Ολέγκ Βάινστάιν: «Η μουσική του Ραχμάνινοφ είναι αχώριστη από τη Ρωσία»

Ο πιανίστας και δάσκαλος, Ολέγκ Βάινστάιν, μαζί με τους μαθητές του και την παλαιότερη των παιδαγωγών του Ιδρύματος Μουσικής Ν. Α. Rimsky – Korsakov Σβετλάνα Καρζίνα, επισκέφθηκαν το Μοναστήρι των Σπηλαίων του Πσκοφ, για να οργανώσουν για τα παιδιά του καλλιτεχνικού – χορωδιακού γκρουπ της Μονής μια "βραδιά Rachmaninov". Την παραμονή της 70ης επετείου από τον θάνατο του Σεργκέι Ραχμάνινοφ, ήρθαμε σ’ επικοινωνία με τον Ολέγκ στην Πετρούπολη και του θέσαμε μερικές ερωτήσεις.

Σεργκέι Ραχμάνινοφ

– Μιλήστε μας για τις εντυπώσεις σας από την επίσκεψη στο μοναστήρι των Σπηλαίων του Πσκοφ.

– Αυτό το μέρος είναι σίγουρα κάτι το ασυνήθιστο, κάτι που απέχει πολύ από αυτήν την καθημερινότητα, στην οποία είμαστε βυθισμένοι όλοι εμείς, που ζούμε στις μεγάλες πόλεις και δεν παρατηρούμε μερικά σημαντικά πράματα.

Τα σπήλαια είναι εντυπωσιακά – ειδικά την πρώτη φορά που τα επισκέπτεται κανείς. Φυσικά και διάβασα μερικά πράγματα για το μοναστήρι πριν από το ταξίδι – τόσο στο Διαδίκτυο όσο και στο βιβλίο "Σχεδόν Άγιοι". Αλλά άλλο να τ’ ακούς και άλλο να τα βλέπεις με τα ίδια σου τα μάτια, η πραγματικότητα υπερβαίνει κάθε προσδοκία.

– Παίξατε μουσική στα παιδιά. Τι κομμάτια παίξατε και πόσο κατανοητή ήταν η μουσική του Ραχμάνινοφ για τα παιδιά;

– Στην πραγματικότητα, το πρόγραμμα ήταν για ενήλικους. Περιλάμβανε το «Μινιατούρες» του Σεργκέι Βασίλιεβιτς Ραχμάνινοφ, που είναι μια συλλογή ποικίλων πρελουδίων, επίσης είχαμε και τα έργα της νεότητας «Πασχαλιά», «Ελεγεία», και από μεγάλα έργα του, το 1^ο μέρος από το Τρίτο Κοντσέρτο για Πιάνο, το οποίο ερμήνευσε ένας απόφοιτος σπουδαστής μου. Έτσι, το μουσικό μας πρόγραμμα δεν περιλάμβανε μόνο «hits», αλλά και έργα τραγικά, με βάθος.

Όσο για το πώς παίξαμε, πώς έγινε αντιληπτή η μουσική που παίξαμε, όλα πήγαν πολύ καλά. Έπρεπε να παίξω σε διαφορετικές περιστάσεις – για παράδειγμα σε φιλανθρωπικές συναυλίες για παιδιά από ορφανοτροφεία και παιδιά που δεν ήξεραν καν τι είναι το πιάνο και τι το βιολί. Τα παιδιά, για τα οποία παίξαμε αυτήν τη φορά, ήταν πολύ προετοιμασμένα και άκουγαν με μεγάλη προσοχή.

Ολέγκ Βάινστάιν – Και πώς έγινε η προσωπική σας συνάντηση με τον Ραχμάνινοφ; Πώς εντρυφήσατε σε αυτόν, γιατί σας άρεσε;

– Η ερώτηση είναι περίπλοκη, γιατί όσο περισσότερο ζεις, όλο και πιο πολύ σου αποκαλύπτεται η φυσιογνωμία του Σεργκέι Βασίλιεβιτς και συνειδητοποιείς ότι ήξερες λίγα γι’ αυτόν, ότι μόνο τώρα αρχίζεις να μαθαίνεις και ότι έχεις ακόμη πολλά να εξερευνήσεις και ν’ ανακαλύψεις. Και αυτό γιατί πρόκειται πραγματικά για μια μοναδική, πολύπλευρη προσωπικότητα.

Μετά από αυτόν υπήρξαν σπουδαίοι, υπέροχοι συνθέτες – και υπάρχουν ακόμη – αλλά, φυσικά, μια τόσο ισχυρή φυσιογνωμία, μια προσωπικότητα τέτοιου βεληνεκούς, δεν υπάρχει πλέον. Έφερε από τον 19ο αιώνα σχεδόν ό,τι καλύτερο υπάρχει στη Ρωσική Σχολή Σύνθεσης και ταυτόχρονα εξέφρασε την πραγματικότητα στην οποία έζησε.

Στις μέρες μας, φυσικά, δεν υπάρχουν άνθρωποι που να είναι τόσο πολύπλευροι και πλήρως ενσωματωμένοι σε όλους τους ρόλους, στους οποίους μπορεί να ενσωματωθεί ένας μουσικός. Είναι δύσκολο να πούμε τι δεν μπορούσε να κάνει στη μουσική.

Λίγοι, κατά τη γνώμη μου, είναι αυτοί που μπορούν να σταθούν δίπλα στον ερμηνευτή Ραχμάνινοφ. Φυσικά, έχουμε στη διάθεσή μας μόνο περιορισμένες ηχογραφήσεις του, αλλά και αυτές ακόμη οι μαρτυρίες μάς επιτρέπουν να συναγάγουμε ότι δεν ήταν μόνο συνθέτης, αλλά και εκτελεστής μεγάλου βεληνεκούς.

Λοιπόν, τι να πούμε για τη μουσική του τώρα... Ξέρετε, συμβαίνει πολύ συχνά ν’ ακούμε κάτι και να λέμε στον εαυτό μας – «ναι, αυτή η μουσική είναι όμορφη». Και δεν το σκέφτεστε καν. Που σημαίνει ότι το αποτέλεσμα «έπεσε» ακριβώς εκεί που θα έπρεπε. Στην ψυχή. Ίσως αυτή η εμπειρία να είναι εμπειρία μόνο αυτών που μεγάλωσαν στη Ρωσία και είναι κοντά της. Δεν ξέρω. Αν κι έχω την εντύπωση ότι η μουσική του Ραχμάνινοφ είναι διεθνής και αγγίζει τους πάντες – ακριβώς με την έννοια που μόλις ανέφερα.

– Στους αθεϊστικούς χρόνους του κράτους μας, «πνευματική ζωή» θεωρείτο το να παρακολουθείς συναυλίες, παραστάσεις και ν’ αγαπάς την τέχνη. Διατηρεί η κλασική μουσική την πνευματική της σημασία ακόμη και σήμερα;

– Για να μιλήσουμε για τους μουσικούς, οποιοσδήποτε ερμηνευτής, οποιαδήποτε και να είναι η στάση του απέναντι στη θρησκεία, με το που αρχίζει ν’ ασχολείται με το επάγγελμά του, φτάνει τελικά στην διαπίστωση ότι εκτός από τον φυσικό μας κόσμο, υπάρχει και κάποιος άλλος. Το επάγγελμά μας, η ίδια η τέχνη της μουσικής, το αποδεικνύει.

– Με ποιον τρόπο;

– Βασιζόμενοι μόνο στη φυσική κατανόηση της αρμονίας, στην κατανόηση του ήχου ως δονήσεις του αέρα, είναι αδύνατο να εξηγήσουμε τον αντίκτυπο που έχει ένας καλός ερμηνευτής ή μια ιδιοφυής μουσική στους ανθρώπους. Μια απόπειρα τέτοιας εξήγησης είναι αδύνατη.

Είναι εντελώς ακατανόητο, γιατί ο κόσμος εξακολουθεί να πηγαίνει σε "ζωντανές" συναυλίες κλασικής μουσικής, τη στιγμή που μπορεί, αντ’ αυτού, να βάλει ν’ ακούσει στο σπίτι του τον τελειότερο δίσκο που υπάρχει. Αν οι άνθρωποι πηγαίνουν στις συναυλίες, είναι γιατί υπάρχει αυτή η ανεξήγητη «χορδή», την οποία χρησιμοποιούν οι καλοί ερμηνευτές για να επικοινωνήσουν με τον ακροατή, η μουσική η οποία φτάνει στην καρδιά του ακροατή. Κάθε μουσικός καταλαβαίνει, τελικά, ότι υπάρχει μια κάποια, μπορούμε να πούμε, άυλη ύλη. Και φτάνει σε αυτήν τη διαπίστωση έτσι απλά. Από ’κεί και πέρα, ο καθένας κάνει τις δικές του αναζητήσεις. Κι έχει τις δικές του απαντήσεις.

– Πώς γίνατε πίστος – ήταν μέσω της μουσικής;

– Δεν πάει πολύς καιρός που βαπτίστηκα – πριν περίπου ενάμιση χρόνο – αλλά ακόμη και πριν από αυτό, φυσικά, ήμουν πιστός. Ξεχνάω σε ποιον ανήκει η ρήση, ήταν θαρρώ κάποιος διάσημος φυσικός, που ασχολείται με την κβαντική μηχανική (ΣτΜ: Άλμπερτ Αϊνστάιν): "Όσο περισσότερο σπουδάζω Φυσική, τόσο περισσότερο πιστεύω στον Θεό". Μελετώντας οποιοδήποτε αντικείμενο, μελετώντας το σύμπαν, μπορούμε, είτε χρησιμοποιώντας τη διαίσθησή, όπως εμείς κάνουμε, είτε ορθολογικά, όπως κάνουν οι επιστήμονες, να βρούμε, αργά ή γρήγορα, στοιχεία και αποδείξεις για την ύπαρξη ενός άλλου κόσμου, πέραν του φυσικού κόσμου.

Σεργκέι Ραχμάνινοφ

– Επιστρέφουμε στον Σεργκέι Βασίλιεβιτς. Ποιο, θα λέγατε, είναι το αγαπημένο σας έργο και πώς εξηγείτε αυτήν σας την επιλογή;

– Εδώ, βέβαια, μπορώ ν’ αποφύγω κάπως ν’ απαντήσω, αντιγράφοντας τον Σοφρονίτσκι (ΣτΜ: 1901 – 1961, Ρωσο – σοβιετικός πιανίστας, παιδαγωγός, Διδάσκαλος των Ωδείων ΛΈνινγκρΑντ και Μόσχας, Βραβείο Στάλιν 1943), ο οποίος έλεγε ότι το αγαπημένο του έργο είναι αυτό που παίζει τώρα.

Τα γούστα αλλάζουν με τα χρόνια. Είναι ξεκάθαρο ότι στην παιδική ηλικία όλοι ερωτεύονται το πρελούδιο σε Ντο δίεση ελάσσονα, μετά, το 2^ο Κονσέρτο και ούτω καθ’ εξής: Σε διαφορετικές περιόδους, διαφορετικές προτιμήσεις.

Μού αρέσει να εξερευνώ τον άγνωστο Ραχμάνινοφ, κομμάτια του που δεν εκτελούνται και τόσο συχνά, αλλά δεν λέω ότι δεν μου αρέσουν τα "hits". Τι πιο όμορφο από το 2^ο Κονσέρτο του Ραχμάνινοφ; Αλλά αυτό που ακούγεται συχνά, γίνεται στο τέλος λίγο βαρετό. Επομένως, μερικές φορές προτιμώ να παίζω το 4^ο Κοντσέρτο, το οποίο ερμηνεύεται λιγότερο συχνά ή, για παράδειγμα, το Opus 38, Ρομάντζες, τα οποία επίσης δεν ερμηνεύονται τόσο συχνά. Σε αυτά δεν συναντά κανείς, ίσως, τόσο οφθαλμοφανείς ομορφιές σε πρώτο πλάνο, όπως στο 2^ο και 3^ο Κονσέρτο, αλλά δεν υστερούν καν σε βάθος ή σε περιεχόμενο.

– Mιλώντας περί περιεχομένου, τι είναι αυτό, πέρα από το βαθύ ταλέντο, που κάνει τον Ραχμάνινοφ να ξεχωρίζει μεταξύ των Ρώσων συνθετών; Τι υπάρχει σε αυτόν, που δεν υπάρχει σε κανέναν άλλον;

– Κατ’ εμέ, δύο ονόματα μπορούν να σταθούν το ένα δίπλα στο άλλο στη ρωσική μουσική . Μιλάω, προφανώς, για τους Τσαϊκόφσκι και Ραχμάνινοφ. Το κύριο χαρακτηριστικό του – κατά τη γνώμη μου, και πάλι – είναι αυτό που ανέφερα νωρίτερα: Η τέχνη του να «πέφτουν» οι νότες του κατ’ ευθείαν στην ψυχή, στην καρδιά. Και αυτό, κατά κανόνα, από τα πρώτα ήδη ακούσματα.

– Σε τι οφείλεται αυτό;

– Φυσικά, μιλάμε για ένα δώρο Θεού. Αναμφίβολα. Δεν υπάρχει άλλη εξήγηση.

– Γιατί αρέσει στους μαθητές σας να τον ερμηνεύουν;

– Ο Ραχμάνινοφ είναι πιανίστας στον τρόπο που σκέφτεται. Το πιάνο ακούγεται στα έργα του, όπως σε κανενός άλλου. Απολύτως κανενός. Όχι μόνο το αντιλαμβάνομαι αυτό με τ’ αυτιά μου ή με την καρδιά μου, αλλά το αισθάνομαι και με τα χέρια μου, δηλαδή ότι το πιάνο ήταν στο κέντρο της σκέψης του. Ο Ραχμάνινοφ υπήρξε ένας πολύ καλός πιανίστας, κάτι που φαίνεται καθαρά στις συνθέσεις του.

Και ο Σοπέν, επίσης, ήταν ένας υπέροχος πιανίστας, αλλά, προσωπικά, νιώθω τον Ραχμάνινοφ πιο κοντά μου. Πρώτον, γιατί είναι πιο κοντά σ’ εμάς χρονικά. Δεύτερον, λόγω όλων αυτών των γεγονότων, που αντικατοπτρίζονται στο έργο του. Γεγονότα που σχετίζονται με τη Ρωσία. Η μουσική του Ραχμάνινοφ είναι αχώριστη από τη Ρωσία. Κάτι που ο ίδιος ανέφερε πολλές φορές.