Το Τριώδιο είναι οδηγός μας στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή

Ο διακεκριμένος λειτουργιολόγος A. Ντμιτριέβσκιϊ έγραψε κάποτε για τους σύγχρονούς του χριστιανούς ότι αυτοί έχουν χάσει σχεδόν εντελώς την ορθή κατανόηση της Μεγάλης Σαρακοστής^[1]. Και είχε βρει μια πολύ ενδιαφέρουσα αιτία: ότι οι άνθρωποι δηλαδή δε γνωρίζουν τα κείμενα του κύριου λειτουργικού βιβλίου της Μεγάλης Τεσσαρακοστής: του Τριωδίου. Η άποψη αυτή εκφράστηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα. Φαίνεται ότι τα λόγια του ορθόδοξου επιστήμονα μπορούν άριστα να εφαρμοστούν και στην εποχή μας. Δυστυχώς, και σήμερα πολύ λίγοι είναι οι άνθρωποι της Εκκλησίας που γνωρίζουν καλά αυτό το μοναδικό αγιοπατερικό έργο, το οποίο αποτελεί τη βάση των ακολουθιών της Μεγάλης Σαρακοστής. Και πράγματι, το Τριώδιο, αν το ανοίξεις σε οποιαδήποτε σελίδα, καταρρίπτει πολλά στερεότυπα για την έννοια της νηστείας και ενσταλάζει μέσα μας ένα πολύ διαφορετικό βίωμα της Σαρακοστής συγκριτικά με όσα εμείς έχουμε υπόψη μας.

***

Όταν εξοικειώνεται κανείς με τους στίχους του Τριωδίου, το πρώτο πράγμα που τον εκπλήσσει είναι η υπέρκοσμη, αέρινη χαρά που αναβλύζει από όλους τους ύμνους. Από τη μια, τα κείμενα είναι μετανοητικά, από την άλλη, αυτά διαπνέονται από πασχαλινή αγαλλίαση! Για παράδειγμα, ιδού το στιχηρό της Δευτέρας της πρώτης εβδομάδας των Νηστειών: «Τὴν πάνσεπτον ἐγκράτειαν, ἐναρξώμεθα φαιδρῶς, ἀκτῖνας ἀπολάμποντες, τῶν ἁγίων ἐντολῶν, Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, ἀγάπης τὴν λαμπρότητα, προσευχῆς τὴν ἀστραπήν, ἁγνείας καθαρότητα, εὐανδρείας τὴν ἰσχύν, ὅπως λαμπροφόροι προφθάσωμεν, εἰς τὴν ἁγίαν καὶ τριήμερον Ἀνάστασιν, τὴν καταλάμπουσαν ἀφθαρσίαν τῷ κόσμῳ»^[2]. Πάνω μας εκχύνεται ολόκληρη πλημμύρα εκτυφλωτικού φωτός: «φαιδρῶς», «ἀκτῖνας ἀπολάμποντες», «λαμπρότητα», «ἀστραπήν», «λαμπροφόροι», «καταλάμπουσαν». Ο γενικός τόνος του στιχηρού είναι εορταστικός. Αμέσως έρχονται στο νου τα λόγια του Σωτήρος που διαβάζει η Εκκλησία πριν από την έναρξη της Σαρακοστής, την Κυριακή της Συγχώρεσης: «Οταν δὲ νηστεύητε, μὴ γίνεσθε ὥσπερ οἱ ὑποκριταὶ σκυθρωποί· ἀφανίζουσι γὰρ τὰ πρόσωπα αὐτῶν ὅπως φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις νηστεύοντες· ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἀπέχουσι τὸν μισθὸν αὐτῶν. Σὺ δὲ νηστεύων ἄλειψαί σου τὴν κεφαλὴν καὶ τὸ πρόσωπόν σου νίψαι» (Μτ. 6:16-17). Το Τριώδιο, επιβεβαιώνοντας τη διδασκαλία του Κυρίου, μας πληροφορεί επίσης ότι η νηστεία είναι πνευματική εορτή για τον χριστιανό.

***

Το κύριο λειτουργικό βιβλίο της Σαρακοστής είναι διαποτισμένο με βιβλικούς συνειρμούς και νοήματα. Από αυτήν την άποψη τα κείμενα αυτά μπορούν να χαρακτηριστούν ως ένα μεγάλο σχολείο εξηγητικής. Για παράδειγμα, να πώς ερμηνεύεται στον κανόνα του Αγίου Ανδρέα Κρήτης η διγαμία του πατριάρχη Ιακώβ: «Γυναῖκάς μοι δύο νόει, τὴν πρᾶξίν τε καὶ τὴν γνῶσιν ἐν θεωρίᾳ τὴν μὲν Λείαν, πρᾶξιν ὡς πολύτεκνον· τὴν Ῥαχὴλ δέ, γνῶσιν ὡς πολύπονον· καὶ γὰρ ἄνευ πόνων, οὐ πρᾶξις, οὐ θεωρία, ψυχὴ κατορθωθήσεται». Αποδεικνύεται ότι οι δύο γυναίκες του πατριάρχη είναι σημαντικοί συμβολισμοί.

«Η Λεία συμβολίζει εκείνο το μέρος της ψυχής του ανθρώπου που διαθέτει τις δυνάμεις του για τη γήινη, αισθησιακή ζωή. ...Η εργασία, η πράξη (η Λεία) είναι αυτό με το οποίο ο άνθρωπος εκδηλώνεται ορατά προς τα έξω. Και είναι τόσο αμέτρητοι οι καρποί της εργασίας αυτών των χεριών που ο Όσιος τους συγκρίνει με τη Λεία, επειδή αυτή είχε πολλά παιδιά. Πράγματι, αυτή γέννησε στον Ιακώβ τα περισσότερα παιδιά, ενώ η Ραχήλ γέννησε μόνο δύο (τον Ιωσήφ και τον Βενιαμίν), που όμως ήταν τα πιο κοντινά και παρηγορητικά. Ωστόσο, όπως μας επισημαίνει συγκεκριμένα το βιβλίο της Γένεσης, ήταν «οἱ δὲ ὀφθαλμοὶ Λείας ἀσθενεῖς»: η εργασία από μόνη της, χωρίς αυτή να εμπνέεται από κάποιο ανώτερο πόθο, μετατρέπεται σε ένα κουραστικό καθήκον απόκτησης τροφής, και ο άνθρωπος, που εργάζεται με αυτόν τον τρόπο, ελάχιστα διαφέρει από τα ζώα που ο Κύριος δημιούργησε πριν από αυτόν, χωρίς όμως να τους έχει εμφυσήσει «πνοή ζωής» από το Πνεύμα Του (πρβλ. Γεν. 1, 20-25, 2, 7)^[3].

Κάθε σελίδα της Αγίας Γραφής είναι σημαντική για κάθε άνθρωπο που προσπαθεί να κάνει πνευματική ζωή

Ή, για παράδειγμα, το χέρι του Μωυσή, που άσπρισε από τη λέπρα και στη συνέχεια θεραπεύτηκε από τον Κύριο (πρβλ. Έξοδ. 4:6-7). Το Τριώδιο εξηγεί ότι το παραπάνω σημείο έχει σχέση με τη χριστιανική μας ζωή: «Ἡ χεὶρ ἡμᾶς Μωσέως πιστώσεται, ψυχὴ πῶς δύναται Θεός, λεπρωθέντα βίον, λευκάναι καὶ καθάραι· καὶ μὴ ἀπογνῷς σεαυτήν, κἂν ἐλεπρώθης». Ποιος από εμάς θα σκεφτόταν ότι η λέπρα στο χέρι του Μωυσή υποδηλώνει τις αμαρτίες μας; Εδώ και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, τα κείμενα της Μεγάλης Σαρακοστής αποδεικνύουν ότι κάθε σελίδα της Αγίας Γραφής είναι σημαντική για κάθε άνθρωπο που προσπαθεί να κάνει πνευματική ζωή.

Καμιά φορά, υπάρχουν στιχηρά που συνυφαίνονται ολόκληρα από χωρία της Αγίας Γραφής, και ο εραστής της Βίβλου της Ζωής ακούει με ευχαρίστηση αυτές τις γραμμές, που γεννήθηκαν από τη μεγάλη αγάπη των αγίων πατέρων για την Αγία Γραφή. Για παράδειγμα: «…ἰδοὺ καιρὸς εὐπρόσδεκτος· ἰδοὺ καιρὸς μετανοίας, ἀποθώμεθα τὰ ἔργα τοῦ σκότους, καὶ ἐνδυσώμεθα τὰ ὅπλα τοῦ φωτός…»^[4].

Παρεμπιπτόντως, και κάτι άλλο για τη Βίβλο. Το Τριώδιο αποτελεί ένα πολύ καλό παράδειγμα του ενδιαφέροντος των αγίων πατέρων όχι μόνο για την Καινή, αλλά και για την Παλαιά Διαθήκη. Οι περισσότερες βιβλικές σημασιολογικές αναφορές του Μεγάλου Κανόνα προέρχονται από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Τα βιβλικά αναγνώσματα του Τριωδίου είναι από τα βιβλία της Γενέσεως, του Ησαΐα και των Παροιμιών. Σπάνια θα βρούμε στιχηρό που να μην μας παραπέμπει σε αυτά ή τα άλλα ονόματα ή γεγονότα της ιστορίας της Παλαιάς Διαθήκης. Αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι οι χριστιανοί της πρώτης χιλιετίας γνώριζαν και αγαπούσαν τα παλαιοδιαθηκικά βιβλία, και τα κατανοούσαν μέσα σε χριστιανικό πλαίσιο, πόσο πικρό είναι που οι σύγχρονοι ορθόδοξοι μερικές φορές δεν καταλαβαίνουν γιατί πρέπει να διαβάζουν τον Μωυσή ή τον Ησαΐα. Ακούμε καμιά φορά ακόμα και από καθηγητές ιερατικών Σχολών και Ακαδημιών ότι η Παλαιά Διαθήκη είναι σκιά της Καινής Διαθήκης και επομένως η ανάγνωσή της δεν είναι απαραίτητη για έναν χριστιανό. Ωστόσο, το Τριώδιο καταρρίπτει ολοσχερώς αυτές τις θέσεις.

Όλα τα βιβλία της Βίβλου συνδέονται μεταξύ τους και δεν υπάρχουν περιττά ανάμεσά τους

Η Αγία Γραφή της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης είναι ένα βιβλίο που συγκροτεί εσωτερική ολότητα. Όλα τα βιβλία της Βίβλου συνδέονται μεταξύ τους και δεν υπάρχουν περιττά ανάμεσά τους. Ποτέ δεν θα καταλάβουμε την Καινή Διαθήκη χωρίς την Παλαιά, ούτε την Παλαιά χωρίς την Καινή. Η εκπληκτική διαπλοκή των νοημάτων των βιβλίων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης που φανερώνεται στο Τριώδιο καταδεικνύει την αληθινή χριστιανική στάση απέναντι στα βιβλία της Βίβλου. Στη Βίβλο όλα είναι ένα: το ένα εξηγεί το άλλο, το πρώτο εκπληρώνεται στο δεύτερο, το δεύτερο και το πρώτο χωρούν σε κάτι τρίτο. Αν ένας κρίκος αφαιρεθεί, η αντίληψη διαταράσσεται.

***

Ίσως το πιο πολύτιμο νόημα του Τριωδίου έγκειται στο ότι αυτό μας λέει την πικρή αλήθεια για τον άνθρωπο: την αλήθεια που δεν θα μας την πει κανείς άλλος εκτός από την Εκκλησία. Περιγράφοντας την πνευματική κατάσταση του αμαρτωλού, το Τριώδιο είναι σκληρό και φτάνει στα άκρα: «Οὐ γέγονεν ἐν τῷ βίῳ, ἁμάρτημα οὐδὲ πρᾶξις, οὐδὲ κακία, ἣν ἐγὼ Σωτὴρ οὐκ ἐπλημμέλησα, κατὰ νοῦν καὶ λόγον, καὶ προαίρεσιν, καὶ θέσει, καὶ γνώμῃ, καὶ πράξει ἐξαμαρτήσας, ὡς ἄλλος οὐδεὶς πώποτε». Δηλαδή, είμαι ένοχος για όλες τις αμαρτίες γενικά; Ναι, ακριβώς έτσι. Στην καρδιά μου κουβαλάω δυνάμει τα αποτυπώματα όλων των αμαρτιών του κόσμου. Αν δεν έχω αμαρτήσει έμπρακτα, έχω αμαρτήσει με τον λόγο. Αν δεν έχω αμαρτήσει με τον λόγο, τότε με τη σκέψη. Αν όχι με τη σκέψη, τότε με τις κρυφές επιθυμίες της καρδιάς μου. Αν στην πραγματικότητα δεν έχω αμαρτήσει σε αυτό ή εκείνο, είναι μόνο επειδή ο Θεός με διαφύλαξε από μια κατάσταση στην οποία δεν θα είχα αντέξει τον πειρασμό και θα είχα πέσει. Τα κείμενα της Αγίας Τεσσαρακοστής μας υπενθυμίζουν το βάθος της μόλυνσής μας από την αμαρτία ώστε να μας προκαλέσουν αντίστοιχο βάθος μετάνοιας.

Τα κείμενα της Αγίας Τεσσαρακοστής μας υπενθυμίζουν το βάθος της μόλυνσής μας από την αμαρτία

Μαζί όμως με τις σκληρές επιπλήξεις, το Τριώδιο χαρίζει πάντα και το ζεστό φως της ελπίδας, υπενθυμίζοντας διαρκώς το επερχόμενο Πάσχα: «Ἀποδυσάμενοι τὸ δυσαχθὲς χιτώνιον, τῆς ἀκρασίας, τὴν φαιδρὰν τῆς ἐγκρατείας, ἐνδυσώμεθα στολήν, καὶ λαμπροὶ γεγονότες τὴν λαμπρὰν τοῦ Λυτρωτοῦ, φθάσωμεν Ἔγερσιν»^[5].

***

Δεν γνωρίζω τις ομοιότητες που έχουν οι ασθένειες της εκκλησιαστικής κοινωνίας στις αρχές του 20^ου και του 21^ου αιώνα, αλλά την ανησυχία του Ντμιτριέβσκι για την ελλιπή γνώση του Τριωδίου εκ μέρους των ορθοδόξων μπορεί κάλλιστα να την συμμεριστεί κανείς και σήμερα. Ναι, η άγνοια αυτού του βιβλίου μας φτωχαίνει σε μεγάλο βαθμό και εν πολλοίς στερεί από τον χριστιανισμό μας τη χαρά της μετάνοιας, την ομορφιά της θεολογίας και το βιβλικό εύρος.

Λοιπόν, η Μεγάλη Σαρακοστή μόλις άρχισε, και το ιερό Τριώδιο δεν έχει ακόμη γυρίσει πολλές σελίδες. Είναι η κατάλληλη στιγμή για να πάρουμε στα χέρια μας αυτό το μοναδικό ιερό αγιοπατερικό έργο και να ελέγξουμε τους εαυτούς μας κατά πόσο κατανοούμε ορθόδοξα τα νοήματα της Τεσσαρακοστής. Είμαι βέβαιος ότι κάθε άνθρωπος που αγαπά τον Θεό θα νιώσει τη χαρά της απόκτησης νέας γνώσης εν Χριστώ. Ίσως, η εξοικείωση με το Τριώδιο να αποκαλύψει σε κάποιον τη Μεγάλη Σαρακοστή από μια εντελώς διαφορετική οπτική γωνία. Επιπλέον, όλοι ανεξαιρέτως θα νιώσουν πόσο ρηχοί είμαστε στον ωκεανό της γνώσης του Θεού, τον ωκεανό που φανερώνουν τα λειτουργικά κείμενα. Ας ακολουθήσουμε το Τριώδιο στο σαρακοστιανό μας ταξίδι. Τα στιχηρά και τα τροπάριά του σίγουρα θα μας οδηγήσουν σε νέα βάθη μετανοίας και θα μας αποκαλύψουν πνευματικούς θησαυρούς που δεν είχαμε φανταστεί ποτέ πριν.