«Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι»

Η πρώτη εντολή των μακαρισμών – «Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι» (Μτ. 5, 3) – είναι η ρίζα και η βάση όλων των επόμενων μακαρισμών και του απώτερου σκοπού τους που είναι η Βασιλεία των Ουρανών.

Υπάρχει υλική και πνευματική φτώχεια. Η πρώτη αφορά στη ζωή του σώματος και η δεύτερη στη ζωή του πνεύματος. Η επίγεια φτώχεια βρίσκεται στον αντίποδα της επίγειας ευτυχίας. Η πνευματική φτώχεια είναι η αφετηρία, η ρίζα και ο δρόμος προς την ουράνια μακαριότητα.

Σύμφωνα με την ερμηνεία των αγίων πατέρων, την «πνευματική φτώχεια» πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε ως αρετή της ταπείνωσης, με την οποία αρχίζει η επικοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό, ο δρόμος της σωτηρίας του και η θέωσή του.

Ο άνθρωπος που βρίσκεται σε κατάσταση φιλαυτίας και υπερηφάνειας, στρέφει το βλέμμα του προς τον εαυτό του και είναι γεμάτος από τον εαυτό του, γι΄ αυτό δεν υπάρχει μέσα του χώρος για τον Θεό. Για τον υπερήφανο άνθρωπο ο Θεός δεν έχει ενδιαφέρον, είναι μάλιστα και επικίνδυνος για αυτόν. Και αυτό επειδή η αναγνώρισή του Θεού συνεπάγεται την καταστροφή του εαυτού, την αναγκαιότητα να ταπεινωθεί μπροστά Του, να κατέβει από το θρόνο του εγωισμού του και να παραχωρήσει τον καρδιακό θρόνο της ψυχής του για Αυτόν. Αυτό είναι άκρως δύσκολο και επίπονο για έναν φίλαυτο άνθρωπο. «Βδέλυγμα ὑπερηφάνῳ ταπεινότης, οὕτως βδέλυγμα πλουσίῳ πτωχός» (Σειρ.13, 24).   

Αντιθέτως, όταν ο άνθρωπος ταπεινώνεται, δηλαδή, όταν αποδυναμώνει, καταστρέφει και μειώνει την υπερηφάνειά του, τότε απελευθερώνει χώρο στην ψυχή του για τον Θεό. Η ταπείνωση είναι η στιγμή της αλήθειας, το σημείο τομής, τότε που ο άνθρωπος αποστρέφεται από το εγώ του και απευθύνεται προς το πρόσωπο του Θεού. Όταν ο πιστός απευθύνεται στον Θεό, Του ανοίγει την καρδιά του, Τον δέχεται εκεί και ενώνεται μαζί Του. Όπως γράφει ο Απόστολος Πέτρος: «ὁ Θεὸς ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν» (Α΄ Πετ. 5, 5).

Χωρίς την ταπείνωση καμία άλλη αρετή δεν είναι δυνατή. Η ταπείνωση σε σχέση με τις άλλες αρετές κατέχει την ίδια θέση που κατέχει και το Μυστήριο του Βαπτίσματος σε σχέση με τα άλλα εκκλησιαστικά μυστήρια. Η ταπείνωση είναι η πόρτα, μέσα από την οποία οι πιστοί μπαίνουν στο ναό της ενάρετης πνευματικής ζωής.

Η ταπείνωση είναι η πόρτα, μέσα από την οποία οι πιστοί μπαίνουν στο ναό της ενάρετης πνευματικής ζωής

Η ταπείνωση είναι αντίθετη της φιλαυτίας, η οποία είναι η ρίζα όλων των αμαρτωλών παθών. Οι άγιοι πατέρες ορίζουν την φιλαυτία ως την αγάπη προς τον εαυτό ως σωματικού όντος. Ο φίλαυτος γνωρίζει τον εαυτό του ως σώμα και προσπαθεί με κάθε τρόπο να ικανοποιεί όλες τις σωματικές απαιτήσεις και ανάγκες, παραγκωνίζοντας και αγνοώντας την ψυχή. Η φιλαυτία είναι η βάση της παθητικής, της αμαρτωλής αγάπης του κόσμου τούτου. Ο ιερός Αυγουστίνος έλεγε ότι η πίσω πλευρά της είναι το μίσος προς τον Θεό. Έγραφε: «Η αγάπη προς τον εαυτό που καταλήγει στην περιφρόνηση του εαυτού ως αμαρτωλού όντος είναι αγάπη προς τον Θεό. Ενώ, η αγάπη προς τον εαυτό που καταλήγει στην περιφρόνηση του Θεού είναι πάθος». Και το αντίθετο, η ταπείνωση είναι η αφετηρία της αγάπης προς τον Θεό, η οποία φτάνει μέχρι αυτολήθης και αυτοθυσίας.

Η αγάπη προς τον Θεό, ο οποίος είναι Πνεύμα, ζωογονεί, θεραπεύει το ανθρώπινο πνεύμα, το οποίο με τη σειρά του είναι η ύψιστη δύναμη της ψυχής που εξασφαλίζει την επικοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό. Το πνεύμα, ο νους ή η καρδιά σχετίζονται με τις πνευματικές ικανότητες, όπως είναι η θρησκευτική πίστη, η συνείδηση (η φωνή του Θεού στον άνθρωπο), η προσευχή (η φωνή του ανθρώπου ως απάντηση στη φωνή του Θεού), η αποδοχή της χάριτος και η θεωρία του Θεού.

Χάρη στο πνεύμα, ο άνθρωπος είναι κτίσμα κατ΄εικόνα και καθ΄ομοίωση του Θεού και μπορεί να Τον μιμείται τόσο στη διανοητική όσο και στην πρακτική δράση. Ο χριστιανισμός, σύμφωνα με τους αγίους πατέρες, είναι η ομοίωση με τον Θεό. Και αυτή η ομοίωση είναι δυνατή, πρώτα από όλα, χάρη στο ανθρώπινο πνεύμα που είναι φτιαγμένο κατ΄ εικόνα Θεού.

Όταν ο άνθρωπος ταπεινώνεται, με αυτό, πρώτον, αναγνωρίζει την ύπαρξη του Θεού, δεύτερον, κατανοεί την απόλυτη υπεροχή και κυριότητά Του πάνω του και τρίτον, συνειδητοποιεί ότι όλο το ψυχοσωματικό περιεχόμενό του είναι δώρο του Θεού που δεν του ανήκει.

Ό, τι έχουμε (ψυχή, σώμα, όλες οι δυνάμεις και ικανότητές μας, η ίδια η ύπαρξη και η ζωή μας, ο χρόνος και ο χώρος της ζωής μας, οι δικοί μας άνθρωποι, οι κοντινοί και οι πλησίον μας, ο κόσμος) δεν είναι κτήμα μας, αλλά είναι το δώρο του Θεού.

Το μόνο που είναι κτήμα μας είναι οι δικές μας αμαρτίες, οι οποίες είναι έργο μας. Ωστόσο, και αυτές τελούνται από μας λόγω της μη ορθής χρήσης των φυσικών ψυχοσωματικών δυνάμεών μας, που μας έχουν δοθεί από τον Θεό. Αμαρταίνουμε, όταν δε στρέφουμε την ψυχή και το σώμα μας προς τον Θεό, αλλά προς τον εαυτό μας, προς τις σωματικές προσκολλήσεις στον επίγειο κόσμο. Η αμαρτία παρασιτεί στην ανθρώπινη φύση που ανήκει στον Θεό. Όταν αμαρταίνουμε, δεν την χρησιμοποιούμε σύμφωνα με τον προορισμό της, όπως έκανε εκείνος ο οκνηρός δούλος, ο οποίος έσκαψε και έκρυψε το τάλαντο που του εμπιστεύτηκε ο Κύριος στη γη (πρβλ. Μτ. 25, 14-30). Όταν αμαρταίνουμε γινόμαστε οκνηροί δούλοι, οφειλέτες του Θεού. Γι΄αυτό, στην προσευχή του Κυρίου παρακαλάμε τον Ουράνιο Πατέρα να μας αφήσει τις οφειλές μας, δηλαδή να συγχωρέσει τις αμαρτίες μας εναντίον Του (πρβλ. Μτ. 6, 9-13).   

Η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ο Θεός μας χάρισε τη φύση μας και όλη τη ζωή μας οδηγεί τον πιστό στην πρόσχαρη ευγνωμοσύνη προς τον Θεό. Αυτή η ευγνωμοσύνη μεγαλώνει ακόμα πιο πολύ από τη συνειδητοποίηση ότι είμαστε αμαρτωλοί και ανάξιοι για να μας επισκεφτεί ο Θεός.

Η ταυτόχρονη αίσθηση της ευγνώμονος χαράς και της θλίψης για τις αμαρτίες μας γεννά στην καρδιά μας μια παράδοξη διάθεση, την οποία οι ασκητές ορίζουν ως χαρμολύπη ή πνευματική συγκίνηση. Σύμφωνα με το λόγο του ψαλμωδού: «δουλεύσατε τῷ Κυρίῳ ἐν φόβῳ καὶ ἀγαλλιᾶσθε αὐτῷ ἐν τρόμῳ» (Ψαλ. 2, 11).   

Η έκφραση «πτωχοί τω πνεύματι», ουσιαστικά σημαίνει την κατάσταση όταν ο άνθρωπος αρνείται το δικαίωμα ιδιοκτησίας του εαυτού του. Αυτή η άρνηση της ιδιοκτησίας εαυτού και η παράδοση του εαυτού στον Θεό εκκενώνει τον άνθρωπο από τα πάθη, απελευθερώνει μέσα του χώρο για Αυτόν, ώστε να μπορεί να έρθει και να φτιάξει μονή (πρβλ. Ιω. 14, 23), τον άγιο ναό Του. Η ταπείνωση ανοίγει τον άνθρωπο για να εισέλθει εντός του ο Κύριος, ο Οποίος μέχρι τότε στεκόταν και χτυπούσε στις πόρτες της καρδιάς του με την Πρόνοιά Του. Λέει ο Κύριος: «ἰδοὺ ἕστηκα ἐπὶ τὴν θύραν καὶ κρούω· ἐάν τις ἀκούσῃ τῆς φωνῆς μου καὶ ἀνοίξῃ τὴν θύραν, καὶ εἰσελεύσομαι πρὸς αὐτὸν καὶ δειπνήσω μετ᾿ αὐτοῦ καὶ αὐτὸς μετ᾿ ἐμοῦ (Αποκ. 3, 20).

Ο Κύριος με το ατελείωτο έλεός Του έρχεται και δωρίζει τον Εαυτό Του στον πολύ αμαρτωλό πιστό, δεν τον καταδικάζει, όπως θα του άξιζε, σε αιώνια βάσανα, αλλά τον δέχεται στις αγκάλες Του ως τον άσωτο υιό και του χαρίζει την ες αεί μακάρια Ουράνια Βασιλεία Του (πρβλ. Λκ. 15, 11-32).

Εδώ αποκαλύπτεται η ταπείνωση του Κυρίου, η αυτομείωση και η συγκατάβασή Του, αυτό που οι θεολόγοι ονομάζουν κένωση του Χριστού. Ο Υιός του Θεού ταπεινώθηκε, κατεβαίνοντας από τους ουρανούς στη γη, ενσαρκώθηκε και ενανθρωπίστηκε, περιφρονήθηκε, έπαθε και θανατώθηκε: δι ημάς τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν. «Ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα Θεῷ, 7 ἀλλ' ἑαυτὸν ἐκένωσε μορφὴν δούλου λαβών, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος, 8 καὶ σχήματι εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ» (Φιλ. 2, 6-8).

Με παρόμοιο τρόπο, ο Κύριος ταπεινώνεται, κατεβαίνοντας στην καρδιά του κάθε πιστού δια την σωτηρία του, ώστε μαζί του, με τη δύναμη του σταυρού, να νικήσουν την αμαρτία, την φθορά, το θάνατο, τις παγίδες του πονηρού και να φτάσουν στην ανάσταση, στην αιώνια ζωή.

Ο Χριστός κατεβαίνει στην άβυσσο της ψυχής μας με την ελπίδα ότι εμείς θα ανταποκριθούμε στο κάλεσμά Του και θα Τον ακολουθήσουμε. Ο Θεός ταπείνωσε τον Εαυτό Του, ακόμα και μέχρι θανάτου, για μας, ώστε και εμείς να ταπεινώσουμε τους εαυτούς μας για Εκείνον. Στην ταπείνωση του Κυρίου για χάρη μας μπορεί να απαντήσει κανείς μόνο με τη δική του ταπείνωση για χάρη Εκείνου. Οποιαδήποτε άλλη απάντηση είναι ψευδής και πονηρή.

Όπως βλέπουμε, ταπείνωση σημαίνει ότι πιστεύουμε στην ύπαρξη του Θεού, Τον αναγνωρίζουμε ως Κύριο και Δεσπότη, ως Ιδιοκτήτη μας και Ιδιοκτήτη της ζωής μας, Τον ευγνωμονούμε για όλες τις αγαθοεργίες Του και ότι συνειδητοποιούμε βαθιά την αναξιότητά μας. Όλες αυτές οι εκφάνσεις της ταπείνωσης εκφράζουν την πραγματική μυστηριακή εμπειρία της προσωπικής συνάντησης με τον Κύριο, της απεύθυνσης προς Αυτόν και της καθόδου Του στην καρδιά του ανθρώπου.

Σε κατάσταση ταπείνωσης ο άνθρωπος, επιτέλους, συμφιλιώνεται με τον Θεό. Η ταπείνωση καταστρέφει τα θεμέλια της έχθρας ανάμεσα σε μας και τον Δημιουργό. Όσο παραμένουμε κάτω από την εξουσία της φιλαυτίας, της υπερηφάνειας, της κενοδοξίας, της πονηρίας, της κακίας και των άλλων παθών, πολεμάμε τον Θεό, αγωνιζόμαστε εναντίον Του μαζί με τα πονηρά πνεύματα που Τον αντιπαλεύουν.

Ο πιστός, όταν ταπεινώνεται και συμφιλιώνεται με τον Θεό, στέκεται με το μέρος Του στον πόλεμο του καλού με το κακό, ένας πόλεμος που, στον κόσμο των αγγέλων, γίνεται από τη στιγμή της πτώσης του Εωσφόρου και που, στην ιστορία των ανθρώπων, γίνεται μετά την πτώση του Αδάμ και της Εύας. Όπως έγραφε ο Ντοστογιέφσκι για αυτό: «Εδώ, ο διάβολος πολεμά τον Θεό και το πεδίο της μάχης είναι οι καρδιές των ανθρώπων».

Πρέπει να τονίσουμε ότι ο διάβολος γίνεται δυνατός μέσα από τις αδυναμίες μας. Μπορεί να μας υποτάξει στο θέλημά του μόνο, όταν εμείς οι ίδιοι εκούσια υποτασσόμαστε σε αυτόν, όταν συμφωνούμε με τους πειρασμούς που μας στέλνει. Ο άνθρωπος συμμετέχει ενεργά τόσο στην καταστροφή του, όσο και στη σωτηρία του. Η πνευματική ζωή είναι πάντα αμφίπλευρη διαδικασία που προσδιορίζεται από την αρχή της συνέργειας, δηλαδή πραγματοποιείται μέσα από την αλληλεπίδραση του θελήματος, των προσπαθειών, των ενεργειών του Θεού, από τη μια, και του θελήματος, των προσπαθειών και των ενεργειών του ανθρώπου, από την άλλη.

Το πρώτο βήμα του ανθρώπου στο δρόμο της σωτηρίας είναι να απευθυνθεί ταπεινά στον Χριστό. Ο άνθρωπος συμφιλιώνεται με τον Θεό μέσω της ταπείνωσης του πνεύματος. Όταν αυτό συμβαίνει, το παράλυτο, ατροφικό, σχεδόν νεκρό μέχρι τότε πνεύμα ζωντανεύει με τη δύναμη της χάριτος του Θεού, αρχίζει να θεραπεύεται, να δυναμώνει και να υποτάσσει την ψυχή και το σώμα, δηλαδή τις κατώτερες συνιστώσες της ανθρώπινης ύπαρξης. Από τη στιγμή που ο νους γνωρίζει τον Κύριο αυτός γίνεται ιερό του πνεύματος του Θεού, φωτίζει με το φως της χάριτος τη λογική, το θέλημα και τις αισθήσεις της ψυχής, μετατρέποντας την ψυχή σε ναό για τη διακονία του Θεού. Μέσω της ψυχής η Θεία ενέργεια εκχύνεται και στο σώμα και, καθώς το αγιάζει, το μεταμορφώνει σε ιερό ναό της πιστής ψυχής.   

Η ταπείνωση εξασφαλίζει την απόκτηση του Αγίου Πνεύματος, κάτι το οποίο ο Άγιος Σεραφείμ του Σαρώφ θεωρούσε σκοπό της χριστιανικής ζωής. Χάρη σε αυτό αναστηλώνεται η πρωτόπλαστη φυσική τριαδική ιεραρχία της ανθρώπινης ύπαρξης: πνεύμα-ψυχή-σώμα (βλ. Α΄Θεσσ. 5, 23). Η αναστηλωμένη τριαδική πνευματο-ψυχο-σωματική ανθρώπινη ύπαρξη είναι η ζωντανή μαρτυρία, εικόνα και σύμβολο του Τριαδικού Θεού.

Λοιπόν, η ευαγγελική πνευματική φτώχεια είναι η αρετή της ταπείνωσης. Η ταπείνωση είναι η αφετηρία, η αρχή, ο νόμος, το κριτήριο, ο κανόνας και το τέλος της ενάρετης ζωής. Χωρίς την ταπείνωση δεν μπορεί να υπάρξει απεύθυνση στον Θεό, κάθαρση, μεταμόρφωση, σωτηρία και θέωση του ανθρώπου. Με την ταπείνωση ο πιστός ανοίγει τις πόρτες της καρδιάς του στον Κύριο και έτσι ο Κύριος μπαίνει και ενοικεί μέσα της με την χάρη Του. Η ταπείνωση είναι εχθρός της φιλαυτίας, της υπερηφάνειας και της κενοδοξίας, πράγματα που μας εναντιώνουν και μας αποστρέφουν από τον Θεό.