Ο χριστουγεννιάτικος ύμνος «Άγια νύχτα»: τρείς εκδοχές και οι τρείς αληθινές

Η «Άγια νύχτα» σε εκτέλεση του Μπίνγκ Κρόσμπι καταλαμβάνει την τρίτη θέση στη λίστα με τα πιο δημοφιλή σινγκλ όλων των εποχών. Η ιστορία της δημιουργίας αυτού του ύμνου των Χριστουγέννων έχει κατακλυστεί από μύθους. Τι έχει συμβεί στην πραγματικότητα;

Το 1816, στην Αυστρία, ένας νεαρός ρωμαιοκαθολικός ιερέας Γιόζεφ Μορ έγραψε ένα ποίημα, το οποίο μετά από δύο χρόνια αποτέλεσε τη βάση για ένα από τα πιο γνωστά χριστουγεννιάτικα τραγούδια στον κόσμο, το «Άγια νύχτα» (γερμ. “Stille Nacht, Heilige Nacht”, αγγλ. “Silent Night, Holy Night”)

Σήμερα, την «Άγια νύχτα» την τραγουδούν και την ακούν οι χριστιανοί όλων των ομολογιών στις διάφορες γωνιές του κόσμου. Έχει μεταφραστεί σε 300 γλώσσες και διαλέκτους.

Η ιστορία του δημοφιλέστατου αυτού ύμνου είναι γεμάτη από θρύλους που αναπαράγονται σε άρθρα, ταινίες, ντοκιμαντέρ, ακόμα και σε παιδικά κινούμενα σχέδια.

Πώς, όμως, στην πραγματικότητα εμφανίστηκε η «Άγια νύχτα» και τι είναι αυτό που την ξεχωρίζει από άλλους χριστουγεννιάτικους ύμνους;

Τα παιδιά, τα ποντίκια και το χαλασμένο όργανο

Φωτογραφία από την ιστοσελίδα stillenacht.at

Οι θρυλούμενες εκδοχές για τη δημιουργία της «Άγιας νύχτας» μπορούν συμβατικά να χωριστούν, σύμφωνα με την πλοκή τους, σε τρείς βασικές ομάδες.

Στην πρώτη από αυτές, η έμφαση δίνεται στη θαυμαστή έμπνευση που είχε, την Παραμονή των Χριστουγέννων, ο πατήρ Γιόζεφ Μορ και στη συνέχεια ο συνθέτης και οργανίστας Φραντς Γκρούμπερ. Σε αμερικάνικο ντοκιμαντέρ του 1953, αυτή η ιστορία έχει ως εξής: λίγο πριν τα Χριστούγεννα, στην εκκλησία χάλασε το όργανο και ο στεναχωρημένος ιερέας βγήκε να περπατήσει στις χιονισμένες ορεινές πλαγιές προκειμένου να βρει την ψυχική του γαλήνη και να την απάντηση στο ερώτημα: τι να κάνει τώρα; Να τελέσει τη θεία λειτουργία των Χριστουγέννων χωρίς μουσική;

Όταν ο πατήρ Γιόζεφ Μορ μπήκε σε ένα σπίτι, είδε ένα μωρό στην κούνια και τη μητέρα του σκυμμένη πάνω του.

Φωτογραφία από την ιστοσελίδα stillenacht.at

Αυτή η σκηνή τον εντυπωσίασε τόσο πολύ με την απλότητά της και την μεγαλοπρέπειά της και τόσο έντονα φαντάστηκε το τι είχε γίνει στη Βηθλεέμ, ώστε, μόλις επέστρεψε σπίτι του, με μια ανάσα έγραψε το κείμενο του τραγουδιού και το πήγε στον οργανίστα Φραντς Γκρούμπερ, ο οποίος, με τη σειρά του, το ίδιο αστραπιαία έγραψε την πιο απλή και ανεπιτήδευτη μελωδία για κιθάρα.

Αυτό συνέβη την Παραμονή των Χριστουγέννων και την ίδια νύχτα το τραγούδι παίχτηκε στην εκκλησία στη Χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Δε χρειαζόταν να ασκηθεί κανείς για να μάθει τα λόγια και τη μελωδία. Ήταν σαν να ηχούσαν από μόνα τους στην ψυχή.

Ο ύμνος αυτός άρεσε τόσο πολύ στον κόσμο που άρχισαν να τον τραγουδούν σε φίλους και γνωστούς. Έτσι, η «Άγια νύχτα» έγινε γνωστή πρώτα στα περίχωρα, μετά στη χώρα και στη συνέχεια σε όλο τον κόσμο.

Φωτογραφία από την ιστοσελίδα stillenacht.at

Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή του 20^ο αιώνα, τα ποντίκια ήταν αυτά που συνέβαλαν στη δημιουργία της παγκόσμιας αυτής επιτυχίας: τα ποντίκια, λοιπόν, είχαν ροκανίσει τη φυσούνα του οργάνου, πράγμα που «ανάγκασε» τον καημένο πατέρα Γιόζεφ Μορ εσπευσμένα να γράψει το ποίημα και τον οργανίστα Γκρούμπερ να συνθέσει τη μουσική. Αυτή η εκδοχή έχει αποτελέσει τη βάση ενός συμπαθητικού αυστραλιανού παιδικού καρτούν που έγινε το 1976.

Όμως, η πιο διαδεδομένη εκδοχή είναι αυτή, σύμφωνα με την οποία πρωταγωνιστής της δημιουργίας της «Άγιας νύχτας» ήταν ένας απλός λαϊκός οργανίστας.

Σύμφωνα με αυτήν, λίγο πριν τα Χριστούγεννα, ο οργανίστας είχε χάσει το παιδί του και η γυναίκα του ήταν απαρηγόρητη για αυτό. Ο σύζυγός της, συμπάσχοντας, συνέθεσε μια θαυμάσια μελωδία, για την οποία ιερέας της ενορίας τους έγραψε τους στίχους.

Και οι τρείς εκδοχές της ιστορίας για τη δημιουργία της «Άγιας νύχτας» μπορεί να μην ανταποκρίνονται επακριβώς στην πραγματικότητα, ωστόσο, με εκπληκτική αξιοπιστία εμπεριέχουν αυτό καθαυτό το πνεύμα των Χριστουγέννων: την παρηγοριά, την ελπίδα, την συμπόνια, τη χαρά, τη βοήθεια. Γι’ αυτό, ακόμα και από τους πιο αυστηρούς ιστορικούς της μουσικής αυτά δε θεωρούνται «παραμύθια των παπάδων».   

Πώς έγινε: γεγονότα και τίποτα άλλο

Φωτογραφία από την ιστοσελίδα stillenacht.at

Σήμερα, θεωρείται αποδεδειγμένο ότι το κείμενο της «Άγιας νύχτας» συντάχτηκε το 1816. Ο Γιόζεφ Μορ (Joseph Mohr) ήταν εκείνη την εποχή μόλις 24 χρονών: γεννήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου του 1792 στο Σάλτσμπουργκ και ήταν το τρίτο από τα τέσσερα εξώγαμα παιδιά της πλέκτριας Άννας Σόϊμπερ (Schoiber). Ήταν παιδί που είχε μουσικό ταλέντο και μετά την αποφοίτηση από το σχολείο κέρδιζε χρήματα, τραγουδώντας και παίζοντας μουσικά όργανα.   

Το αγαπημένο του όργανο ήταν η κιθάρα. Το 1815, σε ηλικία 23 ετών, ο Μορ τελείωσε την Ιερατική Σχολή στο Σάλτσμπουργκ και χειροτονήθηκε ιερέας. Όμως, ως εξώγαμο, σύμφωνα με τους κανόνες εκείνης της εποχής, έπρεπε να πάρει ειδική άδεια για χειροτονία από τον ίδιο τον Πάπα της Ρώμης.

Μέχρι το 1817, ο νεαρός ιερέας υπηρετούσε στη μικρή πόλη Μαριαπφάρ (Mariapfarr). Εδώ ακριβώς συντάχτηκε το κείμενο του δημοφιλούς χριστουγεννιάτικου ύμνου «Άγια νύχτα». Η αυθεντική εκδοχή του αποτελούνταν από 6 στροφές (οι πιο γνωστές σήμερα εκδοχές δεν ξεπερνάνε τις 3 στροφές).

Στη συνέχεια, ο πατήρ Γιόζεφ Μορ μετακινήθηκε στο χωριό Ομπερντόρφ (Oberndorf), όπου άρχισε να βοηθάει τον εφημέριο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου (τώρα στη θέση της εκκλησίας υπάρχει εκκλησάκι σε ανάμνηση της ιστορίας του τραγουδιού «Άγια νύχτα»). Οργανίστας σε αυτήν την εκκλησία (και δάσκαλος σε σχολείο του διπλανού χωριού Αρνσντορφ (Arnsdorf)) ήταν ο Φραντς Γκρούμπερ (Franz Gruber)), στον οποίον ο πατήρ Γιόζεφ Μορ απευθύνθηκε, την Παραμονή των Χριστουγέννων, στις 24 Δεκεμβρίου του 1818, με την παράκληση να γράψει μουσική για το ποίημά του «Άγια νύχτα».

Μνημείο ανάγλυφο αφιερωμένο στους δημιουργούς του τραγουδιού. Φωτογραφία από την ιστοσελίδα stillenacht.at

Ο Γκρούμπερ, ταλαντούχος συνθέτης, την ίδια μέρα έγραψε την παρτιτούρα του έργου για δύο φωνές και κιθάρα.

Στη διάρκεια της νυκτερινής θείας λειτουργίας, ο ιερέας και ο οργανίστας εκτέλεσαν την «Άγια νύχτα» μαζί: Ο Μορ τραγουδούσε την παρτίδα του τενόρου και έπαιζε κιθάρα και ο Γκρούμπερ την παρτίδα του μπάσου. Το ρεφρέν (τις δύο τελευταίες γραμμές του κάθε στίχου) επαναλαμβανόταν από την εκκλησιαστική χορωδία και, όπως εικάζεται, από το ποίμνιο.

Αξιόπιστες μαρτυρίες για το ποια ήταν η αιτία της εσπευσμένης δημιουργίας του ύμνου, δε σώθηκαν. Ωστόσο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η εκδοχή με το χαλασμένο όργανο έχει πραγματική βάση: την επόμενη χρονιά κάποιος ονόματι Καρλ Μαουράχερ (Karl Mauracher), με ειδικότητα στην κατασκευή και επισκευή οργάνων, είχε πάρει ένα αντίγραφο της παρτιτούρας της «Άγιας νύχτας». Ο Μαουράχερ μετέβηκε στο Ομπερνσντορφ με σκοπό να επισκευάσει το χαλασμένο όργανο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου.

Ο Καρλ Μαουράχερ έγινε ο πρώτος διαφημιστής της «Άγιας νύχτας»: την έδωσε στα δημοφιλή τότε οικογενειακά συγκροτήματα Ράϊνερ και Στράσσερ για να την έχουν στο ρεπερτόριό τους. Αργότερα, τα συγκροτήματα αυτά περιόδευαν με μεγάλη επιτυχία σε όλο τον κόσμο, εκτελώντας, ανάμεσα στα άλλα, και τον ύμνο «Άγια νύχτα» που αγαπήθηκε πολύ.

… και ο δημιουργός πέθανε άσημος

Φωτογραφία από την ιστοσελίδα stillenacht.at

Όσο παράδοξο και να φαίνεται, η «Άγια νύχτα» όσο πιο δημοφιλής γινόταν, χρόνο με τον χρόνο, τόσο λιγότεροι άνθρωποι (ακόμα και στην ίδια την Αυστρία, όπου πρωτοπαρουσιάστηκε) θυμόντουσαν ποιοι είναι στην πραγματικότητα οι δημιουργοί του αριστουργήματος. Από την αρχή της θριαμβευτικής πορείας το τραγούδι θεωρούνταν παραδοσιακό τιρόλικο τραγούδι. Στη δεκαετία του 1850 άρχισαν να γίνονται έρευνες με σκοπό να εντοπίσουν τους δημιουργούς και από τότε τη μουσική του τραγουδιού την απέδιδαν στον Μίκαελ Χάιντν (αδελφό του γνωστού συνθέτη Γιόζεφ Χάιντν), όπως και στον Μπετόβεν, το Μότσαρτ και άλλους ξακουστούς μουσικούς.   

Ο πατήρ Γιόζεφ Μορ εκείνη την εποχή είχε πεθάνει και ο πραγματικός συνθέτης της μελωδίας, ο Φραντς Γκρούμπερ, αν και προσπαθούσε να αποδείξει ότι η «Άγια νύχτα» είναι δικό του έργο, τελικά δεν μπόρεσε να τους πείσει όλους. Μόνο προς τα τέλη του 20^ου αιώνα βρέθηκαν παρτιτούρες με αυτόγραφα του Μορ και του Γκρούμπερ, κάτι που τελεσίδικα επιβεβαίωνε ότι αυτοί ήταν οι πραγματικοί δημιουργοί του.

Σε τι συνίσταται η ομορφιά του;

Screenshot από το youtube.com

Από όλα τα γνωστά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, η «Άγια νύχτα» είναι, μάλλον, η πιο τρυφερή. Δεν είναι μεγαλοπρεπής ύμνος ούτε ένα διασκεδαστικό χορευτικό. Είναι ένα γαλήνιο απαλό νανούρισμα. Και με αυτά κερδίζει τις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Όταν το ακούς, θέλεις να χαμογελάς σιγανά και αισιόδοξα. Και αν λάβουμε υπόψη τη δύσκολη εποχή που γράφτηκε, γίνεται προφανές ότι σήμερα ακριβώς η «Άγια νύχτα» είναι απαραίτητη όσο ποτέ άλλοτε στους ανθρώπους που έχουν κουραστεί από τις συνεχείς κοινωνικές ταραχές και τις ανησυχητικές ειδήσεις.   

Αφού και τότε, 200 χρόνια πριν, η κατάσταση στον κόσμο ήταν έκρυθμη: μόλις που είχε τελειώσει η περίοδος των πολέμων του Ναπολέοντα (μόλις ένα χρόνο πριν από τη δημιουργία του κειμένου του τραγουδιού είχε τελειώσει το Συνέδριο της Βιέννης που έβαζε σε τροχιά τη νέα κοινωνική και πολιτική τάξη στην Ευρώπη). Η ηχώ αυτών των πολέμων ακουγόταν ακόμα στις απομακρυσμένες περιοχές της Αυστρίας, εκεί όπου γράφτηκε η «Άγια νύχτα». Το Σάλτσμπουργκ και η γύρω περιφέρεια είχε τότε αποκτήσει την ανεξαρτησία του, δόθηκε στη συνέχεια στη Βαυαρία και ακολούθως το μεγαλύτερο μέρος του προσαρτήθηκε εκ νέου στην Αυστρία και ένα μέρος του παρέμεινε στη Βαυαρία.  

Γι’ αυτό, διακριτικά, αλλά επίμονα, στην «Άγια νύχτα» ακούγεται η προσευχή για ειρήνη και γαλήνη. Κάτι που τόσο πολύ μας χρειάζεται και τώρα!