Ο Άγιος Σέργιος του Ράντονεζ: Ο Ρώσος ησυχαστής ενάντια στην πνευματική εξαγρίωση

Η ζωή του Οσίου Σεργίου συνέπεσε με την περίοδο που η Ρωσία ήταν υπό τον ταταρο-μογγολικό ζυγό. Η ζωή κάτω από τον σκληρό έλεγχο της Χρυσής Ορδής είχε οδηγήσει τον απλό άνθρωπο σε ηθική κατάπτωση: τον ενδιέφεραν τα επίγεια πολύ περισσότερο από τα ουράνια.

Σε αυτές τις συνθήκες ο ηγούμενος Σέργιος από το Ράντονεζ συνετέλεσε στην αναγέννηση του ρωσικού μοναχισμού, κατάφερε να ενώσει το λαό, να εμψυχώσει τους Ρώσους πρίγκιπες στην πάλη ενάντια στους ξένους κατακτητές και να προσδώσει νέο προσανατολισμό στον πολιτισμό.

Μάλλον, δεν υπερβάλλουμε αν ισχυριστούμε ότι το κυριότερο θαύμα του Οσίου Σεργίου υπήρξε ο ίδιος

Α.Μ.Βασνετσόβ. «Η Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου», 1908-1913. Καλλιτεχνικό Μουσείο της Σεβαστούπολης «Μ.Π.Κροσίτσκιϊ».

Ο ειρηνοποιός μοναχός και η ευλογία του στον πρίγκιπα

Ο Όσιος Σέργιος έχει γραφεί στην ιστορία ως ο μοναχός που ευλόγησε τον πρίγκιπα της Μόσχας Δημήτριο, γνωστό ως Ντονσκόϊ, στην πάλη με τους ταταρο-μογγόλους. «Πήγαινε, κύριε, στους αισχρούς πόλοβτσι, ζητώντας τη βοήθεια του Θεού και ο Κύριος θα είναι βοηθός και προστάτης σου. Θα νικήσεις, κύριε, τους εχθρούς σου, όπως σου αρμόζει, κυβερνήτη μας» - είπε ο ηγούμενος και έστειλε στο πεδίο της μάχης δύο μεγαλόσχημους μοναχούς της μονής του, τους έμπειρους μαχητές Ανδρέα Οσλιάμπια και Αλέξανδρο Περεσβέτ.

Αυτή η ιστορία έχει περιγραφεί λεπτομερώς στην «Αφήγηση περί της μάχης με τον Μαμάϊ», χειρόγραφο κείμενο του 15^ου αιώνα. Το χρονικό αυτό περιγράφει τη μάχη στην πεδιάδα Κουλικόβο που έγινε το 1380, στην οποία ο πρίγκιπας Δημήτριος εμφανίζεται όχι μόνο ως πολεμιστής απελευθερωτής, αλλά και ως προστάτης της πίστης, ενώ ο Μαμάϊ ως διώκτης των χριστιανών. Η αναφερόμενη στο κείμενο ευλογία του Αγίου Σεργίου υπογραμμίζει το θεάρεστο χαρακτήρα της μάχης με τους Τατάρους, όπως επίσης και την σύμπνοια του πρίγκιπα με το λαό και την Ορθόδοξη Εκκλησία μπροστά στον εξωτερικό εχθρό.  

Στη διάρκεια των αιώνων η μνήμη για όλα αυτά φυλασσόταν ως πνευματικός θησαυρός. Ο Μπορίς Ζάϊτσεβ στον πρόλογο του βιβλίου του «Ο Όσιος Σέργιος του Ράντονεζ» υποστήριξε καταλήγοντας ότι: «Στη διαμάχη της Ρωσίας με τον Χαν, το όνομα του Αγίου Σεργίου είναι για πάντα συνδεδεμένο με την υπόθεση συγκρότησης της Ρωσίας».

Μετά την μάχη στο πεδίο Κουλικόβο, ο πρίγκιπας άρχισε να περιβάλλει με ακόμα μεγαλύτερες τιμές τον ηγούμενο Σέργιο. Έτσι, το 1389, τον είχε καλέσει να επισφραγίσει την πνευματική διαθήκη που νομιμοποιούσε τη νέα σειρά διαδοχής του θρόνου: από τον πατέρα στον μεγαλύτερο γιο και όχι στα μικρότερα αδέρφια, όπως συνέβαινε πριν, γεγονός που προκαλούσε, μέχρι τότε, έριδες και αντιπαλότητες ανάμεσα στα αδέρφια.

Ο Άγιος Σέργιος είχε κύρος και ανάμεσα σε άλλους πρίγκιπες: συμφιλίωσε τους κυβερνήτες του Νόβγκοροντ και έπεισε τον πρίγκιπα της πόλης Ριαζάν Ολέγκ να εγκαταλείψει τα πολεμικά σχέδια εναντίον της Μόσχας.

Σε τι συνίσταται η δύναμη του Αγίου Σεργίου;

Μ.Β.Νέστεροβ. «Οι ασχολίες του Οσίου Σεργίου». Τρίπτυχο, 1896 -1897. Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόβ, Μόσχα.

Ο Όσιος Σέργιος ήταν ένας από τους πρώτους Ρώσους οπαδούς του ησυχασμού. Η δύναμη της προσευχής του ήταν προφανής για τους συγχρόνους του. Ωστόσο, ο Όσιος δεν φορούσε σιδερένιες αλυσίδες και δεν παρέμενε σε στύλο. Η άσκησή του ήταν, πρώτα από όλα, η νηστεία και η εργασία.

Οι Ρώσοι ησυχαστές κατακτούσαν τη «νοερά προσευχή», στηριζόμενοι στην αρχαία αγιοπατερική παράδοση και στα έργα Οσίου Γρηγορίου του Σιναΐτου, που ήταν σύγχρονος με αυτούς και είχε επαναφέρει την άσκηση της προσευχής του Ιησού στο Άγιο Όρος (οι μεταφράσεις των έργων του, που έγιναν τον 14^ο αιώνα, υπήρχαν στη βιβλιοθήκη της ιδρυθείσας από τον Άγιο Σέργιο μονής. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι ο ηγούμενος και ο ίδιος γνώριζε Ελληνικά). Εκτός από αυτό, πολλοί μοναχοί, εκείνο το διάστημα, επιχειρούσαν προσκυνήματα στο Άγιο Όρος και εκεί διδάσκονταν την προσευχή του Ιησού. «Οι ησυχαστές έβαζαν το εσωτερικό πάνω από το εξωτερικό, την ησυχία πάνω από το τελετουργικό… Το επίκεντρο των νέων αυτών εξελίξεων ήταν η Ιερά Μονή της Αγίας Τριάδας» - έγραφε ο Δημήτριος Λιχατσιόβ.

Ο ιστορικός Βασίλιϊ Κλιουτσέβσκιϊ τονίζει ότι ο Όσιος Σέργιος με τη ζωή του έδειξε στο λαό ότι είναι δυνατός αυτός ο τρόπος ζωής, τους έδωσε να καταλάβουν ότι μέσα τους δεν είχε σβήσει η φλόγα της πίστης και ότι ακόμα σιγοκαίει, ότι μπορούν να βγουν από το σκοτάδι τους.

Σύμφωνα με τον ίδιο, οι Ρώσοι του 14^ου αιώνα θεώρησαν θαύμα αυτήν την πνευματική αναγέννηση, που ήταν εμπνευσμένη από έναν σεμνό μοναχό.

Σμήνος μαθητών και πνευματική αποίκηση

Π.Ριζένκο. «Ο Σέργιος του Ράντονεζ». Φωτογραφία: pinterest.com

Οι σύγχρονοι του Οσίου Σεργίου συχνά θεωρούσαν τον μοναχισμό κυριολεκτικά «δεύτερο βάπτισμα», κάτι σαν «εισιτήριο για τον παράδεισο» (ακριβώς για αυτό, ήταν πολύ διαδεδομένες οι προθανάτιες κουρές, στον κύκλο των αριστοκρατών). Ο Όσιος Σέργιος με το παράδειγμά του επανέφερε στο μοναχισμό το αληθινό του νόημα: η κουρά δεν είναι η εγγύηση της σωτηρίας, αλλά μόνο η δυνατότητα για αυτήν.

Μετά την εισβολή των μογγόλων (στα μέσα του 13^ου αιώνα), τα ρωσικά μοναστήρια γνώρισαν παρακμή. Τα περισσότερα καταστράφηκαν. Τα κοινόβια – η βάση της μοναχικής ζωής – σχεδόν εξαφανίστηκαν. Έμειναν ολιγάριθμα ιδιόρρυθμα μοναστήρια, μέλη των οποίων ζούσαν ξεχωριστά ο ένας από τον άλλον και συναντιόντουσαν μόνο στις ιερές ακολουθίες στην εκκλησία. Δεν υπήρχε πνευματική καθοδήγηση και κοινοτικό πνεύμα. Ένας μοναχός από αριστοκρατική οικογένεια ήταν δυνατόν να ζει ουσιαστικά με όλες τις ανέσεις, ενώ ένας μοναχός από τις φτωχότερες τάξεις ήταν πιθανόν να πεινάει. Τέτοια μοναστήρια, συνήθως, βρίσκονταν στις πόλεις και είχαν κτιστεί από πρίγκιπες ή μέλη αριστοκρατικών οικογενειών, και η κατάσταση σε αυτά δεν ήταν ευνοϊκή για ασκητικούς αγώνες.   

Ο Όσιος Σέργιος (τότε ακόμα Βαρθολομαίος) είχε αρχίσει την πορεία του ως ερημίτης, κάτι που ήταν ασυνήθιστο. Στην έρημο, σύμφωνα με την παράδοση, αναχωρούσαν έμπειροι μοναχοί, γέροντες. Σιγά-σιγά, γύρω του συγκροτήθηκε αδελφότητα.

Η ακριβής ημερομηνία ίδρυσης της μονής, της μετέπειτα Λαύρας της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου, δεν είναι γνωστή. Μια από τις υποθέσεις είναι ίσως το έτος 1342. Όταν ο Άγιος Σέργιος ίδρυσε την κοινότητα, απαγόρευσε στην αδελφότητα να ζητάει ελεημοσύνη και έβαλε ως κανόνα, ώστε όλοι οι μοναχοί να ζουν από την εργασία τους, δίνοντας ο ίδιος το παράδειγμα.

Οι ερευνητές ανάγουν την καθιέρωση του κοινοβίου στη θέση της ιδιορρυθμίας σε αυτή τη μονή κατά την περίοδο 1364 – 1376. Αυτό σήμανε την επιστροφή στις παραδόσεις των μοναστηριών της Ρωσίας του Κιέβου. Η εφαρμογή της κοινοβιακής μεταρρύθμισης είχε προκαλέσει αγανάκτηση σε ένα μέρος της αδελφότητας, επειδή δεν ήθελαν να έχει την πρωτοκαθεδρία ο Σέργιος. Τις βλέψεις του για την πρωτοκαθεδρία είχε προβάλει ο μεγαλύτερος αδελφός του Σεργίου Στέφανος, με τον οποίον είχαν ξεκινήσει μαζί την ερημιτική ζωή.

Για να αποφύγει τη σύγκρουση, ο Σέργιος εγκατέλειψε την μονή. Παρά ταύτα το κοινοβιακό τυπικό επικράτησε.

Στο βίο του Οσίου Σεργίου περιγράφεται ένα θαυμαστό όραμα: μια φορά, ενώ είχε σκοτεινιάσει ήδη, ο ουρανός ξαφνικά φωτίστηκε και ο Σέργιος «είδε πάρα πολλά πουλιά, πολύ όμορφα πουλιά, που ήρθαν όχι μόνο στο μοναστήρι, αλλά και στα περίχωρα του μοναστηριού. Και ακούστηκε μια φωνή να λέει: “Όπως πολλά είναι αυτά τα πουλιά που είδες, έτσι και το ποίμνιο των μαθητών σου δε θα εκλείψει και μετά από σένα, αν θελήσουν να πορεύονται στα χνάρια σου”». Αυτό το όραμα αποδείχτηκε προφητικό. Ο Όσιος, όσο ζούσε, ο ίδιος ίδρυσε αρκετά μοναστήρια. Πάνω από 40 μονές ίδρυσαν οι μαθητές του. Και ακόμα περίπου 50 μονές ίδρυσαν οι επόμενοι μαθητές τους.  

Αν παλαιότερα τα μοναστήρια εμφανίζονταν όλα στις πόλεις ή κοντά σε αυτές, τώρα πλέον, είχε εμφανιστεί η τάση για «πνευματική αποίκηση»: τα νέα μοναστήρια όλο και πιο συχνά άρχισαν να εμφανίζονται στους ερημικούς άγονους τόπους και τα ίδια γίνονταν πόλος έλξης. Το πνευματικό τοπίο της βορειοανατολικής Ρωσίας έχει αλλάξει τελείως!

Σήμερα, ο Όσιος Σέργιος του Ραντονεζ τιμάται όχι μόνο στην Ορθόδοξη Εκκλησία σε όλο τον κόσμο, αλλά και από καθολικούς, ακόμα και από αγγλικάνους. Η μνήμη του γιορτάζεται στις 5/18 Ιουλίου (ημέρα εύρεσης των ιερών λειψάνων του) και στις 25 Σεπτεμβρίου/8 Οκτωβρίου (η ημέρα της κοίμησής του).