Η αυτολύπηση στρεβλώνει όλες τις πράξεις μας

Ο Άγιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος του Βίσενσκι

Η ζωή ολόκληρη του Αγίου Θεοφάνη δεν ήταν τίποτε άλλο παρά πορεία στο μονοπάτι που οδηγεί στον Χριστό. Γιατί αυτό; Ο Άγιος είχε συνείδηση του ότι οι πρόγονοι της ανθρωπότητας επέλεξαν το μονοπάτι της αμαρτίας, κάτι που στάθηκε αιτία για όλα τα προβλήματά της ανθρωπότητας: «Ένας άνθρωπος έπεσε και πέθανε στην πτώση του. Για να τον σώσει, ο Μονογενής Υιός του Θεού ήρθε στη γη κι έδειξε τον δρόμο της σωτηρίας. «Είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι, μπορούμε, φυσικά, ν’ ακολουθήσουμε τον δικό μας τρόπο ζωής, να πέσουμε ξανά και ξανά, να νιώθουμε τον πόνο και το βάρος των αυταπατών μας. Μπορούμε, όμως, να δράσουμε διαφορετικά και ν’ ακολουθήσουμε τον Χριστό, που θα μας σώσει».

Είναι αδύνατο, πορευόμενοι τον δρόμο του Θεού, να κοιτάξουμε προς τα πίσω

Ποιο δρόμο μας έδειξε ο Χριστός; Πώς μπορούν οι Ορθόδοξοι άνθρωποι να πλησιάσουν τον Χριστό; Ο Άγιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος συλλογίστηκε πολύ πάνω σε αυτό το θέμα, διαβάζοντας προσεκτικά το Ευαγγέλιο, σιγουρευόμενος ότι αυτό που είχε στον νου του είναι σε συμφωνία με την Εκκλησιαστική Παράδοση και τη ζωντανή πνευματική εμπειρία.

Ας κοιτάξουμε ένα μικρό απόσπασμα από το «Σκέψεις για κάθε μέρα του έτους πάνω στα Εκκλησιαστικά Αναγνώσματα του Λόγου του Θεού». Πρόκειται για τις «Σκέψεις» του Αγίου Θεοφάνη, οι οποίες αναφέρονται στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο, κεφ. 17. Ο Άγιος εστιάζει την προσοχή του στους στίχους 20 έως 37 ^[1], στους οποίους ο Χριστός εξηγεί στους μαθητές του ότι ο Ίδιος πρέπει, μέσω της οδού των παθών, να εισέλθει στη βασιλική του δόξα. Ο Κύριος δίνει εντολή στους μαθητές να περπατήσουν το μονοπάτι του Θεού, χωρίς δισταγμό, εγκαταλείποντας αποφασιστικά ό,τι είναι καταδικασμένο στην καταστροφή. Είναι αδύνατο, πορευόμενοι την οδό του Θεού, να κοιτάξουμε πίσω, όπως έκανε η γυναίκα του Λωτ (ΣτΜ: Η οποία γύρισε να κοιτάξει πίσω τα Σόδομα που καταστρέφονταν και μετετράπη σε στήλη άλατος [Γένεσις]), λόγος για τον οποίον πέθανε.

Κατευθυντήρια γραμμή του Λόγου του Θεού για τους ανθρώπους της βιβλικής εποχής

Πρώτα απ' όλα, ο Άγιος Θεοφάνης εφιστά την προσοχή σε όσα άκουγαν οι άνθρωποι από τον Χριστό πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Οι μαθητές του Χριστού πίστεψαν σε Αυτόν ως ελέω Θεού Βασιλέα, ανέμεναν τη στιγμή που θα βασιλεύσει εν δόξη. Μερικοί πίστευαν ότι θα βασιλεύσει, υποκινώντας μια απελευθερωτική εξέγερση ενάντια στους Ρωμαίους κατακτητές. Ο Χριστός δεν θέλει οι μαθητές του να έχουν λάθος εντύπωση για το βασίλειό Του. Δεν θα υπάρξει εξέγερση. Αυτό που θα υπάρξει είναι κάτι άλλο: Η εν δόξη παρουσία του Υιού του Ανθρώπου, σε χρόνο εντελώς απροσδόκητο για όλους.

Από την ανάγνωση του Ευαγγελίου, ο Άγιος Θεοφάνης επιλέγει ένα θέμα:

“Μετά το «ὥσπερ γὰρ ἡ ἀστραπὴ ἀστράπτουσα ἐκ τῆς ὑπ᾿ οὐρανὸν εἰς τὴν ὑπ᾿ οὐρανὸν λάμπει, οὕτως ἔσται καὶ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ ἡμέρᾳ αὐτοῦ» (κατά Λουκά 17,24), ο Κύριος προσθέτει: «πρῶτον δὲ δεῖ αὐτὸν πολλὰ παθεῖν καὶ ἀποδοκιμασθῆναι ἀπὸ τῆς γενεᾶς ταύτης» (κατά Λουκά 17,25). Όλος ο χρόνος μέχρι εκείνη την ημέρα είναι χρόνος παθών του Κυρίου. Αυτός ο Ίδιος υπέφερε σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Μετά από αυτήν τη στιγμή, τα πάθη Του συνεχίζονται στο πρόσωπο των πιστών”.

Από ό,τι φαίνεται, εδώ ο ερμηνευτής θα μιλήσει περί Σταυρού: Κάποιος από τους μαθητές του Χριστού πιστεύει εσφαλμένα ότι ο Χριστός θ’ αποκαταστήσει την επι της γης Βασιλεία του Δαβίδ στην Ιερουσαλήμ και γι’ αυτό ο Χριστός προφητεύει για τα θεϊκά του πάθη, τα οποία θα σώσουν όλους τους μαθητές Του. Δεν ήταν τυχαίο ότι στον Σταυρό είχε προστεθεί η επιγραφή «Ιησούς ο Ναζωραίος, Βασιλιάς των Ιουδαίων» και ότι του φόρεσαν το στεφάνι από αγκάθια, υπό τύπον χλευαστικής καρικατούρας του βασιλικού στέμματος. Και ο Άγιος Θεοφάνης υπονοεί μεν το θέμα του Γολγοθά, δεν το επεξεργάζεται δε ^[2].

Όλος ο χρόνος μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού είναι περίοδος παθών του Χριστού

Τώρα, ιστάμενος δίπλα στον Χριστό, ο Άγιος αντιλαμβάνεται την άλλη κατευθυντήρια γραμμή Αυτού: Όλος ο χρόνος μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού είναι περίοδος παθών του Χριστού. Ο ίδιος υποφέρει στον Σταυρό τη Μεγάλη Παρασκευή. Ταυτόχρονα, τα πάθη Του συνεχίζονται, επίσης, «στο πρόσωπο των πιστών». Ακούγεται μυστηριώδες... Τι να σημαίνει αυτό; Πώς το αντιλαμβάνονταν οι πιστοί της βιβλικής εποχής; Πώς το αντιλαμβάνονταν οι Απόστολοι, μια και αφορούσε στη δική τους κιόλας μοίρα;

Ο Άγιος Θεοφάνης ρίχνει φως στον διόλου τετριμμένο συλλογισμό του, όταν γράφει:

[ΣτΜ: «Τα πάθη Του συνεχίζονται, επίσης, στο πρόσωπο των πιστών»] « με το βάσανο της γέννησης των πιστών, με την παίδευσή τους στο πνεύμα της προστασίας από εχθρικές ενέργειες, εσωτερικές και εξωτερικές. Γιατί η ένωση του Κυρίου με τους πιστούς του... είναι ζωντανή και, χάρη σε αυτήν, όλα όσα αφορούν στους τελευταίους, γίνονται αισθητά και από Αυτόν ως Κεφαλή».

Έτσι είναι: Ο ερχομός στην πίστη στον Χριστό, η πνευματική εκπαίδευση και προστασία από τους εχθρούς, είναι συχνά οδυνηρό πράγμα. Ας πάρουμε για παράδειγμα τη μεταστροφή του Αποστόλου Παύλου. Ο Χριστός εμφανίστηκε στον Παύλο, όταν ο τελευταίος ήταν ακόμη εχθρός της πίστης και οργάνωνε διώξεις κατά των Χριστιανών. Ο Χριστός ρώτησε τότε τον Παύλο: «Γιατί με διώκεις;» Δηλαδή, ο Ιησούς Χριστός, ως Επικεφαλής της Εκκλησίας, αισθάνεται τον πόνο που βιώνουν οι υπό διωγμό Χριστιανοί. Τότε ήταν που ο Παύλος άκουσε την εντολή του Κυρίου για το πώς να διορθώσει την πνευματική του πορεία.

Θα περίμενε κανείς ότι ο Άγιος Θεοφάνης θα περιέγραφε τώρα λεπτομερώς το πόσο σημαντικό ήταν για τους Χριστιανούς της Βιβλικής εποχής ν’ αποδεχτούν τον Λόγο του Θεού περί των παθών του Χριστού ως Κεφαλής του σώματος της Εκκλησίας. Μιλάμε κιόλας για την εποχή των διωγμών κατά της Εκκλησίας, μια εξαιρετικά ταραχώδη εποχή, δηλαδή! Και όμως, ο Άγιος δεν το κάνει, αλλά, αντ’ αυτού σπεύδει να κινηθεί από το παρελθόν στο παρόν.

Ο Λόγος του Ευαγγελίου ηχούσε όχι μόνο για εκείνους που το άκουγαν και το διάβαζαν στα πρωτο-χριστιανικά μόνο χρόνια. Ο λόγος του Ευαγγελίου πάντα έβαζε τους ανθρώπους στον σωστό δρόμο, ανά πάσα στιγμή. Και η πιο σημαντική στιγμή στον χρόνο είναι το τώρα και αυτό είναι το θέμα της συζήτησης.

Το μήνυμα του Λόγου του Θεού προς τους συγχρόνους του Αγίου Θεοφάνη

To σύγγραμμα "Σκέψεις" του Αγίου Θεοφάνη, που έζησε στην Ορθόδοξη Αυτοκρατορία, δημοσιεύθηκε το 1881. Ο Άγιος Θεοφάνης στρέφεται πάλι στο Πρόσωπο του Χριστού και, παρ’ όλο που δεν υπάρχει διωγμός κατά της Εκκλησίας, γράφει:

«Ο Κύριος σίγουρα υποφέρει πολύ. Ιδιαίτερη θλίψη τού προκαλεί η πτώση των πιστών. Ακόμη περισσότερη είναι η θλίψη γι’ αυτούς που απομακρύνονται από την πίστη».

Κάθε σοβαρή αμαρτία -η πτώση μας- φέρνει μεγάλα βάσανα στον Κύριο. Αυτή είναι μια ασκητική παρατήρηση, που ισχύει για οποιαδήποτε ιστορική περίοδο. Όμως, η συζήτηση περί απομάκρυνσης από την πίστη έγινε ιδιαίτερα επίκαιρη τον XIX αιώνα.

Ο Άγιος δεν τσιγκουνεύεται τα λόγια, όταν πρόκειται να περιγράψει το κακό που απορρέει από την αντιθρησκευτική προπαγάνδα:

«Ομιλίες και γραφές που αποπνέουν δυσπιστία, είναι τα βέλη του πονηρού τα πεπυρωμένα^[3]. Στην εποχή μας, πολλοί είναι οι σιδηρουργοί, τους οποίους επιστράτευσε το πνεύμα το πονηρόν, για να πυρακτώσουν τα βέλη του. Οι καρδιές των πιστών πονούν από τα χτυπήματα των βελών αυτών, αλλά και βλέποντας τα χτυπήματα στους άλλους. Και ο Κύριος πονάει και Αυτός μαζί τους. Αλλά θα εμφανιστεί η ημέρα της δόξας του Κυρίου... Μέχρι εκείνην τη στιγμή, πρέπει κανείς να υπομείνει και να προσευχηθεί».

Ας θυμηθούμε πώς οι μορφωμένοι άνθρωποι του προπερασμένου αιώνα έλκονταν από τα αντιθρησκευτικά βιβλία των Βολταίρου και Μαρξ. Η προπαγάνδα της απιστίας διείσδυσε στο αγροτικό περιβάλλον, με το πρόσχημα της επιστημονικής διαφώτισης. Ο Άγιος Θεοφάνης ήταν ένας από τους πιο φωτισμένους ανθρώπους της εποχής του, σπούδασε με ενδιαφέρον πολλές επιστήμες και τέχνες, σημείωσε πρόοδο σε αυτά, μίλαγε πολλές γλώσσες. Κατάλαβε ότι δεν είναι η επιστήμη που διδάσκει στους ανθρώπους την απιστία. Πίσω από την προπαγάνδα της απιστίας βρίσκεται το πνεύμα το πονηρό, που παραπλανεί τους ανθρώπους.

Δεν είναι η επιστήμη που διδάσκει στους ανθρώπους την απιστία. Πίσω από την προπαγάνδα της απιστίας βρίσκεται το πνεύμα το πονηρό

Οι εχθροί του Χριστού θα νικηθούν κατά τη Δευτέρα Παρουσία, όπου ο Κύριος θα εμφανιστεί σε όλη τη δόξα Του και «μέχρι εκείνην τη στιγμή, πρέπει να κάνει κανείς υπομονή και να προσεύχεται». Γιατί «να κάνει κανείς υπομονή και να προσεύχεται»; H υπομονή χρειάζεται για την καταπολέμηση των πτώσεων: Εάν έπεσες, σήκω και συνέχισε να πορεύεσαι προς τον Χριστό, εάν πέσεις ξανά, μη βουτηχτείς στην αμαρτωλή λάσπη, αλλά σήκω ξανά -με μετάνοια- και κρατήσου σταθερά στην πορεία σου προς τον Χριστό. Η προσευχή προσφέρει σίγουρη θεραπεία κατά της απιστίας. Στην προσευχή συναντάμε τον Κύριο, επικοινωνούμε μαζί Του, βιώνουμε μια ζωντανή προσωπική θρησκευτική εμπειρία. Αν το κάνουμε αυτό, δεν είναι διόλου εύκολο να ξεστρατίσουμε από το πνευματικό μας μονοπάτι, επειδή δήθεν «η θρησκεία είναι όπιο των λαών». Ο ορθόδοξος ασκητισμός μάς διδάσκει πώς ν’ αποκρούουμε τις σκέψεις της αμαρτωλής απιστίας, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά τα χτυπήματα των βελών του πνεύματος του πονηρού.

Eίναι καταφανές ότι ο Άγιος Θεοφάνης διατύπωσε τα προβλήματα της εποχής του και κοίταξε προς το μέλλον, προς τον επόμενο αιώνα. Και διαπίστωσε ότι η προπαγάνδα της απιστίας μπορεί να μετατραπεί σε αιματηρό διωγμό κατά της Εκκλησίας, όπως συνέβαινε ήδη στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους^[4]. Κάτι για το οποίο προειδοποίησε ο Χριστός τους Αποστόλους.

Η κατευθυντήρια γραμμή του Λόγου του Θεού για τον άνθρωπο. Το σχέδιο δράσης

Ποια είναι, όμως, η σημασία του Λόγου του Θεού σήμερα για μένα; Ο Άγιος Θεοφάνης απαντά σε αυτήν την ερώτηση, όταν ερμηνεύει τον στίχο «ὃς ἐὰν ζητήσῃ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ σῶσαι, ἀπολέσει αὐτήν, καὶ ὃς ἐὰν ἀπολέσῃ αὐτήν, ζωογονήσει αὐτήν» (κατά Λουκά 17: 33). Όταν προφυλάσσεις τη ζωή σου, σημαίνει ότι έχεις λύπηση για τον εαυτό σου. Ενώ, όμως, αν καταστρέψεις τη ζωή σου, σημαίνει ότι δεν φοβάσαι ν’ ακολουθήσεις την οδό των εντολών του Κυρίου: Μόνο εάν δεν φοβάσαι να το κάνεις αυτό, θα σωθείς.

Κι εδώ το ύφος της ομιλίας του Αγίου Θεοφάνη αλλάζει δραματικά, από το «εσείς», περνάει στο «εσύ», όπου πλέον οι ποιμαντικές συμβουλές απευθύνονται στον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά:

«Παρατηρήστε τον εαυτό σας έστω και για μια μόνο μέρα -και θα δεις ότι η αυτολύπηση στρεβλώνει όλες τις ενέργειές μας και μας αποθαρρύνει από το να τις κάνουμε. Χωρίς κόπο [...] δεν θα κάνεις τίποτα. Και το καίριο εμπόδιο είναι όταν λυπάσαι ν’ αναγκάσεις τον εαυτό σου».

Αυτό είναι ένα κρίσιμο σημείο στην ασκητική ερμηνεία του Ευαγγελίου. Ο Θεοφάνης ο Έγκλειστος προτείνει μια πνευματική άσκηση για μία ή περισσότερες ημέρες.

Παρακολουθήστε τον εαυτό σας για μια μέρα: Πώς η αυτο-λύπηση στρεβλώνει τις καλές πράξεις, πώς μας αποθαρρύνει από να κάνουμε το καλό. Έχουμε να κάνουμε εδώ μ’ ένα συγκεκριμένο σχέδιο δράσης. Ακολουθώντας τη συμβουλή του Αγίου, προσπαθώ να ζήσω τη συγκεκριμένη ημέρα σύμφωνα με τον Λόγο του Θεού από το κατά Λουκά. 17,33. Τότε θα βρεθώ στον χώρο του Ευαγγελίου, θα γίνω ένας από τους μαθητές, στους οποίους και απευθύνεται. Και αν εκπληρωθεί η διδαχή σε κάποια περίπτωση, τότε θα είμαι πιο κοντά στον Χριστό. Κι εδώ πρέπει να Τον ευχαριστήσουμε, που μας έβαλε στον δρόμο και μας δίνει δύναμη να κάνουμε ένα βήμα προς Αυτόν. Στις περιπτώσεις που η διδαχή δεν εκπληρωθεί, πρέπει να μετανοήσω -χωρίς αυτο-οίκτο. Και αυτή μου η ενέργεια θ’ ανοίξει τον δρόμο για μένα στον Χριστό. Αυτό είναι και το πιο σημαντικό.

Συμπεράσματα

Ο Άγιος Θεοφάνης ολοκληρώνει την ερμηνεία του 17ου κεφαλαίου του Ευαγγελίου του Λουκά με εξαιρετικές γραμμές, γραμμένες σαν να προορίζονταν για την εποχή μας, περί time management. Όπερ μεθερμηνευόμενο εστί, περί διαχείρισης του χρόνου, όπου συναντούμε τέσσερις περιπτώσεις ενεργειών/υποθέσεων: Τις σημαντικές κι επείγουσες (οι άνθρωποι αναγκάζονται να τις διεκπεραιώσουν, δεν υπάρχουν προβλήματα εδώ), τις σημαντικές και μη επείγουσες (οι άνθρωποι τις αναβάλλουν γι’ αργότερα, γεγονός που προκαλεί σοβαρά προβλήματα στη ζωή)^[5].

Ο Άγιος γνωρίζει καλά αυτό το πρόβλημα της διαχείρισης του χρόνου:

«Υπάρχουν πράγματα που, θες δεν θες, θα τα κάνεις. Είναι πράματα που, αν και δύσκολα, δεν σηκώνουν αναβολές. Αλλά εδώ η αυτο-λύπηση νικιέται από την αυτο-λύπηση. Εάν δεν τα κάνεις τώρα, δεν θα γίνει τίποτα ποτέ. Καθώς δε τα έργα πίσω από τις Εντολές δεν ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, η αυτο-λύπηση μας οδηγεί στο να τις παραλείπουμε πάντα. Και για τις κακές πράξεις, η επιείκεια γεννιέται επίσης από αυτο-λύπηση. Είναι κρίμα ν’ αρνηθώ στον εαυτό μου αυτό που θα ήθελα -η επιθυμία έχει εκπληρωθεί. Και, είτε είναι αυτή καθ’ εαυτή αμαρτωλή είτε οδηγεί στην αμαρτία. Οπότε ο επιδεικνύων οίκτο απέναντι στον εαυτό του, ποτέ δεν κάνει αυτό που πρέπει να κάνει και γι’ αυτό που δεν πρέπει να κάνει, είναι επιεικής με τον εαυτό του και τον αφήνει ν’ αχρηστευθεί. Πού είναι η σωτηρία σε όλα αυτά;".

Ο Άγιος Θεοφάνης θεωρεί ότι οι καθημερινές έγνοιες-κλειδιά (π.χ. τι να φάμε) ανήκουν στην κατηγορία των σημαντικών κι επειγόντων ζητημάτων, οπότε και η αυτο-λύπηση βοηθά στο να γίνουν αυτά τα πράγματα εγκαίρως. Κι εδώ ο Άγιος δείχνει ότι η εκπλήρωση των Εντολών γίνεται συχνά αντιληπτή ως ένα ασήμαντo και μη επείγον θέμα! Σε αυτό το σημείο σφάλλουμε: Αυτός είναι ο δρόμος του πονηρού, από τον οποίο πρέπει να βγούμε και να οδεύσουμε προς το φως του Θεού. Κι εάν η εκπλήρωση των Εντολών είναι ασήμαντη και όχι επείγουσα, τότε η αυτο-λύπηση δεν επιτρέπει την εκπλήρωσή τους. Είτε η εκπλήρωσή τους αναβάλλεται γι’ αργότερα είτε οι Εντολές ξεχνιούνται με μιας. Ο Άγιος Θεοφάνης σημειώνει, επίσης, ότι στα σημαντικά κι επείγοντα θέματα συρρέουν οι αμαρτωλές επιθυμίες μας ή αυτές που οδηγούν στην αμαρτία, με λίγα λόγια, τα πάθη μας. Στη συνέχεια, η αυτο-λύπηση βοηθά να εκπληρωθεί το πάθος, χωρίς καθυστέρηση μάλιστα.

Όλες αυτές οι ιερές παρατηρήσεις δεν είναι «ακαδημαϊκού» ενδιαφέροντος ή απλή θεωρία. Ο ίδιος ο Άγιος προσπάθησε να ζήσει σύμφωνα με τον Λόγο του Θεού, έτσι όπως αυτός είναι αποτυπωμένος στο κατά Λουκά, 17,33. Και ασκείτο, εργαζόταν πάνω σε αυτό, για περισσότερες από μία ημέρες. Στοχαζόταν πάνω στην εμπειρία που αποκτήθηκε, έκανε ανάλυση και πιθανώς συμβουλευόταν άλλους. Γι’ αυτό που ήταν δυνατό, ευχαριστούσε τον Θεό. Γι’ αυτό που δεν «δούλευε», επιχειρούσε διόρθωση μέσω της μετανοίας. Ένιωσε πώς το Ευαγγέλιο, όταν το «εφαρμόζουμε» στη ζωή, μας θέτει ενώπιον του Χριστού, μας φέρνει πιο κοντά στη σωτηρία. Και όλα αυτά τα εξακρίβωνε μέσα από προκαταρκτική προετοιμασία -μελετούσε τα μηνύματα του Λόγου του Θεού στους πρώτους Χριστιανούς, αλλά και στα μηνύματα προς τους συγχρόνους. Αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο το ακόλουθο ήταν σαφές στον Άγιο Θεοφάνη τον Έγκλειστο:

Ο Λόγος του Θεού, "εκφερόμενος εκ στόματος Θεού, φωτίζει όλες τις οδούς του θεάρεστου βίου και όσοι έχουν ζήλο να πορευτούν σε αυτές τις οδούς, βλέπουν ξεκάθαρα πού να πάνε".