχής και της πολιτικής ορθότητας εφαρμόζονται σ’ ένα τέτοιο συγκεκριμένο τμήμα της εκκλησιαστικής θεωρίας, όπως είναι η Εσχατολογία -η τελική μοίρα του ανθρώπου και των πάντων. Αν στη γήινη ζωή η "νέα Εδέμ" είναι μια κοινωνία των πολιτών που στερείται οποιασδήποτε θρησκευτικής, εθνικής, πολιτιστικής και ιστορικής ταυτότητας, τότε, στη ζωή του «μέλλοντος αιώνος», ένα τέτοιο πρότυπο θ’ αποτελείται από την κοινωνία των σωσμένων, όλων, χωρίς καμιά επιλογή.

Τον 20^ο αιώνα, στη Χριστιανική Θεολογία και ειδικότερα στην Ρωσική Θρησκευτική Φιλοσοφία, διαφαίνεται πάλι η τάση για δημιουργία μιας «πανχριστιανικής» Εσχατολογίας, της λεγόμενης «Εσχατολογίας του Καθαρτηρίου», μιας συγκρητιστικής διδασκαλίας, που συνδυάζει την ιδέα του μεταθανάτιου Καθαρτηρίου (συνδυασμός της έννοιας του Καθαρτηρίου της Καθολικής Εκκλησίας με τον Ωριγενισμό) και τον Υπαρξισμό.

Η διαδικασία φιλελευθεροποίησης της Θεολογίας στη Δύση και η δημοφιλής φιλοσοφία του Υπαρξισμού τον τελευταίο αιώνα βρέθηκαν αντιμέτωποι μ’ ένα σοβαρό εσχατολογικό πρόβλημα, την παραδοσιακή πίστη της Εκκλησίας στην αιωνιότητα της Κόλασης. Η Ορθόδοξη Ομολογία της Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας της Ανατολής αναφέρει: «Πώς πρέπει να σκεφτόμαστε περί των ανθρώπων που πεθαίνουν με οργή Θεού; Μετά την Τελική Κρίση, θα βασανίζονται αιωνίως, κάποιοι περισσότερο, κάποιοι λιγότερο, όπως λένε οι Γραφές (Λουκάς 12: 47-48 [ΣτΜ: " ἐκεῖνος δὲ ὁ δοῦλος, ὁ γνοὺς τὸ θέλημα τοῦ κυρίου ἑαυτοῦ καὶ μὴ ἑτοιμάσας μηδὲ ποιήσας πρὸς τὸ θέλημα αὐτοῦ, δαρήσεται πολλάς])» ^[1]. Άμεσες βιβλικές επιβεβαιώσεις περί αιωνιότητας της Κόλασης είναι τα κηρύγματα περί Τελικής Κρίσεως (Ματθαίος 25: 31-46), περί Πλουσίου και Λαζάρου (Λουκάς 16: 19-31), η μαρτυρία της Αποκάλυψης (Αποκάλυψη 20:10). Έμμεσες -οι Επιστολές Παύλου (1 Κορ. 6: 10 · Γαλ. 5: 19-21 · Φιλ. 3: 19 και άλλες). Ο μακαριστός Ιερώνυμος της Στριδώνας, στην ερμηνεία που δίνει περί του χωρίου του Ματθαίου 25:46, κατανοεί τον τόπο αυτό ξεκάθαρα και κατηγορηματικά: "Συνετέ αναγνώστη, δώσε προσοχή στο γεγονός ότι οι τιμωρίες είναι αιώνιες και σαν συνέπεια αυτού η αιώνια ζωή δεν θα πρέπει να έχει οιοδήποτε τέλος" ^[2]. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, μιλώντας για το καθαρτήριο πύρ ως τον ηθικό βασανισμό των αμαρτωλών (άποψη παρόμοια με αυτήν που εξέφρασε ο Άγιος Ισαάκ Σύρος), ωστόσο, δηλώνει με βεβαιότητα την ύπαρξη του αιωνίου πυρός: «Γνωρίζω ότι το πυρ δεν είναι καθαρτήριο, αλλά τιμωρία [...] είναι επίσης μια φοβερή φωτιά, η οποία δρα ταυτόχρονα μ’ ένα ακοίμητο και άφθαρτο σκουλήκι, που δεν σβήνεται, αλλά ζει αιώνια (ΣτΜ: Η πλαγιογράφηση είναι του Η. Μάσλοφ) για τους κακούς" ^[3].

Ωστόσο, ακριβώς αυτά τα βιβλικά κείμενα έγιναν αντικείμενο πάσης φύσεως κριτικής στη φιλελεύθερη Θεολογία. Στην ερμηνεία της Γραφής εφαρμόζεται μια μέθοδος, που βασίζεται σ’ έναν συγκρητιστικό συνδυασμό μιας βουλησιαρχικής και επιλεκτικής προσέγγισης του κειμένου, με άξονα τις φιλοσοφικές προτιμήσεις του ερμηνευτή.

Για παράδειγμα, ο Χανς Ουρς φον Μπαλτάζαρ θεωρεί την παραβολή της Τελικής Κρίσης ως μια εβραϊκή αναπαράσταση της γέεννας (ΣτΜ: Σύμφωνα με την Π. Διαθήκη, η κόλαση, στην οποία θα τιμωρηθούν, μετά θάνατον, οι αμαρτωλοί), την οποία θεωρεί ότι δεν έχει καμία σχέση με την Εσχατολογία της Καινής Διαθήκης. ^[4] Ένας άλλος Καθολικός Θεολόγος, ο Μπερνάρ Σεμποϊέ, δείχνει ότι στον βαθμό που η διδασκαλία περί Κόλασης περιέχεται στις παραβολές και όχι στον απλό λόγο του Σωτήρα, οι παραβολές αυτές είναι μόνο "σενάρια-εικασίες και ο Ιησούς θέλει απλά οι ακροατές του ν’ αποφύγουν μια τέτοια εξέλιξη των γεγονότων". Δεν πρόκειται για ένα «ρεπορτάζ περί του μέλλοντος", για κάτι που μια μέρα θα γίνει πραγματικότητα, αλλά για μια έκκληση προς το άτομο που ζει σήμερα", γράφει ο Σεμποϊέ, αναφερόμενος στον Καρλ Ράνερ. ^[5] Στις σύγχρονες ορθόδοξες έρευνες συναντάμε συχνά την ιδέα ότι η παραβολή της Τελικής Κρίσης πρέπει να γίνει κατανοητή "όχι ως δογματική θέση περί αιωνιότητας του μαρτυρίου, αλλά ως προφητική προειδοποίηση" ^[6].

Οι σύγχρονοι Καθολικοί Θεολόγοι θεωρούν τη θέση περί αιωνιότητας της Κόλασης ως τίποτα περισσότερο από έναν «φόβο των ποιμένων» ^[7] (ΣτΜ: [Λουκ. 2,8] Καὶ ποιμένες ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν. [Λουκ. 2,9] καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς καὶ δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αὐτούς, καὶ ἐφοβήθησαν φόβον μέγαν) ή την αξιολογούν ως μια «επικίνδυνη και, στους καιρούς μας, όλο και πιο ακατανόητη θέση» ^[8] . Ο Ράους, ο οποίος ανέλαβε το έργο της παρουσίασης της Καθολικής Θεολογίας στις αρχές του 21^ου αιώνα, απέρριψε την ιδέα της αιώνιας τιμωρίας ως αβάσιμη: «Η κατανόηση του Θεού... ως κάποιου που καταδικάζει σε αιώνια βασανιστήρια δεν έχει μεγάλο θεολογικό νόημα» ^[9]. Ορισμένοι Ορθόδοξοι συγγραφείς του 20ού αιώνα, επίσης, εξέτασαν με σκεπτικισμό τα περί αιωνίου μαρτυρίου από το ύψος του πνευματικού τους βάθρου: «Η διαδεδομένη έννοια του αιωνίου μαρτυρίου συνιστά απλώς μια σχολική άποψη, μια απλοποιημένη θεολογία (έχει ποινική απόχρωση)» ^[10].

Νικολάι Μπερντιάεφ Ο N. A. Μπερντιάεφ προτείνει να βλέπουμε στις παραβολές την «εξωτερική», παιδαγωγική και απευθυνόμενη στον απλοϊκό αναγνώστη, πλευρά του Ευαγγελίου, η οποία βρίσκεται στην «αντίπερα όχθη» από την «εσωτερική» διδασκαλία του Χριστού, που τα πάντα ελεεί, συγχωρεί και δεν καταδικάζει κανέναν. Ο Μπερντιάεφ διορθώνει την Αγία Γραφή, σε συμφωνία με την υπερτροφική φιλοσοφία του περί ελευθερίας: «Ο Χριστιανισμός είναι θρησκεία αγάπης και ελευθερίας [...] Ο Χριστός δεν ήρθε για να κρίνει, αλλά για να σώσει και να σώσει όλους. Συγκρίνετε, όμως, το πνεύμα τής επί του Όρους Ομιλίας και του Ευαγγελίου γενικότερα, με τις παραβολές. Στις παραβολές, ο οικοδεσπότης προβαίνει συνήθως σ’ έναν απότομο διαχωρισμό ανθρώπων και στέλνει όλους εκείνους που δεν έχουν εκπληρώσει τη θέλησή του στη φωτιά της Κόλασης, όπου θα υπάρχει θρήνος και τρίξιμο δοντιών. Στις παραβολές υπάρχει σκληρότητα και ασπλαχνία και πολλοί ορθόδοξοι «οπαδοί» της Κόλασης μπορούν να τις επικαλούνται [...] Κι αυτό εγείρει το ερώτημα αν μπορεί κανείς να κατανοήσει τον Χριστιανισμό ως θρησκεία φόβου και εκφοβισμού [...] Πρέπει να θυμόμαστε ότι οι παραβολές απευθύνονται στον απλό άνθρωπο εκείνης της εποχής, στον μέσο άνθρωπο, ο οποίος μετά δυσκολίας κατανοεί τα περί ανιδιοτελούς αγάπης για τον Θεό και για τα θεία, η «δράση» τους ήταν σ’ ένα περιορισμένο πλαίσιο χώρου και χρόνου. Οι παραβολές είναι «εξωτερικές», είναι οι διδασκαλίες του Χριστού, της άνωθεν Φωνής, και διαχέονται μέσα στη σκοτεινή ανθρώπινη συνείδηση. Οι ανθρώπινες μάζες εξακολουθούν να μην κατανοούν άλλη γλώσσα, λίγοι μόνο καταλαβαίνουν"^[11]. Στις αρχές του περασμένου αιώνα, αυτοί οι "λίγοι" έγιναν θρησκευτικοί υπαρξιστές, που προσπάθησαν να προσαρμόσουν την Εσχατολογία της Εκκλησίας στο πλαίσιο του δικού τους φιλοσοφικού λόγου. Σε αυτό το σημείο κάνει την εμφάνισή της η «Εσχατολογία του Καθαρτηρίου», που εκδηλώνεται στον συγκρητισμό Θρησκείας και Φιλοσοφίας και γίνεται φιλοσοφική πίστη, το ατομικιστικό «δόγμα», το οποίο δεν αποδέχεται μια πραγματική και αντικειμενική Κόλαση.

Στη δική μας (ΣτΜ: Ρωσική) Θρησκευτική Φιλοσοφία, η κριτική της παραδοσιακής διδασκαλίας της Εκκλησίας περί του αιώνιου μαρτυρίου είναι πιο έντονη στην αξιολόγηση του Ν. Α. Μπερντιάεφ: «Τη μεγαλύτερη αντίδραση σ’ εμένα προσωπικά προκαλεί η οποιαδήποτε αντικειμενοποίηση της Κόλασης και η κάθε είδους προσπάθεια οικοδόμησης μιας Οντολογίας της Κόλασης, πράγμα που κάνουν οι παραδοσιακές θεολογικές διδασκαλίες. Βλέπω σε αυτό μια δογματοποίηση αρχαίων σαδιστικών ενστίκτων του ανθρώπου"^[12]. Η πατερική προειδοποίηση ότι η Κόλαση είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα και η καταδίκη στο αιώνιο μαρτύριο είναι το όριο της «ασκούμενης πίεσης» από την πλευρά της ορθόδοξης εσχατολογίας στο επίπεδο της προσωπικής ευθύνης και της σοβαρότητας της επιλογής και όχι απλά και μόνο εκκλησιαστική παιδαγωγική, όλα αυτά φαίνεται να είναι φιλελεύθερη σκέψη «μεσαιωνικoύ σκοταδισμού» και απαιτεί μια νέα ερμηνεία, στο πνεύμα του "Σύγχρονου" Χριστιανισμού. Εάν η Εσχατολογία, η οποία περιλαμβάνει τη δυνατότητα της αιώνιας Κόλασης, δεν είναι διδασκαλία της Εκκλησίας παρά ένα εκπαιδευτικό πρότυπο, τότε μπορεί ν’ απορριφθεί από έναν τολμηρό, "ώριμο" Χριστιανό. Ο Μπερντιάεφ το καταδεικνύει με σαφήνεια: "Η ανθρωπότητα έχει εισέλθει σε μια ηλικία, όπου στη Θρησκεία το στοιχείο των τρομακτικών και απειλητικών σκληρών τιμωριών είναι μόνο στα χέρια της μαχόμενης αθεΐας. Αν μέχρι τώρα η ιδέα της Κόλασης είχε την υποστήριξη της Εκκλησίας, τώρα η Εκκλησία απλά την απωθεί ως σαδιστική ιδέα και αποτρέπει να επιστρέψουμε σε αυτήν. Η θρησκευτική μου αίσθηση (ΣτΜ: Η πλαγιογράφηση είναι του Η. Μάσλοφ) και συνείδηση βρίσκει απαράδεκτα κι εκείνα τα στοιχεία του ίδιου του Ευαγγελίου, που είναι καταδικαστικά, τιμωρητικά και φοβίζουν με την αναφορά στην Κόλαση»^[13].

Για τον Μπερντιάεφ, τον πρώτο θρησκευτικό υπαρξιστή στη χώρα μας, καθώς και για όσους θεολόγους βλέπουν στην ιδέα της Κόλασης μόνο έναν «φόβο των ποιμένων», η ίδια η Εσχατολογία παύει ν’ αποτελεί διδασκαλία της Εκκλησίας και γίνεται θέμα προσωπικής «θρησκευτικής αίσθησης». Η αλήθεια, η καθαρότητα και η πηγή αυτού του συναίσθηματος δεν εμπνέει πάντα την εμπιστοσύνη σ’ ένα πνευματικά εκλεκτικό πρόσωπο. Η απειλή του θρησκευτικού συγκρητισμού παίρνει όλο και μεγαλύτερη ώθηση, όταν τα δογματικά όρια της Αλήθειας καθορίζονται ή διορθώνονται από θρησκευτικά συναισθήματα και φιλοσοφικά κινήματα, όπως, π.χ., ο υπαρξισμός τον 20^ο αιώνα.

Για ποιον ακριβώς λόγο θεωρείται αυτή η ίδια η Φιλοσοφία του Υπαρξισμού ως ένα από τα συστατικά της "Εσχατολογίας του Καθαρτηρίου"; Ίσως επειδή η ίδια η ιδέα του καθολικού Καθαρτηρίου, καθώς και η ιδέα της απόρριψης ακόμη και της σκέψης της Κόλασης, κατέστη μεγάλος πειρασμός τον 20^ο αιώνα, ο οποίος αποθέωσε την ελευθερία και την απεριόριστη αναιτιοκρατία. Ο διάσημος φιλόσοφος της ρωσικής διασποράς, ο Σ. Α. Λεβίτσκι, ονόμασε αυτό το φαινόμενο «ειδωλολατρισμό της ελευθερίας», βλέποντας στον σύγχρονο Υπαρξισμό της εποχής του μια «φιλοσοφία περήφανης απελπισίας»^[14]. Στις δε διδασκαλίες του Μπερντιάεφ, ο Λεβίτσκι είδε «μια τραγική θεοδικία, αρνούμενη την παντοδυναμία του Θεού, χάριν της σωτηρίας της ανθρώπινης ελευθερίας και της αγαθότητας του Θεού»^[15].

Το μυστήριο της ζωής του μέλλοντος αιώνα εκφράσθηκε με έναν αλόγιστο κι υπεραπλουστευτικό τρόπο, ως ένα καθαρά φιλοσοφικό δίλημμα: Πώς να βάλει η ανθρώπινη λογική στο ίδιο «καλάθι» θεϊκή αγάπη για όλα τα κτιστά όντα, από τη μία, και ύπαρξη του αιώνιου μαρτυρίου από την άλλη. Τη γενική ελπίδα για τη σωτηρία όλων από τη μία και από την άλλη την παρουσία της άφθαρτης ελεύθερης θέλησης ενός ανθρώπου, που του δίνει τη δυνατότητα ν’ αντισταθεί στη σωτηρία του. Έναν Θεό δικαστή, από τη μία, κι έναν Θεό ελεήμονα από την άλλη. Οι προσπάθειες για την επίλυση αυτού του προβλήματος ανέδειξαν τις βασικές εσχατολογικές τάσεις του 20ού αιώνα, τις οποίες, για λόγους ευκολίας περιγραφής, μπορούμε να διακρίνουμε σε τρία φιλοσοφικά και θεολογικά ρεύματα, τα οποία, από ιδεολογικής άποψης, είναι πολύ αλληλένδετα:

1. Μία Εσχατολογία που συνδέεται, κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο, με την αναβίωση της αρχαίας Αποκαταστάσεως .
2. Μία Εσχατολογία που ονομάζεται "Χειρουργική" Κόλαση ^[16].
3. Μία ψυχολογική Εσχατολογία, που πηγάζει από μια διαισθητική επιθυμία να ελπίζουμε για τη σωτηρία όλων.

Και τα τρία αυτά κινήματα αντιπροσωπεύουν τη γενική εικόνα της «Εσχατολογίας του Καθαρτηρίου» στη σύγχρονη φιλελεύθερη θεολογία. Στις ημέρες της Συνόδου της Φλωρεντίας του 1437-1439, οι οικουμενίζοντες διανοητές βάλθηκαν να ενοποιούν το δόγμα της μεταθανάτιας μοίρας του ανθρώπου, προσπαθώντας να μοντελοποιήσουν μια ενιαία «γεωγραφία» της μετά θάνατον ζωής. Τον 15ο αιώνα, ο Ορθόδοξος κόσμος, στο πρόσωπο του Αγίου Μάρκου του Ευγενικού, απέρριψε το δόγμα των Καθολικών περί του Καθαρτηρίου, ως ένα «ενδιάμεσο» μέρος και «κατάσταση» μεταξύ των Ουρανίων και της Κόλασης, ενώ στον 20^ο αιώνα γεννιέται μια νέα θεολογική πρόκληση: Η φιλοσοφία του Υπαρξισμού και της Φιλελεύθερης Θεολογίας προτείνουν την αναγνώριση της Κόλασης ως ενός μεγάλου Καθαρτηρίου.

Αποκαταστάση ως καθολικό Καθαρτήριο

To Καθαρτήριο στη μεσαιωνική ερμηνεία του Δάντη δεν λαμβάνεται πλέον στα σοβαρά ούτε από τους ίδιους τους Καθολικούς θεολόγους, ακόμη λιγότερο δε από τους Ρώσους θρησκευτικούς διανοούμενους. Αλλά η ίδια η ιδέα μιας μέσης κατάστασης μετά θάνατον, η δυνατότητα εξαγνισμού και μιας δυναμικής του Προσώπου, κάποιου ιδιότυπου «καθαρτηρίου», ελκύει πολλούς Ρώσους θρησκευτικούς φιλοσόφους και ορισμένους θεολόγους, τόσο Καθολικούς όσο και Ορθόδοξους. Εγκατέλειψαν την κλασική έννοια του Καθαρτηρίου ως «ενδιάμεσης» θέσης και κατάστασης και, αντ΄αυτής, ανέπτυξαν ενεργά την ιδέα του Καθαρτήριου ως κατάστασης και ότι αυτή η κατάσταση ταυτίζεται με την Κόλαση. Σύμφωνα με την αντίληψή τους, το μεσαιωνικό δόγμα περί Καθαρτηρίου είναι μόνο μια ακατανόητη και παραμορφωμένη εκδοχή της πραγματικά χριστιανικής εσχατολογικής διαίσθησης της Παλαιάς Εκκλησίας. Μια τέτοια αυθεντική διαισθητική πίστη προτείνει να «προσφέρει» η Αποκατάσταση.

Πρωθιερέας Σέργιος Μπουλγκακόφ Σκέψεις περί αυτού, για παράδειγμα, εξέφρασε ο π. Σέργιος Μπουλγκακόφ, ο οποίος πίστευε ότι το Kαθαρτήριο είναι μια απλοϊκή, ακόμη και ανεπεξέργαστη, έκφραση της πίστης της Εκκλησίας στην αποτελεσματικότητα των προσευχών προς τους κεκοιμημένους^[17]. Σ’ ένα άλλο σημείο, ο π. Σέργιος λέει ότι τα σύνορα μεταξύ των εννοιών του Καθαρτηρίου και της Κόλασης είναι αυθαίρετα και η Kόλαση ολόκληρη πρέπει να γίνει κατανοητή ως μια ειδική κατάσταση Καθαρτηρίου: «Στην ουσία, αυτό που είναι σημαντικό είναι το να διακρίνουμε Κόλαση και Καθαρτήριο όχι ως δύο διαφορετικά μέρη της μεταθανάτιας ζωής των ψυχών, αλλά ως δύο καταστάσεις, για την ακρίβεια ως την παροχή της δυνατότητας απελευθέρωσης από τα μαρτύρια της Κόλασης, τη μετάβαση από μια κατάσταση απόρριψης σε μια κατάσταση δικαιολόγησης. Και υπό αυτήν την έννοια, μπορεί κανείς να ρωτήσει όχι για το αν υπάρχει Καθαρτήριο στην Ορθοδοξία, αλλά μάλλον για το αν πραγματικά υπάρχει Κόλαση αυτή καθ’ αυτή ή μήπως είναι κάποιο είδος Καθαρτηρίου". ^[18]

Ο διάσημος καθηγητής του Ινστιτούτου του Αγίου Σεργίου στο Παρίσι, ο Πάβελ Ευδοκίμοφ, γράφει το ίδιο πράγμα. Απορρίπτοντας τον χονδροειδή χωρικό ορισμό του Καθαρτηρίου ως locus purgatorius, προσπαθεί να βρει στην Ορθόδοξη Παράδοση αναφορά στο Καθαρτήριο ως «ενδιάμεση» κατάσταση: «Σύμφωνα με το Ορθόδοξο δόγμα, αν αυτό που υπάρχει ανάμεσα στον Θάνατο και την Τελική Κρίση μπορεί να ονομάζεται Καθαρτήριο, αυτό δεν είναι ένα μέρος, αλλά μια ενδιάμεση κατάσταση εξαγνισμού (ΣτΜ: Η πλαγιογράφηση είναι του Η. Μάσλοφ) [...] Χωρίς να συνδέεται με την εσχατολογική μεταφυσική ή τη φυσιολογία και ειδικά με τη Φυσική των ψυχών μετά τον θάνατο, το Καθαρτήριο ως μοίρα του ατόμου ανάμεσα στον θάνατο και την Τελική Κρίση δεν είναι καν τόπος [...] αλλά μια θέση, κατάσταση. Δεν πρόκειται περί μαρτυρίου και ούτε περί πυρός, αλλά για την κατάκτηση της ωριμότητας με απελευθέρωση από κάθε ακαθαρσία, που ασκεί πίεση στο πνεύμα» ^[19].

Εν τούτοις, η συλλογιστική των ίδιων των θεολόγων των Παρισίων, δηλαδή του π. Σεργίου και του π. Μπουλγκακόφ, βασίζονται στην «εσχατολογική μεταφυσική» της Αποκαταστάσεως: «Μπορούμε να φανταστούμε ότι δίπλα στην αιωνιότητα της Βασιλείας του Θεού, ο Θεός προετοιμάζει την αιωνιότητα της Κόλασης, που κατά κάποιον τρόπο θα ήταν μια κατάρρευση του θεϊκού σχεδιασμού για νίκη, έστω και μερική, εναντίον του Κακού;», γράφει ο Π. Ν. Ευδοκίμοφ ^[20]. Ο Πρωθιερέας Σέργιος Μπουλγκακόφ υπεραμύνεται αυτής της τοποθέτησης. Εισάγοντας στην εσχατολογική ορολογία τις έννοιες του "αιώνιου Καλού" και του "αιώνιου Κακού", o π. Σέργιος επικρίνει τη "χρονολογική κατανόηση της αιωνιότητας" του Αγίου Βασιλείου, του π. Αυγουστίνου και άλλων Πατέρων^[21]. Ο Μπουλγκακόφ θεωρεί αδύνατο να «συμφιλιώσουμε» την εν Θεώ αιώνια ευδαιμονία και την Κόλαση σε μία και την αυτή έννοια της «αιωνιότητας»: Η Kόλαση πρέπει να είναι πεπερασμένη, διότι το κακό είναι ανύπαρκτο και η ανθρώπινη ελευθερία είναι κτιστή και, επομένως, κατά την άποψη του π. Σεργίου, περιορισμένη στην αντίθεσή της προς τον Θεό. Ο Μπουλγκακόφ εξετάζει την αιωνιότητα μέσα από τα μάτια ενός Ωριγενιστή και βλέπει στα αιώνια μαρτύρια μόνο μια "εξουθένωση" της αιωνιότητας του Κακού ^[22].

Αυτήν την «εξουθένωση», η οποία συνιστά μια κλασική Αποκατάσταση, με στόχο να αρθούν οι αντιφάσεις μεταξύ των καθολικών και των ορθόδοξων Εσχατολογιών, ο π. Σέργιος Μπουλγακόφ την αποκαλεί Καθαρτήριο. Είναι αλήθεια ότι, όπως και ο Ευδοκίμοφ, εκφράζει εκ νέου την επιφύλαξή του ότι η ιδέα του Καθαρτηρίου ως τόπου είναι απαράδεκτη για την ορθόδοξη συνείδηση, αλλά θεωρεί ότι η καθαρτήρια «ενδιάμεση» κατάσταση είναι μια απόλυτα ορθόδοξη διδασκαλία. "Είναι αδύνατο, σε γενικές γραμμές, να θέσουμε υπό αμφισβήτηση την ίδια τη σκέψη μιας καθαρτηρίου κατάστασης (ΣτΜ: Η πλαγιογράφηση είναι του Η. Μάσλοφ) μετά τον θάνατο, αλλά είναι απαραίτητο να τη σχηματοποιήσουμε σαν έναν ειδικό τρίτο τόπο μαζί με τα Ουράνια και την Κόλαση;". Ο π. Σέργιος προσφέρει επίσης το εσχατολογικό του σχήμα, το οποίο και παρουσιάζει ως ορθόδοξο δόγμα: «Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Διδασκαλία, η μετά θάνατον κατάσταση των αμαρτωλών μπορεί να οριστεί περισσότερο ως καθολικό Καθαρτήριο (ΣτΜ: Η πλαγιογράφηση είναι του Η. Μάσλοφ) με προσωρινή παραμονή σε αυτό και όχι ως αμετάβλητη Κόλαση»^[23]. Η καθαρτήρια κατάσταση είναι και η «ενδιάμεση» κατάσταση, η οποία, ως μία από τις έννοιες του Δυτικού δόγματος σχετικά με το Καθαρτήριο, επιτρέπει στον π. Σέργιο Μπουλγκακόφ να ρίξει μια «γέφυρα» ανάμεσα στην Καθολική εσχατολογία και το «βάπτισμα του πυρός», καλώντας όλο αυτό Ορθόδοξο δόγμα.

Σε αντίθεση με τη γνώμη του Μπουλγκακόφ, ο όσιος Ισαάκ ο Σύρος, ο οποίος συχνά αναφέρεται ως «ελεήμων» πατήρ, εναποθέτοντας τις ελπίδες του στο τέλος της γέεννας ^[24], αρνείται την ύπαρξη μιας ενδιαμέσου κατάστασης μεταξύ Ουρανίων και Κόλασης, από εσχατολογικής άποψης: «Τι μπορεί να στερείται πιο πολύ νοήματος ή να είναι πιο παράλογο από την ακόλουθη ρήση: "Μού φτάνει και περισσεύει, άραγε, ν’ αποφύγω τη γέεννα και να μη με απασχολεί το να εισέλθω στη Βασιλεία των Ουρανών;"». Γιατί αποφυγή της γέεννας ισοδυναμεί με είσοδο στο Βασίλειο των Ουρανών και, ισοδύναμα, αποφυγή του Βασιλείου των Ουρανών σημαίνει την είσοδο στην Κόλαση. Η Γραφή δεν μας μιλά πουθενά περί τριών μερών, αλλά τι ακριβώς λέει; (Εδώ υπονοείται το απόσπασμα από τον Ματθαίο 25:31, 33 - Η.Μάσλοφ.[ΣτΜ: Ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ δόξῃ αὐτοῦ καὶ πάντες οἱ ἅγιοι ἄγγελοι μετ᾿ αὐτοῦ, τότε καθίσει ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ, // καὶ στήσει τὰ μὲν πρόβατα ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ, τὰ δὲ ἐρίφια ἐξ εὐωνύμων. ]) «Ουδέ γαρ τρία τάγματα είπεν, αλλά δύο, εν εκ δεξιών και εν εξ ευωνύμων [...] Άρα ούν ου συνήκας έκ τούτων, ότι η εναντία της άνω τάξεως στάσις, αύτη εστίν η γέεννα η βασανίζουσα;» ^[25].

Χανς Ουρς φον Μπαλτάζαρ Στην κατηγορία των υποστηρικτών του "Ορθόδοξου" ή "πανχριστιανικού" Καθαρτηρίου, βασισμένου στις διδασκαλίες της Αποκατάστασης, μπορούμε να εντάξουμε και θεολόγους πιο κοντά στην εποχή μας ή ακόμα και σύγχρονούς μας. Για παράδειγμα, στο σύντομο κεφάλαιο «Καθαρκτήριο», στη γνωστή μελέτη του Χ. φον Μπαλτάζαρ, η τεκμηρίωση του Καθολικού δόγματος τελείται από τη θέση του συνηγόρου της αποκαταστάσεως: «Αν και μπορεί να διαφωνήσει κανείς σε πολλά σημεία με τον Ωριγένη από την άποψη της Εξηγητικής, από θεολογικής άποψης είναι ακριβής σε αυτά που λέει: Στον "βίο με τους νεκρούς" ο Χριστός δημιουργεί μια στιγμή του ελέους [...] Το καθολικό δόγμα θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να μιλά για μια "παγκόσμια τάση για σωτηρία"»^[26]. Ο Άγιος Αυγουστίνος, στη σκέψη του οποίου βασίζεται σε μεγάλο βαθμό το Καθολικό Δόγμα, απήγγειλε δριμύ κατηγορώ σε όλους τους "ψεύδο-ελεήμονες" ^[27], οι οποίοι, ακολουθώντας τα βήματα του Ωριγένη, διαστρέβλωσαν τα λόγια της Γραφής περί αιώνιας τιμωρίας. Ωστόσο, ο Καρδινάλιος Μπαλτάζαρ συμφωνεί απόλυτα μ’ έναν τέτοιο συγκρητισμό.

Ο επίσκοπος Διοκλείας Κάλλιστος (Ware) προσκολλάται επίσης στην καθολική-ωριγενική άποψη περί Καθαρτηρίου: «Μια αιώνια Κόλαση δεν θα θεράπευε κανέναν, και, ως εκ τούτου, το να επικαλούμαστε τιμωρία διά της Κολάσεως είναι και ανόητο και ανήθικο. Επομένως, η τρίτη μας αντίληψη περί τιμωρίας (ΣτΜ: Ο Η. Μάσλοφ σημειώνει εδώ «ως παιδαγωγικό μέσο») είναι ασυμβίβαστη με την έννοια του αιωνίου μαρτυρίου της Κόλασης, αλλά δίνει λαβή να σκεφτόμαστε για κάτι σαν καθαρτήριο μετά τον θάνατο» ^[28]. Σε άλλο άρθρο, ο Επίσκοπος Κάλλιστος σημειώνει ότι οι Ορθόδοξες και οι Καθολικές απόψεις περί "ενδιάμεσης φάσης" δεν είναι τόσο ανόμοιες όσο φαίνεται από πρώτη ματιά ^[29]. Είναι πράγματι περίεργο να βλέπουμε έναν Άγγλο θεολόγο να συνδυάζει αυτές τις απόψεις επί τη βάσει του Ωριγενισμού -αυτή η διδασκαλία δεν ήταν ποτέ ορθόδοξη.

Αξίζει να σημειωθεί με ποιο ζήλο υποστηρίζουν την Αποκατάσταση οι υποστηρικτές της «Εσχατολογίας του Καθαρτηρίου»: Η αντίδραση της εκκλησίας στον Ωριγένη θεωρείται από αυτούς σχεδόν σαδιστική. «Το στοιχείο του σαδισμού κατέχει μια εξέχουσα θέση στην ιστορία της θρησκείας, είναι πανταχού παρόν στην ιστορία του Χριστιανισμού. Το βρίσκει κανείς στους Ψαλμούς και εισήλθε ακόμη και στο σύστημα της ορθόδοξης Θεολογίας. Μόνο ο Ωριγένης είχε πετάξει από πάνω του το στοιχείο του σαδισμού και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο καταδικάστηκε από τους εκπροσώπους του ορθόδοξου σαδισμού. Η επιβεβαίωση της ανθρωπιάς του Χριστιανισμού προκαλεί πραγματική αποστροφή ανάμεσα σ’ εκείνους τους πολυάριθμους χριστιανούς, που θεωρούν τη σκληρότητα ως το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της ορθοδοξίας», γράφει ο Ν. Μπερντάεφ^[30]. Ωστόσο, μια προσεκτική ανάγνωση του Ωριγένη αποκαλύπτει ότι δεν είναι απαλλαγμένος από το «στοιχείο σαδισμού», γιατί δεν αρνείται το αιώνιο πυρ και τιμωρία: «Ακόμη και για όσους πρέπει να καταδικαστούν στο αιώνιο πυρ και τιμωρία, το αναστημένο σώμα, σαν συνέπεια της ίδιας της αλλαγής μέσω της ανάστασης, θα γίνει αδιάφθορο, έτσι ώστε να μην καταρρεύσει και ν’ αποσυντεθεί ακόμη και από το μαρτύριο» ^[31] .

Ταυτόχρονα, φυσικά, η Εσχατολογία του Ωριγένη συνδέεται στενά με την Κοσμολογία αυτού: Για τον Ωριγένη δεν υπάρχει Ιστορία, παρά υπάρχουν κύκλοι αιώνων ^[32] -στην αλλαγή τους εγκλείεται η έννοια της αιωνιότητας. Αυτό ακριβώς, σύμφωνα με τον πρωθιερέα Γεώργιο Φλωρόφσκι, συνιστά και τον ακρογωνιαίο λίθο της Αποκαταστάσεως. Σε αντίθεση με τον Μπερντιάεφ, τον π. Σέργιο Μπουλγκάκοφ, τον Ευδοκίμοφ, τον Μπάλταζαρ και πολλούς άλλους υποστηρικτές του ηθικού κινήτρου της καθαρτικής αποκαταστάσεως, ο πρωθιερέας Γεώργιος σημειώνει ότι «το δόγμα περί "καθολικής σωτηρίας" δεν καθορίζεται από ηθικά κίνητρα. Αυτό είναι κυρίως μια μεταφυσική θεωρία. Η Αποκατασταση καθιστά άρνηση της Ιστορίας». ^[33]

Η Τελική Κρίση. Λαύρα Aγίου Αθανασίου. Άγιον Όρος Δύο ουσιώδεις πτυχές που διαφoροποιούν την Αποκατάσταση (και οποιεσδήποτε άλλες μεταφυσικές απόψεις περί μεταθανάτιας μοίρας του Ανθρώπου) και την ορθόδοξη Εσχατολογία υποδεικνύονται από τον π. Ιωάννη Μέγιεντορφ: «Καμιά Εσχατολογία δεν μπορεί ν’ αντιστοιχεί στον χριστιανικό ευαγγελισμό, αν δεν επιβεβαιώνει ταυτόχρονα (ΣτΜ: Η πλαγιογράφηση είναι του Η. Μάσλοφ) την εξουσία του Θεού πάνω στην Ιστορία και την αποστολή του ανθρώπου, που συνίσταται σε αυτήν την πραγματική ελευθερία, που του επιστράφηκε εν Χριστώ για την οικοδόμηση της Βασιλείας του Θεού»^[34].

Επομένως, είναι εντελώς περιττό να «διορθώσουμε» κάπως την Αποκατάσταση, όπως κάνουν ορισμένοι πατρολόγοι, λέγοντας ότι «στην Ορθοδοξία, η θεωρία περί Αποκαταστάσεως, σε μια περιορισμένη εκδοχή, παίρνει μια νομική απόχρωση»^[35]. Σαν τέτοια «περιορισμένη» εκδοχή μπορεί να θεωρηθεί και ο Ωριγενισμός του Αγ. Γρηγορίου Νύσσης και η Εσχατολογία του Αγ. Γρηγορίου του Θεολόγου και του Αγ. Ισαάκ του Σύρου, η χρήση του όρου "Αποκατάσταση" από τον Μάξιμο Ομολογητή, καθώς και κάποια άλλα πατερικά κείμενα, που μπορούν να ερμηνευθούν στο πνεύμα του Ανθρωπισμού ^[36]. Ο Μπερνάρ Σεμποϊέ εντοπίζει μια ολόκληρη θεολογική τάση στην Ανατολή στην κατεύθυνση της υπεράσπισης της Aποκαταστάσεως, αποκαλώντας «ελεήμονες» τους Πατέρες που υποστήριζαν την ιδέα αυτή. Εγείρεται σε αυτό το σημείο το ερώτημα, γιατί ο π. Μπερνάρ κατατάσσει μεταξύ των Πατέρων της Εκκλησίας καταδικασμένους αιρετικούς, όπως τον Ευάγριο, τον Δίδυμο τον Τυφλό, τον Θεόδωρο Μοψουεστία (ΣτΜ: 350 – 428, επίσκοπος Μοψουεστίας. Θεωρείται πρόδρομος του Νεστοριανισμού), τον Διόδωρο τον Ταρσέα (ΣτΜ: Επίσκοπος του 4^ου αι.). Επίσης, πολύ αμφιλεγόμενη είναι η βεβαιότητα του Σεμποϊέ (όπως και του Μπαλτάζαρ) περί κρυπτο-ωριγενισμού του Μάξιμου του Ομολογητού ^[37]. Μια τέτοια ανάγνωση των Αγίων Πατέρων δεν περνά χωρίς "εντάσεις". Η Αποκατάσταση στην ιστορία της εκκλησίας δεν καταδικάζεται ως ξεχωριστή διδασκαλία του Ωριγένη, αλλά ως γενικό και μη αποδεκτό σενάριο περί χριστιανικής εσχατολογίας, ως «αίρεση περί Χρόνου», σύμφωνα με τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκι. Την αιτία του ανεξάντλητου ενδιαφέροντος για τον Ωριγενισμό εντοπίζει ο π. Φλωρόφσκι στην τραγική παρεξήγηση της χριστιανικής ιστορίας ως αιωνιότητας που γίνεται μέσα από μια επιλογή, που γίνεται μια και για πάντα: «Ο Ωριγενισμός μπορεί να οριστεί ως «αίρεση περί του Χρόνου». Το θέμα του Ωριγενισμού δεν έχει μόνο ιστορική σημασία, αλλά συνιστά και κάποιον, διαρκώς επαναλαμβανόμενο, τρόπο σκέψης. Αυτό εξηγεί τη μακρόχρονη και ανανεούμενη επίδραση του Ωριγένη"^[38] .

Στη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 543, καθώς και στην Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδο του 553, καταδικάστηκαν όχι μόνο οι ιδέες της προϋπάρχουσας ψυχής και της σωτηρίας του Διαβόλου, αλλά και ολόκληρη η μη-ορθόδοξη τάση να δημιουργηθεί μια «Εσχατολογία του Καθαρτηρίου», η οποία και θα διαστρέβλωνε την εικόνα του Θεού ως Παντοδύναμου Πατέρα και Κριτή, αλλά και θα παραβίαζε και την υποστατική ελευθερία του Ανθρώπου.

Συνεχίζεται...