«Θα θυσιαστώ, αλλά τον λαο μου δεν θα τον αφησω!»

Η 4^η Ιουλίου (με παλιό ημερολόγιο)/17^η Ιουλίου (με νέο ημερολόγιο) είναι η ημέρα μνήμης του Ιερομάρτυρα Σάββα Τρλάιτς, επισκόπου της επαρχίας Γκόρνι Κάρλοβατς

***

Η επαρχία Γκόρνι Κάρλοβατς της Εκκλησίας της Σερβίας βρίσκεται στην περιοχή της σύγχρονης Κροατίας και καταλαμβάνει τις πιο δυτικές περιοχές, στις οποίες κατοικούν οι ορθόδοξοι Σέρβοι, που έφτασαν εκεί τον 15^ο αιώνα. Η έντονη αύξηση του ορθοδόξου πληθυσμού σ’ εκείνους τους τόπους έλαβε χώρα τις πρώτες δεκαετίες του 16^ου αιώνα, όταν άρχισαν να μετακομίζουν εκεί οι Σέρβοι από τη γειτονική Δαλματία και τη Βοσνία, οι οποίοι δεν ήθελαν να ζουν κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκαν τα λεγόμενα «Στρατιωτικά Σύνορα», τα οποία εξυπηρετούσαν την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία στην προσπάθειά της να αποτρέψει την οθωμανική επέκταση. Οι Σέρβοι που κατοικούσαν στην περιοχή των Στρατιωτικών Συνόρων ήταν στρατιωτικοί και στη συνέχεια έλαβαν από τους Αυστριακούς Αυτοκράτορες ιδιαίτερα προνόμια. Έτσι, σιγά-σιγά, σ’ εκείνους τους τόπους δημιουργήθηκε κι εξελίχθηκε μία από τις πιο μεγάλες και ευδόκιμες ορθόδοξες επαρχίες.

Ωστόσο, ο καθολικός προσηλυτισμός και η επιβολή της Ουνίας στη διάρκεια των αιώνων υπήρξαν διαρκής κίνδυνος για τους ορθοδόξους Σέρβους, οι οποίοι πολλές φορές ήταν αναγκασμένοι να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους και την καθαρότητα της πίστεώς τους. Ο 20^ος αιώνας δεν αποτέλεσε εξαίρεση, αφού έφερε σοβαρές δοκιμασίες για την Εκκλησία.

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Επισκοπή Γκόρνι Κάρλοβατς βρέθηκε στην επικράτεια του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας, των ανδρεικέλων των Ναζί, και υπέφερε πρωτοφανή μαρτύρια. Φαίνεται ότι ακριβώς εξ αιτίας της εκδηλώθηκε περισσότερο μίσος και διαβολική κακία από την πλευρά των Κροατών φασιστών. Είναι προφανές ότι το γεγονός που διαδραμάτιζε τραγικό ρόλο σε όλη αυτήν την κατάσταση, ήταν η τοποθέτηση της Επισκοπής στην καρδιά του νεοσύστατου κράτους, σε πολύ κοντινή απόσταση από την πρωτεύουσα της Κροατίας, το Ζάγκρεμπ. Κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας, που εξελίχθηκε από το 1941 έως το 1945, το Κροατικό Επαναστατικό Κίνημα των Ούστασι σκότωσε 65 ορθοδόξους ιερείς, κατέστρεψε ολοσχερώς 116 ναούς και προκάλεσε ζημιές σε 39 άλλους, ενώ εξαφάνισαν, πλήρως ή εν μέρει, περισσότερες από 160 ενοριακές και μοναστηριακές βιβλιοθήκες.

Τα βάσανα του κλήρου και του λαού συμμερίστηκε ολοκληρωτικά ο διοικών Αρχιερέας - Επίσκοπος Γκόρνι Κάρλοβατς Σάββας (Τρλάιτς), ο οποίος το 2000 κατατάχθηκε στους Ιερομάρτυρες, από τη Σύνοδο Αρχιερέων της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Σερβίας. Πραγματικό τέκνο του λαού του, έδρασε ως αληθινός ποιμήν, ο οποίος θυσίασε τη ζωή του για το ποίμνιό του και η διακονία του στέφθηκε με μαρτυρικό θάνατο.

Ο Επίσκοπος Σάββας γεννήθηκε την 6^η Ιουλίου, στην πόλη Μολ της Σερβίας, στην οικογένεια του Στέφαν Τρλάιτς και της Ελισάβετ Τρλάιτς. Κατά τη βάφτισή του έλαβε το όνομα Σβετοζάρ. Μετά το πέρας των σπουδών του στο γυμνάσιο και το Σεμινάριο στο Σρέμσκι Κάρλοβτσι, αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου στο Βελιγράδι. Το 1909 χειροτονήθηκε διάκονος και κατόπιν ιερέας. Από το 1909 έως το 1927, ο π. Σβετοζάρ υπηρετούσε ως εφημέριος ιερέας. Στις αρχές του 1927 διορίστηκε εισηγητής και ύστερα γραμματέας της Ιεράς Συνόδου. Όταν έμεινε χήρος, το 1929, εκάρη μοναχός με το όνομα Σάββας κι έγινε Καθηγούμενος της Μονής Κρούσεντολ, στα Όρη Φρούσκα, με το αξίωμα του αρχιμανδρίτη. Παρέμεινε εκεί μέχρι την εκλογή του ως Βικάριου Επίσκοπου του Σρέμσκι. Στις 30 Σεπτεμβρίου του 1934 ο Πατριάρχης της Σερβίας Βαρνάβας (Ρόσιτς) τέλεσε στο Σρέμσκι Κάρλοβτσι τη χειροτονία του ως επίσκοπου. Ως βικάριος του Πατριάρχη, ο Δεσπότης Σάββας υπηρέτησε μέχρι το 1936 στη θέση του Προέδρου του Επισκοπικού Συμβουλίου της Αρχιεπισκοπής Βελιγραδίου και Κάρλοβατς και από τον Νοέμβριο του 1936 μέχρι τις αρχές του 1937 διατέλεσε Πρόεδρος του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου. Όντας σε αυτήν τη θέση, εξελέγη Επίσκοπος Γκόρνι Κάρλοβατς. Στις 4 Σεπτεμβρίου του 1938 έλαβε χώρα η ενθρόνιση του καινούργιου Αρχιερέα στο Πλάσκι, όπου βρισκόταν τότε η έδρα του επισκόπου.

Η γερμανική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας και η επακόλουθη ανακήρυξη του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας βρήκαν τον Δεσπότη Σάββα στην κατοικία του στο Πλάσκι. Αρχικά η πόλη καταλήφθηκε από τους Ιταλούς, αλλά στο τέλος του Μαΐου του 1941 τέθηκε υπό τη διοίκηση των Κροάτων Ούστασι. Μετά την παράδοση της εξουσίας στους Ούστασι, ο Επίσκοπος Σάββας μαζί με εννιά ιερείς κρατήθηκαν ως όμηροι. Στις 23 Μαΐου του 1941 οι Ούστασι κατέλαβαν την κατοικία του επισκόπου κι έδιωξαν από εκεί τον Δεσπότη. Την 8^η Ιουνίου εκεί ήρθε ο διαβόητος βασανιστής Ιόσιπ Τομλένοβιτς, ο οποίος διέταξε τους Ούστασι να του παραδώσουν όλα τα χρήματα και τα χρεόγραφα της επισκοπής. Ο Επίσκοπος Σάββας διατάχθηκε να εγκαταλείψει την πόλη και να φύγει στη Σερβία, αλλά ο ίδιος αρνήθηκε να εκτελέσει τη διαταγή και δήλωσε ότι δεν μπορεί ν’ αφήσει την επισκοπή του και τον λαό.

Τη 17^η Ιουνίου του 1941 ο Επίσκοπος Σάββας συνελήφθη μαζί με άλλους διάσημους Σέρβους και ιερείς, οι οποίοι δεν ήθελαν ν’ αφήσουν τον τόπο και τις υπηρεσίες τους. Οι Ούστασι κλείδωσαν τους φυλακισμένους σ’ έναν σταύλο κι έβαλαν απ’ έξω ένοπλους φρουρούς. Στη διάρκεια της κράτησης όλοι και ιδιαίτερα ο Δεσπότης Σάββας υφίσταντο καθημερινά προσβολές και βασανιστήρια. Κατόπιν στάλθηκαν στο περίφημο στρατόπεδο συγκέντρωσης Γκόσπιτς. Από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Γκόσπιτς οι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν σε τοπική φυλακή, όπου και πάλι υπέφεραν βασανιστήρια και χλευασμούς.

Στο πρώτο μισό του Αυγούστου 1941 περίπου 2.000 Σέρβοι απομακρύνθηκαν από το Γκόσπιτς προς το Βελερεμπίτ. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν και ο Επίσκοπος Σάββας. Υποθετικά, ο Δεσπότης σκοτώθηκε εκεί, κατά την εκτέλεση περίπου 8.000 Σέρβων, τον Αύγουστο του 1941. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Σερβίας είχε επαναλλημένα απευθύνει αίτημα στις αρχές Κατοχής για να μάθει τη μοίρα του Δεσπότη Σάββα και άλλων Σέρβων Αρχιερέων, στην περιοχή του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας, και να πετύχουν την απελευθέρωσή τους. Το αίτημα, όμως, έμεινε χωρίς αποτέλεσμα.

Δυστυχώς, οι ακριβείς πληροφορίες σχετικά με τις συνθήκες θανάτου του Ιερομάρτυρα δεν υπάρχουν, αλλά ο Σέρβος ιστορικός Βέλιμπορ Τζόμιτς, στο βιβλίο «Τα κακουργήματα των Ούστασι εναντίον των Σέρβων ιερέων», αναφέρει ένα γεγονός, το οποίο μπορεί να ρίξει κάποιο φως στο παραπάνω ερώτημα. Σύμφωνα με τον Τζόμιτς, ο ιερέας Γιόβαν Σιλάσκι έγραψε σ’ ένα τεύχος του περιοδικού «Μπανάτσκι βέστνικ» το εξής:

Εικόνα του Ιερομάρτυρα Σάββα, Επισκόπου Γκόρνι Κάρλοβατς «[...]Το 1941 η επισκοπή Γκόρνι Κάρλοβατς βρισκόταν κάτω από την εξουσία του φοβερού καθεστώτος των Ούστασι. Οι ιερείς και ο επίσκοπος είχαν ενημερωθεί ότι η παρουσία τους ήταν ανεπιθύμητη και ότι έπρεπε να εγκαταλείψουν τους πιστούς και τον λαό τους. Ο Αρχιεπίσκοπος Αλόζιος Στεπινάτς δήλωσε ανοιχτά στον Δεσπότη ότι πρέπει να εγκαταλείψει το Κάρλοβατς «της Κροατίας», αλλιώς θα εκτελεστεί. Ο Δεσπότης του απάντησε: «Θα θυσιαστώ, αλλά τον λαό μου δεν θα τον αφήσω!».

Σύντομα έγινε σαφές ότι ο καθολικός Αρχιεπίσκοπος δεν αστειευόταν. Ο Δεσπότης Σάββας είχε συλληφθεί και υπέστη δεινά βασανιστήρια. Κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων και ξυλοδαρμών στο Πλάσκι, οι Ούστασι έβαζαν στο γραμμόφωνο να παίζει η ψαλμωδία «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε».

Όταν πήγαν τον Δεσπότη στον τόπο εκτέλεσης, η μητέρα του στεκόταν μπροστά στην εκκλησία και τον περίμενε. Ήθελε γι’ ακόμη μια φορά να δει τον γιο της και να τον χαιρετήσει, όμως οι βασανιστές δεν την άφησαν να το κάνει. Ο Δεσπότης, ωστόσο, ευλόγησε τη μητέρα του με δεμένα τα χέρια και βάδισε προς τον θάνατό του».

Ύστερα από μερικά χρόνια, στον ναό στο Μπασαΐντ, όπου ο Δεσπότης Σάββας υπηρετούσε κάποτε ως εφημέριος ιερέας, μπήκε ένας άγνωστος άνθρωπος. Εκεί, ο άγνωστος αυτός συνάντησε τον τότε προϊστάμενο του ταχυδρομείου, τον κ. Σάββα Σαραβόλτς...

- Γνωρίζατε τον Δεσπότη Σάββα Τρλάιτς; - ρώτησε ο άγνωστος - είχα ακούσει ότι εκείνος ήταν ιερέας στο Μπασαΐντ.

- Βεβαίως! Ο Δεσπότης με δίδασκε. Του είμαι ευγνώμων για όλα, που έχω καταφέρει στη ζωή μου.

Ύστερα εκείνος ρώτησε τον άγνωστο:

- Εσείς, από πού γνωρίζετε τον Δεσπότη;

- Ήμουν αυτόπτης των μαρτυρίων του -απάντησε ο άγνωστος. Οι Ούστασι βασανιστές μετέφεραν τον Δεσπότη σ’ ένα πεδίο κι εκεί συνέχισαν τα βασανιστήρια. Τον έγδαραν ζωντανό και τον πασπάλισαν με αλάτι. Ύστερα τον έθαψαν ολόκληρο, εκτός από το κεφάλι. Μετά έφεραν μία σβάρνα, την οποία περνούσαν πάνω από το κεφάλι του, που εξείχε της γης, μέχρι ο δεσπότης να παραδώσει την ψυχή του στον Θεό. Τι έγινε μετά απ’ αυτό, δεν ξέρω. Μπορεί οι Ούστασι να έριξαν το σώμα του σε μία από τις πολλές χαράδρες σ’ εκείνους τους τόπους -τους τάφους των Σερβών. Ούτε και ο θάνατος, λοιπόν, δεν τον χώρισε από τον λαό του».

Δυστυχώς, αυτό είναι το μόνο που γνωρίζουμε, για τον μαρτυρικό θάνατο του Ομολογητή.

Η Επισκοπή Γκόρνι Κάρλοβατς υπέστη ανεπανόρθωτες απώλειες και μετά τον πόλεμο δεν μπόρεσε ν’ αποκαταστήσει το προηγούμενο μεγαλείο της. Η καταστροφή των ιερών αντικειμένων είχε συνεχίστηκε και υπό τις καινούργιες κομμουνιστικές αρχές, με αποτέλεσμα πολλοί ημικατεστραμμένοι ναοί, αντί ν’ αποκατασταθούν, να καταστραφούν ολοσχερώς, με διάταγμα των «λαϊκών αρχών».

Δύσκολες δοκιμασίες έλαβαν χώρα και στα χρόνια του πολέμου 1991-1995. Μετά από το μισό αιώνα πραγματοποιήθηκε ακόμη μια απόπειρα πνευματικής γενοκτονίας του σερβικού λαού. Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου, που χτίστηκε τον 18^ο αιώνα, ανατινάχτηκε από τους νέους Ούστασι την ημέρα των Ορθοδόξων Χριστουγέννων του 1992. Το Επισκοπείο στο Κάρλοβατς, όπου βρίσκονταν επίσης το σκευοφυλάκιο της επισκοπής, το αρχείο και η βιβλιοθήκη, βομβαρδίστηκε, λεηλατήθηκε και καταστράφηκε. Η κατοικία του επισκόπου στο Γκόρνι Κάρλοβατς ανατινάχτηκε και καταστράφηκε στα Καθολικά Χριστούγεννα του 1993. Μετά την επίθεση των Κροάτων στη Δημοκρατία της Σερβικής Κράινα, στη διάρκεια της επιχείρησης «Μπούρια» («Θύελλα») τον Αύγουστο του 1995, ο σερβικός λαός διώχτηκε από την παλιά επαρχία του, καθώς και τα ιερά της βεβηλώθηκαν, καταστράφηκαν κι εξαφανίστηκαν. Κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων 1991-1995, 11 εκκλησίες καταστράφηκαν και 45 υπέστησαν ζημιές. Μεγάλος αριθμός εκκλησιών και άλλων κτηρίων εκκλησιαστικής χρήσης έμειναν χωρίς επίβλεψη και εγκαταλείφθηκαν λόγω της εκδίωξης των Σέρβων.

Όμως, παρ’ όλες αυτές τις δυσκολίες, η επισκοπή επιβίωσε και τώρα εκεί πραγματοποιείται μια σταδιακή αναγέννηση της εκκλησιαστικής ζωής. Αποκαθίστανται οι παλιοί ορθόδοξοι ναοί και χτίζονται καινούργιοι. Το 2005, στην επισκοπική έδρα του Γκόρνι Κάρλοβατς, μετά από μεγάλο διάλειμμα, διορίστηκε καινούργιος Αρχιερέας. Είναι απόφοιτος της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας, πρόκειται για τον επίσκοπο Γεράσιμο Ποπόβιτς. Στην επισκοπή τηρείται με ιδιαίτερη προσοχή η μνήμη του Ιερομάρτυρα Σάββα του Γκόρνι Κάρλοβατς.

Η διαδικασία αποκατάστασης της εκκλησιαστικής ζωής σ’ αυτήν την επαρχία αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα, το κυριότερο από τα οποία, μάλλον, είναι η απουσία ενοριτών. Οι Σέρβοι, οι οποίοι δυο φορές τον 20^ο αιώνα είχαν υποφέρει εθνοκάθαρση και διωγμούς, δύσκολα επιστρέφονται εκεί, όπου ζούσαν στη διάρκεια πολλών αιώνων. Τώρα μπορούμε μόνο να ελπίζουμε ότι, παρ’ όλες τις δυσκολίες, χάρη στις πρεσβείες του Αγίου Ιερομάρτυρα Σάββα, η ζωή σ’ αυτήν την παλιά και πολύπαθη επισκοπή θα γίνεται ισχυρότερη και δεν θα παύσει ποτέ.

Η πρώτη δημοσίευση έγινε στην εφημερίδα «Τσερκόβνι βέστνικ» («Αγγελιαφόρος της Εκκλησίας»), Τεύχος 22 (347), Νοέμβριος του 2006