«Τα ιερά εικονίσματα είναι αδύνατον να καταστραφούν, ακόμα και αν μας φαίνονται άτεχνα»

Ο Αλεξέι Βρόνσκι ασχολείται με την εικονογραφία από τη δεκαετία του ’80: Η εικονογραφία τον ενδιέφερε ήδη από τη σχολική ηλικία. Σήμερα είναι ένας από τους πλέον πρωτοποριακούς αγιογράφους. Συνομιλήσαμε με τον Αλεξέι Σεργκέεβιτς για το τι σημαίνει η καινούργια τάση στην εκκλησιαστική τέχνη, ποια θα μπορούσε να είναι η τέχνη της εκκλησίας, πώς είναι να εργάζεται στον τόπο της εκτέλεσης της οικογένειας του τσάρου και για ποιο λόγο οι σπουδαστές της σοβιετικής εποχής, μαθητευόμενοι στη μικρογραφία του βερνικιού, αντέγραφαν παλιές εικόνες.

«Αναζήτηση στην εκκλησιαστική τέχνη υπήρχε πάντα»

– Σήμερα ακούγονται γνώμες για τη σύγχρονη εικονομαχία και συχνά διάφοροι την καταλαβαίνουν διαφορετικά. Για παράδειγμα, μία εικόνα ζωγραφισμένη πρόχειρα είναι κατά κάποιον τρόπο εικονομαχία;

– Εικονομαχία με εικονομαχία έχει διαφορά. Ο καθένας έχει την προσωπική του αισθητική αντίληψη της κάθε μορφής: Σε έναν μπορεί ν’ αρέσει κάτι, ενώ στον άλλον καθόλου. Εμείς, όμως, ξέρουμε ότι θαύματα συμβαίνουν και από σχεδόν άτεχνες εικόνες, που έχουν γίνει θαυματουργές.

Όταν ο βασιλιάς Άβγαρος έστειλε έναν ζωγράφο για ν’ απεικονίσει αυτός το πρόσωπο του Χριστού, εκείνος δεν το κατάφερε. Η μορφή του Χριστού εμφανίστηκε μόνο, καθώς ο Σωτήρ σπόγγισε με το μαντίλι το πρόσωπό Του. Όλες οι προσπάθειές μας, ακόμα και αν είναι ειλικρινές, πάντως, δεν είναι επαρκείς, για ν’ απεικονίσουμε τον Χριστό, την Παναγία και τους αγίους. Όμως, οποιαδήποτε εικόνα είναι ιερή.

Σήμερα υπάρχει μία τάση, όταν κάποιοι με βάση τις δικές τους προτιμήσεις, λένε: "Δεν μας αρέσουν αυτές οι τοιχογραφίες. Ας τις μεταποιήσουμε σε ό,τι πιστεύουμε ότι είναι σωστό".

Αυτό νομίζω είναι ένα είδος εικονομαχίας. Δεν είναι σωστό να καταστρέφονται τοιχογραφίες, για παράδειγμα του 19ου αιώνα, μόνο και μόνο γιατί είναι ελαιογραφία ακαδημαϊκού ρυθμού ή σύγχρονες τοιχογραφίες, που δεν αντιστοιχούν με τις προτιμήσεις του καινούργιου προϊστάμενου.

Είναι γνωστό ότι οι παλιές εικόνες για αιώνες καλύπτονταν με άλλες, αλλά για εντελώς άλλον λόγο: Οι εικόνες σκοτείνιαζαν, η μορφή δεν διακρινόταν πλέον κι έπρεπε να ξαναζωγραφτεί σύμφωνα με τις γνώσεις της εκάστοτε εποχής. Έτσι και ο Αντρέι Ρουμπλιόφ αγιογράφισε τον καθεδρικό ναό της Κοιμήσεως στο Βλαντιμίρ, καλύπτοντας ενίοτε φρέσκα του 12ου αιώνα, γιατί είχαν σχεδόν ολότελα καταστραφεί.

Ωστόσο, οι ζωγράφοι του παρελθόντος, με την εικονογραφία τους, διατήρησαν όσα κρύβονταν κάτω από τα έργα τους. Με κανέναν τρόπο οι παλιές εικόνες δεν καθαρίστηκαν με γωνιακό λειαντήρα ή με μηχάνημα αμμοβολής, έτσι όπως το βλέπουμε σήμερα.

«Δεν προσκυνάμε το σήμα κατατεθέν της ποιοτητας, αλλά μέσω της μορφής, όπως και να έχει ζωγραφιστεί αυτή, λατρεύουμε το Άγιο Πρότυπο»

Ιερά εικονίσματα είναι αδύνατο να καταστραφούν, ακόμα και αν μας φαίνονται άτεχνα: Δεν προσκυνάμε το σήμα κατατεθέν της ποιοτητας, αλλά μέσω της μορφής, όπως και να έχει ζωγραφιστεί αυτή, λατρεύουμε το Άγιο Πρότυπο.

– Σε τοιχογραφίες συχνά χρησιμοποιείτε λόγους, κείμενο. Είναι αντιληπτό να το κάνετε για να βρεθούν λύσεις θεματολογίου απεικόνισης. Αλλά μόνο γι’ αυτόν τον λόγο;

– Ο λόγος στην εικόνα παίζει μεγάλο ρόλο. Μην υπογεγραμμένη μορφή δεν θεωρείται πλέον εικόνα. Υπήρχε εποχή, μάλιστα, όπου ένας επίσκοπος, αποδεχόμενος μια εικόνα, την υπέγραφε με ιδιόχειρη υπογραφή. Δηλαδή, η μορφή αγιάζεται με τον λόγο και αυτό είναι σημαντικό. Έκτός τούτου, οι επιγραφές εξυπηρετούν και καλλιτεχνικούς σκοπούς, παίζοντας οπτικά ρόλο στολιδιού.

Και το πόσο κειμένο θα υπάρχει, μόνο μια επιγραφή ή ολόκληρο τσιτάτο, το υπαγορεύει κάθε συγκεκριμένο περιστατικό. Κάπου η επιγραφή έχει αφομοιωθεί στο εικονογράφημα τόσο φυσικά, που γίνεται ένα ρυθμικό, αναπόσπαστο τμήμα του, τόσο από καλλιτεχνικής άποψης όσο και από θεολογικής.

– Ο Αλεξάντρ Λαβντάνσκι στην πρόσφατη συνέντευξή του για την πύλη Ορθοδοξία, ενθουσιαζόταν με τη σύνθεσή σας «Ανάστασις του Χριστού. Κάθοδος στον Αδη», στον καθεδρικό της πόλης του Βόλγκογκραντ. Από πού ξεκινάτε, αναζητώντας τις εκτελέσεις μιας εικονογραφίας;

– Προσπαθώντας όχι ν’ αντιγράφω απλώς πρότυπα του παρελθόντος, αλλά ακριβώς να εκφράσω μια μορφή, έτσι όπως την καταλαβαίνω εγώ. Σ’ αυτήν την περίπτωση, δεν ήθελα ακριβώς να ζωγραφίσω την Κάθοδο στον Άδη μ’ έναν συνηθισμένο τρόπο, δηλαδή με ιστάμενους σε δύο πλευρές προφήτες και προπάτορες. Μου φάνηκε ότι σήμερα αυτό μπορεί ν’ ακουστεί λίγο ακατανοητό και μάλιστα, κατά κάποιον τρόπο, αρχαϊκό. Ήθελα και να ενισχύσω τη δυναμική της σύνθεσης, προσπαθώντας όσο το δυνατόν καλύτερα, ν’ αποκαλύψω την έννοια του έργου, πάλι έτσι όπως το καταλαβαίνω εγώ. Μπορεί να ειπωθεί ότι ως αποτέλεσμα προέκυψε μια καινούργια σύνθεση, καινούργια εκδοχή. Όμως εδώ δεν υπάρχει, κατά τη γνώμη μου, παραβίαση του κανόνα της παράδοσης, αφού η αναζήτηση στην εκκλησιαστική τέχνη υπήρχε από παλιά: Κάθε εικονογράφος εξέφραζε τις δικές του σκέψεις.

Ο Νικολάι Βλαντίμιροβιτς Γκούσεφ, γνωστός αντιγραφέας μεσαιωνικών τοιχογραφιών, ερευνητής της παλαιορωσικής ζωγραφικής, έλεγε: Όταν κοιτάζεις εικόνες και παλιά φρέσκα, σου φαίνεται ότι η θεματολογία είναι η ίδια σε όλες, ενώ οι εικόνες είναι εντελώς διαφορετικές. Στο κάθε έργο ο καλλιτέχνης καθιστά εμφανές ότι είναι δημιουργός, δηλαδή εισάγει κάτι ιδιόμορφο. Κοιτάζεις για παράδειγμα εικόνες της Αγίας Τριάδος των 15ου-16ου αιώνων: Στη ζωγραφιά μοιάζει σαν να ταιριάζουν ακόμα και οι παραμικρές λεπτομέρειες, ζάρα με ζάρα, ενώ οι δημιουργίες μπορούν να είναι εντελώς διαφορετικές.

– Πού ακριβώς βρίσκεται το όριο, από τη μια να συμβάλλουμε με κάτι καινούργιο στην ανάπτυξη της παράδοσης και από την άλλη να μην την καταργήσουμε;

– Αν ο καλλιτέχνης επιδιώκει μόνο να εκφράζει τον εαυτό του, δούλευει για το χατίρι του "εγώ" του, ποτέ δεν προκύπτει κάτι καλό. Όμως, αν προσπαθεί ν’ αποκαλύψει την εικονιζόμενη μορφή, αυτό, αντίθετα, πάντα βοηθά.

Τι έσωζε τη μικρογραφία του βερνικιού στη σοβιετική εποχή

– Εκπαιδευόσασταν στη Καλλιτεχνική Σχολή της μινιατούρας βερνικιού της πόλης Χολούι [1]. Γιατί μεταβήκατε από τη Μόσχα στην περιφέρεια Ιβάνοβο; Οι εμπειρίες που αποκτήσατε κατά τη διάρκεια των σπουδών σας δεν σας εμπόδισαν αργότερα, στη μνημειακή τέχνη, στην τοιχογράφηση;

– Η επιδεξιότητα του καλλιτέχνη να δουλεύει εξ ίσου επιτυχημένα, τόσο με μικρά εικονίσματα και μινιατούρες όσο και με τοίχους, πάντα θεωρείτο φυσικό για κάποιον εκκλησιαστικό τεχνητή. Στην πραγματικότητα, η μινιατούρα συχνά μπορεί να είναι πιο κοντά στη μνημειακή τέχνη παρά η τέχνη της εικονογραφίας, δηλαδή η πινακογραφία. Σε μια μικρογραφία πρέπει να τα σχεδιάσεις όλα με ακρίβεια, να χτίσεις έναν ρυθμό χρωματικών και τονικών κηλίδων, όπως και σε μεγάλο χώρο.

Σε μια μικρογραφία πρέπει να τα σχεδιάσεις όλα μέ ακρίβεια, να χτίσεις έναν ρυθμό χρωματικών και τονικών κηλίδων, όπως και σε μεγάλο χώρο.

Όμως δεν πήγα εκεί γιατί θέλησα ν’ ασχολούμαι με μινιατούρες. Ακόμα όταν βρισκόμουν στο σχολείο πήρα την απόφαση ν’ ασχοληθώ με την αγιογραφία, αλλά που; Πουθενά δεν υπήρχαν εκείνην την εποχή ούτε σχολία αγιογραφίας ούτε τμήματα σε καλλιτεχνικά ινστιτούτα. Κάποτε, στο μουσείο του Αντρέι Ρουμπλιόφ, είδα ένα γκρουπ φοιτητών συνομήλικών μου, οι οποίοι αντέγραφαν παλιές εικόνες. Έμαθα ότι ήταν από το Κολέγιο Τεχνών του Πάλεχ [2]. Και αντέγραφαν τόσο επιτυχημένα, που φλέχτηκα από επιθυμία και πήγα να εγγραφώ στο Χολούι όπου επίσης υπήρχε Κολέγιο.

Μας δίδασκαν πώς πρέπει να διαχειριζόμαστε τα στολίδια: Τι είναι αυτό, πώς λειτουργεί, πόσα στολίδια χωρούν πάνω σε μία επιφάνεια, πώς να δομούμε τονικές κηλίδες. Αυτοί οι κανόνες λειτουργούν εξ ίσου και για τη μικρογραφία του βερνικιού και για τη μνημειακή τέχνη και για την εικονογραφία. Επιπλέον, στην εικόνα υπάρχουν πολλά μικρογραφικά

λεπτοτεχνήματα. Για να το κατανοούμε αρκεί μόνο να παρατηρήσουμε προσεκτικά εικονίσματα αγίων των 15ου και 17ου αιώνων. Πάνω σ' αυτά βλέπουμε τέτοια επιδεξιότητα, που ούτε την ονειρευόμαστε. Οι εικονογράφοι του παρελθόντος ήταν αριστοτέχνες κάθε επιφάνειας, από μικρογραφία έως μεγάλους τοίχους.

– Όμως εκείνην την εποχή στη μικρογραφία βερνικιού υπήρχαν αποκλειστικά κοσμικά και πιο πολύ σοβιετικά αντικείμενα απεικόνισης. Παρ' όλα, αυτά πώς καταφέρνατε να μελετάτε και την εικονογράφηση;

– Ναι, όντως. Η τεχνική της γραφής έχει μείνει η ίδια, όπως και στην εικονογραφία, δηλαδή αυγοτέμπερα. Πάλεχ, Μστέρα, Χολούι, όλα ήταν μεγάλα αγιογραφικά χωριά, όπου ζούσαν γενεές εικονογράφων. Παραδοσιακά, δίπλα σ’ έναν κάτοχο της τέχνης έβαζαν να καθήσει ένας μαθητής και με αυτόν τον τρόπο έμυείτο στην τέχνη, βοηθώντας τον ειδικό. Παρακολουθώντας τη δουλειά του, έβλεπε ολόκληρη τη διαδικασία κι έτσι, αλυσιδοτά, παραδιδόταν στους επόμενους, μέχρι να φτάσει στη σοβιετική εποχή. Ακόμα και ανάμεσα στους καθηγητές μας είχαμε αυτούς που κρυφά, ενώ βρισκόμασταν στη δεκαετια του '80, σιγά-σιγά ασχολούνταν με την εικονογράφηση. Οι περισσότεροι καθηγητές, όμως, με «λοξοκοίταζαν», επειδή πήγαινα στην εκκλησία και αρνιόμουν κατηγορηματικά να γίνω μέλος της Κομσομόλ.

Η εκπαίδευσή μου είχε ως εξής: Το πρωί πήγαινα για σπουδές, ζωγράφιζα μινιατούρες, ενώ το απόγευμα γύριζα σπίτι, έβγαζα χρωστικά, ορυκτά, τα έτριβα και δοκίμαζα ν’ αγιογραφώ εικόνες. Δηλαδή, όλη την ημέρα ζωγράφιζα και καταλάβαινα πως αυτό ήταν αδύνατον στη Μόσχα, λόγω πολλών περισπασμών.

– Έχω ακούσει πολλές φορές ότι οι σύγχρονοι ρυθμοί της μεγαλούπολης, η καθημερινή φασαρία, δεν αφήνουν τον αγιογράφο να συγκεντρωθεί.

– Με βοηθά το γεγονός ότι δεν δουλεύω στο σπίτι: Εργάζομαι είτε στο εργαστήριο είτε βγαίνω έξω, έτσι κι αλλιώς, ζωγραφίζοντας, προσπαθώ ν’ απομακρυνθώ από τις καθημερινές σκοτούρες. Πολλές φορές γίνεται το εξής: Όντας στη Μόσχα, καθώς φτάνω στο εργαστήριό μου, δεν έχω πια ενέργεια. Μέχρι να χαλαρώσω για λίγο και ν’ αρχίσω να δουλεύω, είναι ώρα να επιστρέψω. Όμως, όταν βγαίνω έξω για να ζωγραφήσω, όλη την ημέρα είμαι βυθισμένος στη δουλειά και είναι λίγα τα πράγματα που με αποσπούν.

– Οπότε η λαϊκή χειροτεχνία στη σοβιετική εποχή συνέβαλε κατά κάποιον τρόπο στο να διατηρηθεί και η παράδοση της εικονογραφίας;

– Σίγουρα. Παρ’ όλο που έχει αλλάξει αρκετά από τότε, όμως παραμένουν ίδιες οι τεχνικές και οι μέθοδοι. Οι καλλιτεχνικοί κανόνες της λαϊκής χειροτεχνίας, όπως το έχω αναφέρει πριν, διαφύλαξαν την παράδοση. Έστω και αν ήθελαν να τους αποφύγουν, ήταν αδύνατον. Δεν ήταν τυχαίο ότι οι σπουδαστές στέλνονταν ν’ αντιγράφουν ακριβώς παλιά εικονίσματα. "Κανένας από τους καλλιτεχνικούς κανόνες δεν ανακαλύφθηκε μετά τον 15ο αιώνα, εκείνην την εποχή οι παλιοί ζωγράφοι τους γνώριζαν σχεδόν όλους και τους χρησιμοποιούσαν μ’ επιτυχία", μου είπε κάποτε ο Νικολάι Βλαντίμιροβιτς Γκούσεφ.

Συνεχίζεται...