Εγκράτεια, τόσο απλή και τόσο σύνθετη

Η νηστεία οπωσδήποτε προϋποθέτει εγκράτεια. Και, αν και πολλά έχουν λεχθεί και πολλά, μάλλον, θα λεχθούν ακόμη, αναφορικά με το ότι η «γαστρονομική» συνιστώσα της νηστείας δεν είναι η κύρια, πόσο μάλλον δεν είναι η μοναδική, δεν παύει, παρόλα αυτά, να δηλώνει την παρουσία της. Και σχεδόν πάντα αυτή προκαλεί σκανδαλισμούς. Ορισμένοι της προσδίδουν απόλυτη αξία – και κάνουν λάθος. Κάποιοι άλλοι, αντιθέτως, θεωρούν ότι δε χρειάζεται καθόλου, και αυτοί κάνουν λάθος. Ο ένας, χωρίς να υπολογίζει καλά τις δυνάμεις του και την κατάσταση του οργανισμού του, προσπαθεί να είναι πολύ αυστηρός στη νηστεία και να τηρεί τις διατάξεις του Τυπικού, ώσπου στο τέλος να καταλήγει σε κρεβάτι νοσοκομείου. Ο άλλος, που είναι εξαιρετικά υγιής και σωματικά γερός, έχει την ειλικρινή πεποίθηση ότι χωρίς την «ευλογία να τρώει γαλακτοκομικά» δε θα μπορέσει με τίποτα να διανύσει το στάδιο της νηστείας.

Είναι αναγκαίο, όταν νηστεύουμε, να ακολουθούμε τη βασιλική οδό: να μην αναλαμβάνουμε βάρος που δεν μπορούμε να σηκώσουμε, αλλά να μην ξεχνάμε κιόλας ότι η νηστεία απαιτεί αγώνα

Χωρίς καμία αμφιβολία, «τὸ σάββατον διὰ τὸν ἄνθρωπον ἐγένετο, οὐχ ὁ ἄνθρωπος διὰ τὸ σάββατον» (Μκ. 2, 23). Με την ίδια λογική, η νηστεία γίνεται για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για τη νηστεία. Και γι΄ αυτό, είναι αναγκαίο, όταν νηστεύουμε, να ακολουθούμε τη βασιλική, δηλαδή, τη μέση οδό: να μην αναλαμβάνουμε βάρος που δεν μπορούμε να σηκώσουμε, να μην νηστεύουμε πιο αυστηρά από ό,τι μας επιτρέπουν οι δυνατότητες του οργανισμού μας, αλλά να μην ξεχνάμε κιόλας και ότι η νηστεία απαιτεί αγώνα, στρίμωγμα της σάρκας. Αυτό το στρίμωγμα πρέπει να γίνεται αισθητό, αλλιώς σε τι θα συνίσταται ο αγώνας μας; Είμαι σίγουρος ότι, όσο σκεπτόμενοι και λογικοί και να είναι οι άνθρωποι, το σωστό είναι ο χριστιανός, καθώς προετοιμάζεται για νηστεία, να συμβουλεύεται τον πνευματικό του για τα πάντα, ακόμη και για τη λεγόμενη γαστρονομική της πλευρά.

Γιατί, όμως, η εγκράτεια είναι τόσο σημαντική; Ο άνθρωπος από την ίδια τη φύση του έχει τάση προς την ευζωία. Όμως, στην πεπτωκυΐα κατάστασή μας, οι ιδέες μας για το τι ακριβώς συνιστά αυτή η ευζωία, είναι αρκετά στρεβλές. Συχνά θεωρούμε ως αγαθό την ικανοποίηση των παθών μας: όχι οπωσδήποτε των παθών που είναι χοντρά και προφανή, αλλά τα λεπτά και κεκαλυμμένα. Ωστόσο, όλα είναι αλληλένδετα και όσο δεν αγωνιζόμαστε να αποκόψουμε ένα κάποιο πάθος, έχουμε ως αποτέλεσμα να γινόμαστε απροστάτευτοι μπροστά σε ένα άλλο πάθος. Και η εγκράτεια στο φαγητό είναι η βάση, η πρώτη και η πιο απλή εμπειρία άρνησης όσων, όχι απαραίτητα αμαρτωλών, μας προκαλούν ευχαρίστηση. Αλλά ακριβώς αυτή η άρνηση, η προαιρετική, όχι καταναγκαστική, μας βοηθάει έστω λίγο να δυναμώσουμε τη θέλησή μας. Μας δίνει, από τη μια πλευρά, εικόνα για το πόσο εξαρτόμαστε στην πραγματικότητα από τη σάρκα μας και τις επιθυμίες της, και από την άλλη μας επιτρέπει να αποδυναμώσουμε σημαντικά αυτήν την εξάρτηση.   

Η εγκράτεια στο φαγητό είναι η βάση, η πρώτη και η πιο απλή εμπειρία άρνησης όσων μας προκαλούν ευχαρίστηση

Ο άνθρωπος, όταν νηστεύει, αρνείται, για χάρη του Θεού και του δικού του ψυχικού οφέλους, κάτι που του αρέσει, αρνείται κάτι, χωρίς το οποίο μπορεί να ζήσει, αλλά χωρίς το οποίο είναι ταυτόχρονα δύσκολο να ζήσει. Και το κάνει όχι αυθαίρετα, αλλά από υπακοή στην Εκκλησία, προσπαθώντας, όσο δύναται, να πλησιάσει στην τήρηση των απαιτήσεων του Τυπικού. Όταν πράττει έτσι, μπορεί, όπως ο Ψαλμωδός, να πει στην προσευχή: «ἴδε τὴν ταπείνωσίν μου καὶ τὸν κόπον μου καὶ ἄφες πάσας τὰς ἁμαρτίας μου» (Ψαλ.24, 18). Βεβαίως, αυτό συμβαίνει όταν δεν ταπεινώνεται απλώς μπροστά στις διατάξεις του Τυπικού, αλλά και όταν φρονεί ταπεινά για τη νηστεία του, όχι ως υψηλή αρετή, αλλά ως έργο που είναι φυσικό για έναν μετανοούντα αμαρτωλό.    

Ωστόσο, μπορούμε, άραγε, να σκεφτόμαστε ότι όλα τα παραπάνω εξαντλούν και κλείνουν το θέμα της εγκράτειας; Ότι, αφού ορίσαμε το μέτρο της σωματικής νηστείας και αποκτήσαμε τη σωστή στάση για αυτήν, εκπληρώσαμε τα όσα αφορούν στην εγκράτεια; Βεβαίως και όχι.

Ο σύγχρονος άνθρωπος, ως επί το πλείστον, είναι άνθρωπος καταναλωτικός. Το πνεύμα του καταναλωτισμού διείσδυσε πολύ βαθιά στις καρδιές μας, τόσο βαθιά που μας είναι δύσκολο να μην βλέπουμε ως καταναλωτές όχι μόνο τον κόσμο, στον οποίο ζούμε, και τους ανθρώπους, αλλά και τον Θεό: συνέχεια περιμένουμε κάτι από τον Κύριο, απαιτούμε κάτι και όταν δεν παίρνουμε αυτό που απαιτούμε, πληγωνόμαστε και διαμαρτυρόμαστε.

Οπότε, η εγκράτεια είναι ο καλύτερος τρόπος να κηρύξουμε πόλεμο ενάντια στον καταναλωτή που κουβαλάμε μέσα μας. Το στρίμωγμα του εαυτού μας στο φαγητό έχει, το επαναλαμβάνω, περιορισμένο χαρακτήρα. Αλλά η εγκράτεια σε αυτά που καταναλώνουμε με απληστία, σε κάτι που δεν είναι καθόλου απαραίτητο ή που είναι ακόμα και βλαβερό για μας, εδώ έχουμε απέραντο πεδίο για αγώνα.

Λίγα παραδείγματα. Όλοι μας, ακόμα και αν ο Κύριος δεν μας προίκισε με το χάρισμα της ευχέρειας λόγου, αμαρταίνουμε πολύ με τη γλώσσα μας. Ιδιαίτερα, σε αυτό συμβάλλει η συνήθειά μας να μιλάμε, χωρίς να σκεφτόμαστε, χωρίς να φοβόμαστε, να μιλάμε περισσότερο από όσο χρειάζεται. Αν στη νηστεία αποφασίσουμε να περιορίσουμε τον εαυτό μας, έστω λίγο, σε συζητήσεις, οι οποίες δεν είναι απαραίτητες, αν αποφασίσουμε να μην μιλάμε αν πρώτα δεν το έχουμε σκεφτεί, αν αποφασίσουμε να μην λέμε κάτι για το οποίο η συνείδησή μας ομολογεί καθαρά ότι δεν πρέπει να το κάνουμε, τότε θα έχουμε μεγάλο όφελος, και μια τέτοια εγκράτεια θα είναι αξιέπαινη.

Πόση περιττή πληροφορία καταναλώνει ο σύγχρονος άνθρωπος! Αυτή εισρέει μέσα μας ως ανεξέλεγκτη ροή από τις οθόνες τηλεοράσεων και υπολογιστών, από τα κοινωνικά δίκτυα και τα ηχεία ραδιόφωνου και μαγνητοφώνου αυτοκινήτου. Είμαστε υπερφορτωμένοι από αυτήν, το νευρικό μας σύστημα δεν αντέχει τόσο μεγάλη ποικιλία ερεθισμάτων, και ο νους δεν είναι σε θέση αποτελεσματικά να αναλύσει και να αξιολογήσει όλο αυτό που βλέπει και ακούει. Και ο λόγος του Θεού, ο τόσο αναγκαίος για την ψυχή μας, κρύβεται σε όλη αυτή την πολυμορφία των ειδήσεων, των ιστοριών, των κουτσομπολιών, στην πολυχρωμία των φωτογραφιών και των βίντεο, όπως εκείνος ο σπόρος από την ευαγγελική παραβολή στις άκανθες. Γι΄αυτό, είναι σίγουρο ότι ο περιορισμός της πληροφορίας, ο έλεγχος ως προς το είδος της, κατά κάποιον τρόπο μια «πληροφοριακή νηστεία», είναι αναγκαία συνιστώσα του αγώνα της Τεσσαρακοστής. Χωρίς αυτήν δε θα επιτύχουμε τίποτα.   

Ο περιορισμός της πληροφορίας είναι αναγκαία συνιστώσα του αγώνα της Τεσσαρακοστής

Υπάρχει ένα φαινόμενο της σημερινής μας πραγματικότητας που λέγεται shoping. Υπάρχουν προβλήματα στη ζωή, κάτι δεν πάει καλά, υπάρχει βάρος στην ψυχή; Τι πρέπει να κάνει κανείς σε αυτήν την κατάσταση; Σωστά, να αγοράζει! Τα ψώνια αναγκάζουν τον καταναλωτή να ζωηρέψει, του φτιάχνουν τη διάθεση, βοηθάνε να ξεχάσει τις δυσκολίες και τις αντιθέσεις της ζωής του. Ο άνθρωπος χαίρεται, ελπίζει στο καλύτερο, ώσπου να περιπέσει ξανά σε θλίψη και να νιώσει ότι ήρθε η ώρα οπωσδήποτε να κάνει βόλτα στα καταστήματα. Θα ήταν κατανοητό αυτό, αν αυτή η «μαγική συνταγή» θα ήταν προσβάσιμη μόνο σε αυτούς που δεν ξέρουν πού τα έχουν τα λεφτά! Σήμερα υπάρχει η πιστωτική κάρτα, που είναι το ίδιο μαγικό πράγμα: όχι απλά δεν έχεις λεφτά, αλλά χρωστάς κιόλας. Όμως, έχεις την εξαιρετική δυνατότητα να συνεχίζεις τα ψώνια, και μετά, έχοντας χαρεί για λίγο, να βυθιστείς στη θλίψη, πλέον, επειδή δεν μπορείς να βρεις τρόπο πώς να εξοφλήσεις τα δανεισμένα και να αποπληρώσεις και τους τόκους. Η εγκράτεια από τα περιττά, που δεν θεωρούνται αναγκαία ψώνια, η εγκράτεια από ψώνια ως διασκέδαση, είναι πολύ σημαντική πνευματική άσκηση για έναν σύγχρονο άνθρωπο. Όταν ο άνθρωπος ασκείται σε αυτή δυναμώνει τη θέληση, προφυλάσσεται από νέες αιτίες θλίψης (λόγω του ότι ξοδεύτηκε), διαφυλάσσει τα μέσα, με τα οποία μπορεί να αγοράσει κάτι που είναι όντως αναγκαίο ή ακόμα και να βοηθήσει κάποιον που έχει ανάγκη.  

Η εγκράτεια δίνει τεράστια δύναμη και ελευθερία στην ψυχή

Νομίζω πως ο καθένας μπορεί να συνεχίσει την αλληλουχία αυτή, αν κοιτάξει προσεκτικά τη ζωή του, αν προσπαθήσει να καταλάβει τι είναι αυτό που κυριολεκτικά ζητάει να πάει στο «καλάθι των αχρήστων», από τι ήρθε η ώρα να την απελευθερώσει. Η εγκράτεια – αυτή η πολύπλευρη εγκράτεια – δίνει τεράστια δύναμη και ελευθερία στην ψυχή, χαρίζει τη δυνατότητα να βλέπεις την πραγματικότητα τελείως διαφορετικά, χωρίς να επικεντρώνεσαι σε αυτά που κυριολεκτικά τα πάντα ανάγονται σε αντικείμενο για κατανάλωση.

Και αυτό είναι το ελάχιστο. Αυτό, όμως, απελευθερώνει στην καρδιά μας, για αρχή έστω, μια μικρή γωνίτσα για αυτό που ιδανικά πρέπει να την γεμίζει: για το πνευματικό περιεχόμενο, το οποίο ουσιαστικά είναι η ζωή, με την αληθινή και όχι διαστρεβλωμένη της έννοια.

Αυτός είναι πρώτος και ο πραγματικά σημαντικός καρπός της νηστείας, μιας σωστής νηστείας, αυτής που γίνεται με μέτρο.