«Σήμερα είναι η ώρα να θυμηθούμε εκείνους που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της Σχολής, οι οποίοι ενέπνευσαν τους σύγχρονους αγιογράφους, και η ώρα για να σκεφτούμε το μέλλον», λέει ο συνομιλητής μου, κοσμήτορας της Σχολής Αγιογραφίας της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας, αναπληρωτής καθηγητής της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας, Αρχιμανδρίτης Λουκάς (Γκολοφκόφ).
Αναφορά: Ο Αρχιμανδρίτης Λουκάς (κατά κόσμον Γρηγόριος Ανατόλιεβιτς Γκολοβκόφ) γεννήθηκε στο Περμ.Ο πατέρας του, Ανατόλι Γκριγκόριεβιτς, μετά την αποφοίτησή του από το Θεολογικό Σεμινάριο του Σαράτοφ, υπηρέτησε ως υποδιάκονος, έψαλλε στη χορωδία, συνδυάζοντας αυτά με την κανονική δουλειά του.Ήταν ταμίας του Καθεδρικού Ναού στο Περμ.Ασχολήθηκε με τα του ναού.Η μητέρα του, Άννα Βασίλιεβνα, εργαζόνταν στη Μητρόπολη, έψαλλε στη χορωδία της εκκλησίας.Μικρότερα αδέλφια: Οι Μάρκος και Βλαντίμιρ (Γκολοβκόφ). Ο Μάρκος είναι Μητροπολίτης Ριζάν και Μιχαήλοβσκι.Ο Βλαντίμιρ είναι πρωθιερέας.
Ο πατήρ Λουκάς ήταν βοηθός διευθυντή από το 1991 έως το 1993 και από τότε είναι διευθυντής της Σχολής Αγιογραφίας της Ακαδημίας Τεχνών της Μόσχας.Από τις 2 Σεπτεμβρίου 2019 έχει αναλάβει Πρύτανης της Σχολής Αγιογραφίας της Ακαδημίας Επιστημών της Μόσχας.
– Πάτερ Λουκά, η 30η επέτειος της Σχολής Αγιογραφίας της Τριαδικής Λαύρας του Αγίου Σεργίου έλαχε να συμπέσει με αυτήν την ασυνήθιστη χρονιά. Και για πρώτη φορά στην ιστορία της Σχολής, δεν παρουσιάστηκαν διπλωματικές. Πρόκειται για απλή αναβολή της διαδικασίας;
– Πριν από έξι μήνες, οι σπουδαστές μας αναγκάστηκαν να διακόψουν τα μαθήματα και να πάνε σπίτι τους. Οι διπλωματικές εργασίες -εικόνες, για την ακρίβεια- παρέμειναν ημιτελείς. Τώρα, ωστόσο, δύο εργασίες είναι ήδη έτοιμες προς παρουσίαση, αλλά, λόγω των μέτρων ασφαλείας, που έχουμε υιοθετήσει, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε.
– Τα μαθήματα διεξάγονται τώρα μέσω Διαδικτύου;
– Θεωρητικά μαθήματα, γνωματεύσεις σε θέματα Αγιογραφίας, διεξάγονται μέσω Διαδικτύου. Βέβαια, είναι αδύνατο ν’ ασχοληθεί κανείς πλήρως με την Αγιογραφία μέσω Διαδικτύου.
Ο Αρχιμανδρίτης Λουκάς (Γκολοβκόφ) και μαθητές του Τμήματος Αγιογραφίας της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας.Σκήτη Γεθσημανής του Τσερνίγκοφ. Σεπτέμβριος 2019
– Οι μαθητές σας ασχολούνται με προσχεδιάσματα, ζωγραφίζουν κοσμικά θέματα;
– Το πάθος για την κοσμική τέχνη, νομίζω, δεν είναι χρήσιμο για έναν αγιογράφο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί κανείς να ζωγραφίσει μια φορά ένα τοπίο ή ένα πορτρέτο, ας πούμε, με στόχο να χαλαρώσει ή ν’ αλλάξει ιδέες. Δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς ν’ ασχοληθεί με εικόνες, ζωγραφική εκκλησιών ή ψηφιδωτά και εξίσου σοβαρά με κοσμική ζωγραφική. Δεν ξέρω πώς θα επιδρούσε κάτι τέτοιο στην «επίδοση» στην κοσμική τέχνη, αλλά, σίγουρα, θα επηρέαζε αρνητικά την «επίδοση» στην εκκλησιαστική τέχνη. Με ολοκληρωμένο τρόπο και σε βάθος μπορεί κανείς ν’ ασχοληθεί μόνο μ’ ένα πράγμα. Αν κάποιος ξεκίνησε με την Αγιογραφία, τότε θα πρέπει να ελαχιστοποιηθούν τα μαθήματα κοσμικής τέχνης, ώστε να μην αποσπούν την προσοχή. Τα θεμέλια των ακαδημαϊκών κοσμικών δεξιοτήτων στο σχέδιο, στη ζωγραφική και στη σύνθεση είναι, βέβαια, αναντικατάστατα.
Να ζωγραφίσει εικόνες μπορεί μόνο ο καλλιτέχνης που ζει τη ζωή της Εκκλησίας κι έχει το βλέμμα του συνεχώς στραμμένο στον Θεό
Εικόνα και πίνακας ζωγραφικής διαφέρουν κατά ουσιαστικό τρόπο το ένα από το άλλο. Ο πίνακας ζωγραφικής αντανακλά τον γήινο κόσμο, την ομορφιά και την ιδιαιτερότητά του, η δε εικόνα τον ουράνιο. Και μόνον ο καλλιτέχνης που ζει τη ζωή της Εκκλησίας και στρέφει συνεχώς το βλέμμα στον Θεό μπορεί να ζωγραφίσει εικόνες. Εξάλλου, η εικόνα είναι η ενσάρκωση μιας προσευχής και είναι απαραίτητο να είναι ελεύθερη από τυπικότητες, συνειδητή, βαθιά, καρδιακή προσευχή.
Είναι μεγάλη ευτυχία για τους μαθητές-αγιογράφους το ότι η Σχολή μας βρίσκεται στη Λαύρα, σ’ ένα ζωντανό μοναστήρι. Άκρως σημαντικό είναι το γεγονός ότι εδώ μπορούν να βρίσκονται μέσα στο πνευματικό περιβάλλον ενός πραγματικού ρωσικού μοναστηριού. Εάν ο ζωγράφος εικόνων προσεύχεται στη διαδικασία της εργασίας του, τότε η εικόνα που έχει ζωγραφίσει θα εκλάβει το πνεύμα μιας πραγματικής προσευχής. Το νόημα του έργου του αγιογράφου είναι ακριβώς αυτό και όχι απλώς το ζωγράφισμα μιας εικόνας, που να είναι κανονική και καλλιτεχνικά άψογη, αλλά που δεν θ’ αγγίζει τα βάθη των καρδιών των ανθρώπων.
Ιερομόναχος Νικοντίμ (Σομπολιόφ). Γλυκοφιλούσα, 2011 Ο αγιογράφος πρέπει να αισθανθεί και να κατανοήσει το βάθος της εικόνας την οποία ζωγραφίζει. Διαφορετικά, η εικόνα θα είναι κενή περιεχομένου και δεν θα βοηθήσει στην προσευχή. Ο εικονογράφος, όταν κάνει χειροποίητα αντίγραφα θαυματουργών εικόνων, εικονίζει αποκλειστικά τη Θεία Χάρη. Έχει συμβεί και αυτό, ένα ολόκληρο μοναστήρι να προσευχηθεί για την κατασκευή μιας εικόνας. Για παράδειγμα, όταν ένας εικονογράφος του Αγίου Όρους έφτιαχνε για τη Ρωσία ένα αντίγραφο της θαυμαστής εικόνας της Παναγίας των Ιβήρων, επιτέλεσε προσωπικό άθλο στην προσευχή, που συνοδευόταν από αυστηρή νηστεία, και ολόκληρο το μοναστήρι προσεύχονταν γι' αυτόν.
Φυσικά, εάν μια εκκλησία αγιογραφείται από έναν πιστό, αλλά όχι από κάποιον της εκκλησίας, τότε το μόνο που μπορεί κανείς να ελπίζει είναι ο Κύριος να κατευθύνει το χέρι του. Έχω συχνά δει περιπτώσεις, όπου ένας καλός κοσμικός καλλιτέχνης ή ένας καλός γλύπτης, όταν ασχολείται με εκκλησιαστικό θέμα, τα «χάνει» και χάνει σε επαγγελματισμό.
– Για να ζωγραφίσεις μια εικόνα, που κοιτάζοντάς τη να νιώθεις ότι θέλεις να προσευχηθείς, και όχι απλά μια εικόνα θρησκευτικού περιεχομένου, πρέπει να ζεις πλήρως σύμφωνα με την Εκκλησία;
– Ναι, έτσι είναι. Και πάνω απ' όλα, πρέπει να έχεις συνείδηση του ότι είμαστε προσωρινοί στη γη. Και αφού μετά την πτώση η ανθρώπινη φύση διαστρεβλώθηκε, ο στόχος μας εδώ είναι, από τη μια, να κατανοήσουμε αυτήν τη διαστρέβλωση και, από την άλλη, να συνειδητοποιήσουμε το γεγονός ότι χωρίς τον Θεό, χωρίς τον Σωτήρα, δεν μπορούμε να βελτιωθούμε, αλλά συχνά απλώς χανόμαστε. Εάν ένα άτομο έχει αυτό το συναίσθημα, τότε θα προσευχηθεί βαθιά και αληθινά. Δεν έχει σημασία πόσα καταλαβαίνει από Θεολογία. Είναι σημαντικό να υπάρχει ένα αδιάκοπο συναίσθημα μετάνοιας και μια έκκληση προς τον Θεό. Αυτό είναι το πιο σημαντικό.
Σεβτσόφ Μιχαήλ, «Ο Όσιος Αντρέι Ρουμπλιόφ και ο βίος του», 2014 Την κατάσταση στην οποία αναφέρεστε, μπορεί κανείς να τη φτάσει με το να εκκλησιάζεται ή μέσα από την ανάγνωση θεολογικής λογοτεχνίας ή είναι κάτι που δεν δίνεται σε όλους, τελικά;
– Ένα άτομο πρέπει να προετοιμαστεί για το έργο και μόνο εκείνοι που νιώθουν την ανάγκη για κάτι τέτοιο μπορούν να σωθούν. Το να εκκλησιάζεται κανείς, μπορεί να τον βοηθήσει να βρει γαλήνη ψυχής για κάποιο χρονικό διάστημα, αλλά είναι σημαντικό, ευρισκόμενος κι εκτός της εκκλησίας, ν’ ασκεί την προσευχή, προσπαθώντας να καταλάβει τον εαυτό του. Η όλη παρουσία στην εκκλησία μπορεί ακόμη και να γίνει αντικείμενο κριτικής: Έρχεσαι στην εκκλησία, μεν, την αφήνεις, δε, σε κατάσταση πνευματικής μη πληρότητας. Αν και, νομίζω, αυτό δεν συμβαίνει συχνά. Η Θεία Χάρη είναι κάτι που αποκτιέται χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία.
– Σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του, ο καλλιτέχνης εμπνέεται από τον τρόπο ζωγραφικής διαφόρων διδασκάλων. Προσωπικά, έχετε κάποια ιδιαίτερη προτίμηση, όσον αφορά στους αγιογράφους;
– Μου αρέσουν τα πάντα, γενικά. Η παλιά εικόνα είναι ανώνυμη. Υπάρχουν εικόνες που μου αρέσουν περισσότερο, άλλες λιγότερο. Και, βέβαια, Αντρέι Ρουμπλιόφ, Θεοφάνης ο Έλληνας. Υπάρχουν υπέροχες εικόνες του XIV αιώνα, ο δημιουργός τους, όμως, παραμένει άγνωστος. Ο εικονογράφος προσεύχεται πολύ βαθιά και είναι η προσευχή που, πιθανότατα, δίνει τη δύναμη για να επιτευχθεί εξαιρετική δουλειά.
– Περάσατε από βάσανα στο δημιουργικό σας έργο, βάσανα παρόμοια με αυτά που βλέπουμε στην ταινία του Ταρκόφσκι "Αντρέι Ρουμπλιόφ";
– Βλέπετε, οι δοκιμασίες που βλέπουμε στην ταινία -να ζωγραφίσει ή όχι την «Ημέρα της Κρίσης»- είναι ακατανόητα για ένα άτομο που ζει σύμφωνα με τις εντολές του Θεού. Ο Ορθόδοξος πιστός πρέπει να είναι κάθε μέρα έτοιμος να πεθάνει και να εμφανιστεί ενώπιον του Κριτή. Η υπενθύμιση αυτής της Κρίσης δεν μπορεί να είναι γι’ αυτόν κάτι το τραγικό, κάτι που να τον τρομάζει. Αυτή είναι μια διαχωριστική γραμμή, που μπορεί να είναι τρομακτική κι επώδυνη, όταν θα τη διασχίσουμε, αλλά δεν είναι τραγωδία. Συνειδητοποιούμε ότι είμαστε θνητοί και η συνειδητοποίηση αυτή είναι σημαντική για τον Χριστιανό. Όταν το έχουμε αυτό στο μυαλό μας, αμαρτάνουμε λιγότερο. Μερικές φορές ξεχνάμε ότι ζούμε όχι μόνο εδώ, όπου ζούμε προσωρινά, αλλά ότι είμαστε και πολίτες του Ουρανού. Τα βάσανα που βλέπετε στην ταινία και για τα οποία ρωτάτε, είναι πιθανότατα έκφραση των αγωνιών του σκηνοθέτη και όχι κάτι που μπορεί να βίωσε ο Άγιος Αντρέι Ρουμπλιόφ.
Συνεχίζεται...