Οι πρώτοι που ασπάστηκαν την Ορθοδοξία ήταν οι σαμουράι

— Δέσποτα, στη Ρωσία, δυστυχώς, πολύ λίγοι γνωρίζουν για την Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ιαπωνία, για τις ιδιαιτερότητες και την ιστορία της. Μπορείτε να μας πείτε, παρακαλώ, πώς ξεκίνησαν όλα;

— Ο χριστιανισμός ήρθε στην Ιαπωνία τον 16ο αιώνα. Ήταν καθολικές ιεραποστολές. Εξαπλώθηκαν αρκετά σε όλη τη χώρα. Αλλά μετά από αυτό η Ιαπωνία είχε κλείσει τα σύνορα για τους ξένους για τριακόσια χρόνια, δεν υπήρχε ουσιαστικά καμία επιρροή από το εξωτερικό. Και μόνο στην δεκαετία του εξήντα του 19 αιώνα άρχισαν και πάλι οι διπλωματικές σχέσεις, έλαβε χώρα το λεγόμενο «άνοιγμα της χώρας». Η διείσδυση της δυτικής κουλτούρας συνεχίστηκε, και χριστιανοί ιεροκήρυκες από την Αμερική, την Ολλανδία, τη Ρωσία… εμφανίστηκαν και πάλι στη χώρα. Τότε ήταν που ήρθε στην Ιαπωνία ένας νεαρός ιερέας, ο μελλοντικός Άγιος Νικόλαος της Ιαπωνίας. Με την εμφάνισή του αρχίζει και η ιστορία της ιαπωνικής Ορθοδοξίας.

Εκείνη την εποχή οι Ιάπωνες δεν έβλεπαν καμία διαφορά μεταξύ των χριστιανικών ομολογιών: είτε προτεσταντισμός, είτε καθολικισμός, είτε ορθοδοξία, γι' αυτούς όλα ήταν το ίδιο. H σφαίρα επιρροής τους χωρίζονταν μόνο από ένα χαρακτηριστικό, το γεωγραφικό: κάθε μία από αυτές κυριαρχούσε στην περιοχή όπου είχαν αρχικά εγκατασταθεί οι ιεροκήρυκες. Έτσι, η Ορθοδοξία εξαπλώθηκε στα βόρεια εδάφη και η πλειονότητα των προτεσταντών ιερέων εγκαταστάθηκε στην Ανατολική Ιαπωνία. Όπως λένε, έτσι είναι ιστορικά.....

Φυσικά, ο καθένας κήρυττε με διαφορετικό τρόπο. Αλλά το κύριο πρόβλημα για όλους τους ήταν να εξηγήσουν στους απλούς Ιάπωνες ποιος είναι ο Θεός. Αυτό εξακολουθεί να είναι πολύ δύσκολο, επειδή η έννοια του Ενός Θεού δεν υπήρξε ποτέ στην παραδοσιακή ιαπωνική κουλτούρα. Ως εκ τούτου, το σημαντικότερο έργο της χριστιανικής ιεραποστολής στην Ιαπωνία ήταν να μεταφραστεί Αγία Γραφή στα ιαπωνικά. Και όταν ο Άγιος Νικόλαος ήρθε στην Ιαπωνία, ασχολήθηκε επίσης με το ζήτημα της μετάφρασης.

Στράφηκε στην κινεζική έκδοση. Η Ορθοδοξία είχε έρθει στην Κίνα κάπως νωρίτερα και η Αγία Γραφή είχε μεταφραστεί εκεί πριν από καιρό. Και επειδή η ιαπωνική και η κινεζική γλώσσα έχουν κοινά χαρακτηριστικά, η μετάφραση αυτή ήταν μια καλή βοήθεια.

Αλλά ακόμη και με μία υπαρκτή μετάφραση δεν λύνεται το πρόβλημα της κατανόησης για τον Ένα Θεό και την Αγία Τριάδα σε ένα προφορικό κήρυγμα στους Ιάπωνες. Νομίζω ότι ούτε στη Ρωσία είναι τόσο εύκολο να το εξηγήσει κανείς σε μη εκκλησιαστικούς ανθρώπους, παρόλο που η Ρωσία είναι μια χώρα με χιλιάδων ετών χριστιανική ιστορία, και υπό την επίδραση της Ορθοδοξίας διαμορφώθηκε όλος ο πολιτισμός και η ιστορία της. Τι να πούμε για την Ιαπωνία…

Ένα άλλο ζήτημα είναι πώς αντιλαμβάνονται οι ίδιοι οι Ιάπωνες την Ορθοδοξία; Ως πίστη, δηλαδή, αυτό που καθορίζει τη ζωή τους; Ή ως μέρος του πολιτισμού που ήρθε από τη Δύση; Δυστυχώς, η δεύτερη επιλογή είναι πολύ πιο συνηθισμένη. Άλλωστε, η Ορθοδοξία ήρθε σε εμάς από τη Ρωσία και πολλοί άνθρωποι τη συνδέουν με τη Ρωσία. Και ποιες είναι τώρα οι ρωσο-ιαπωνικές σχέσεις; Εδώ θα βρείτε και την απάντηση, γιατί η Ορθοδοξία σε εμάς είναι λιγότερο δημοφιλής, από ό, τι, ας πούμε, ο Καθολικισμός.

— Επίσης, γιατί η Ορθοδοξία γίνεται πιο συχνά αντιληπτή στην Ιαπωνία ως πολιτισμικό φαινόμενο παρά ως πίστη;​

— Υπάρχουν διάφοροι λόγοι. Πρώτον, η ευρεία εξάπλωση του Χριστιανισμού άρχισε στην Ιαπωνία τον δέκατο ένατο αιώνα, κατά την εποχή Μέιτζι, όταν ο δυτικός πολιτισμός κατέκλυσε την Ιαπωνία. Φυσικά, ο χριστιανισμός έγινε αντιληπτός ως στοιχείο αυτού του πολιτισμού: μια ιδιαίτερη λογοτεχνία, ένα ιδιαίτερο είδος εικονογραφίας… Η αντίληψη αυτή ενισχύθηκε από τους προτεστάντες ιεροκήρυκες που έδιναν έμφαση στην ηθική και δεοντολογική πλευρά του χριστιανισμού.

Δεύτερον, στην ιαπωνική γλώσσα δεν υπάρχει η έννοια της πίστης. Πώς, για παράδειγμα, μεταφράζεται η λέξη «Ορθοδοξία» στα ιαπωνικά; — «Σεικέ», δηλαδή «σωστό δόγμα». Το οποίο, σε γενικές γραμμές, είναι κατανοητό, διότι οι παραδοσιακές θρησκείες της Ιαπωνίας, ο Σιντοϊσμός και ο Βουδισμός, είναι, πρώτα απ' όλα, διδασκαλίες, που ορίζουν πώς να ζει κανείς, πώς να ενεργεί σε αυτή ή σε άλλη την κατάσταση. Σε αυτές τις θρησκευτικές παραδόσεις δεν υπάρχουν έννοιες όπως η σωτηρία της ψυχής για την αιώνια ζωή, η προσωπική κοινωνία με τον Θεό, η Θεϊκή Προσωπικότητα και ούτω καθεξής. Ενώ οι Χριστιανοί πιστεύουν στην Ανάσταση του Χριστού, αποδέχονται αυτό το γεγονός ως γεγονός και ως ευκαιρία για την προσωπική τους σωτηρία. Η διαφορά, όπως μπορείτε να δείτε, είναι τεράστια.

Και παρ' όλα αυτά, στην Ιαπωνία υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που δέχονται τον Χριστό με όλη τους την καρδιά και η Ορθοδοξία γι' αυτούς είναι πίστη, κάτι που αλλάζει τη ζωή τους. Στην εποχή Μέιτζι υπήρχαν εκείνοι που άκουσαν το κήρυγμα του Αγίου Νικολάου και τον ακολούθησαν.

— Ήταν άνθρωποι που το αναζητούσαν βαθιά μέσα τους;

— Μάλλον σε βαθιά εσωτερική κρίση. Παραδόξως, ήταν σαμουράι. Βρίσκεται στα βόρεια της Ιαπωνίας, το Χακοντάτε, όταν ο Άγιος Νικόλαος ήρθε εκεί; Ήταν ένα μέρος όπου ζούσαν άνθρωποι της παλιάς Ιαπωνίας, της Ιαπωνίας που είχε χάσει στην επανάσταση του αυτοκράτορα Μέιτζι, η οποία ανέτρεψε τον σογκούν Τοκουγκάβα και μετέφερε επίσημα την εξουσία στον αυτοκράτορα. Οι άνθρωποι της Τοκουγκάβα είχαν χάσει κάθε ελπίδα για ζωή, όπως οι ευγενείς στη Ρωσία μετά το 1917. Ήταν μορφωμένοι άνθρωποι, με τον τύπο σκέψης των σαμουράι, δηλαδή έτοιμοι να θυσιαστούν, να ζήσουν για χάρη μιας ιδέας. Αλλά έχασαν τη θέση τους στην κοινωνία, την τύχη τους..... Και κυρίως αυτό για το οποίο ζούσαν: οι αρχές και τα ιδανικά που υπηρετούσαν ανήκαν σε μια Ιαπωνία που δεν υπήρχε πια. Δεν ήξεραν τι να κάνουν έπειτα. Σε αυτή την κατάσταση, υποχώρησαν προς τα βόρεια, φεύγοντας από την επίθεση της νέας εποχής.

Ήθελαν να κάνουν τη διαφορά στη χώρα τους. Χρειάζονταν όμως κάποια διδασκαλία, κάποια ιδέα που θα τους στήριζε σε αυτή τη δύσκολη εποχή. Τότε συνάντησαν τον Άγιο Νικόλαο… Τι ήταν αυτό: Πρόνοια του Θεού ή τύχη, πείτε το όπως θέλετε. Αλλά αυτοί ήταν οι πρώτοι άνθρωποι που άκουσαν πραγματικά το κήρυγμά του για τον Χριστό. Και το κήρυγμά του έπιασε τόπο. Ένας από τους μαθητές του, ο Παύλος Σαβάμπε, που έγινε ιερέας, είπε: για να αλλάξεις κάτι στη χώρα σου, πρέπει πρώτα απ' όλα να αλλάξεις τον εαυτό σου. Και τι μπορεί να αλλάξει την καρδιά ενός ανθρώπου αν όχι η Ορθοδοξία;

— Δηλαδή υπήρχαν και στρατιώτες του Χριστού μεταξύ των σαμουράι;

— Ναι, υπήρχαν πολλοί σαμουράι μεταξύ των πρώτων Ιαπώνων Ορθοδόξων. Όλοι γνώριζαν ο ένας τον άλλον και ήταν φίλοι, διότι ο κώδικας της πίστης και της φιλίας για έναν σαμουράι είναι πάνω απ' όλα. Μάθαιναν γρήγορα ο ένας από τον άλλον για τη νέα πίστη, και εμπιστευόμενοι ο ένας τον άλλον, την αντιμετώπισαν με εμπιστοσύνη. Και επίσης, όπως νομίζω, έπαιξε ρόλο στην Ορθοδοξία, η πίστη του καθεδρικού ναού: η προσευχή στο ναό, η μια κοινή αιτία ολόκληρης της Εκκλησίας, προσεύχεται όλος ο κόσμος, νιώθοντας οι ίδιοι μια οικογένεια. Αυτό είναι κοντά στο πνεύμα των σαμουράι. Όλα αυτά συνέβαλαν στη διάδοση της Ορθοδοξίας.

Στη συνέχεια οι σαμουράι άρχισαν σταδιακά να επιστρέφουν στα εδάφη τους. Πολλοί ήταν από το Σεντάι, οπότε στην πόλη αυτή η Ορθοδοξία ήρθε αρκετά σύντομα. Και άρχισε να διαδίδεται γρήγορα μεταξύ των συγγενών, των φίλων και των γνωστών αυτών των προσηλυτισμένων. Αν και το κύριο πρόβλημα: είναι το πως να εξηγήσουν στους απλούς Ιάπωνες τι είναι ο Τριαδικός Θεός και ο Χριστός- Θεάνθρωπος, ο οποίος νίκησε τον θάνατο με τα πάθη Του, έτσι και παρέμενε άλυτο.

— Υπάρχει κάτι στην Ορθοδοξία που να μην απέχει πολύ αλλά ταυτόχρονα να είναι κατανοητό στη συνείδηση των Ιαπώνων;

— Φυσικά και υπάρχει. Πολλές από τις βασικές αρχές: αγάπα τον πλησίον σου, αν σε χαστουκίσουν στο αριστερό μάγουλο, γύρισε και το άλλο μάγουλο, είναι εδώ και πολύ καιρό γνωστές και κατανοητές στους Ιάπωνες. Αν στον δυτικό κόσμο το κέντρο του σύμπαντος είναι ο άνθρωπος, το «εγώ» του, και σε δεύτερη μοίρα οι σχέσεις του με τους άλλους, στη συνείδηση των Ιαπώνων προέχουν οι άλλοι.

Δηλαδή, κάποια στοιχεία της ορθόδοξης συνείδησης είναι ενσωματωμένα σε αυτούς. Ή όπως είναι στη μνημόνευση των κεκοιμημένων. Στην Ιαπωνία τιμούν τη μνήμη των προγόνων τους, και η παράδοση του μνημόσυνου και των μνημόσυνων γευμάτων υιοθετήθηκε πολύ γρήγορα. Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά: για τους χριστιανούς, ο κύριος σκοπός της θείας λειτουργίας είναι η Κοινωνία, η ένωση με τον Θεό, αλλά στην Ιαπωνία η νεκρώσιμη ακολουθία βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με αυτήν, ως φόρος τιμής στους προγόνους. Και αυτό είναι ένα πρόβλημα για όλες τις χριστιανικές ομολογίες. Ο χριστιανισμός στην Ιαπωνία συχνά δεν γίνεται αντιληπτός στο σύνολό του, αλλά μόνο στο βαθμό που είναι κατανοητός και βολικός για εμάς, επειδή ανταποκρίνεται στις προηγούμενες πεποιθήσεις μας. Αλλά αυτό, μου φαίνεται, δεν είναι τόσο πρόβλημα των ίδιων των πιστών όσο του κλήρου. Είμαστε πολύ λίγοι, απλά δεν είμαστε αρκετοί για να εξηγήσουμε σε όλους όσοι θέλουν να μάθουν τι είναι ο Χριστιανισμός και ποια είναι η ουσία του.

— Αλλά στην Ιαπωνία υπάρχουν θεολογικές σχολές, κατηχητικά μαθήματα και, τέλος, τμήματα θεολογίας στα πανεπιστήμια. Αυτό δεν είναι αρκετό;

— Άλλο πράγμα είναι να κατανοείς τον Χριστιανισμό ως δόγμα, ως ακαδημαϊκό αντικείμενο, να αφομοιώνεις τη θεωρία και τις αρχές του και να αποφασίζεις για τον εαυτό σου: μου ταιριάζει, το αποδέχομαι. Και είναι τελείως διαφορετικό πράγμα να τον αποδέχεσαι στο επίπεδο των συναισθημάτων, ως μια πίστη που διαπερνά ολόκληρη τη ζωή, που ζει στην καρδιά και την αλλάζει. Πρόκειται για ένα ποιοτικά διαφορετικό βήμα.

Πριν μετακομίσω στο Σεντάι, υπηρέτησα στην Εκκλησία της Αναστάσεως στο Τόκιο, και συχνά παρατηρούσα μια τέτοια κατάσταση: οι άνθρωποι έρχονται στο κατηχητικό σχολείο για ένα χρόνο, δύο, τρία, τέσσερα και ήδη κατανοούν τις διδασκαλίες και τις αποδέχονται, παρόλα αυτά όμως δεν βαπτίζονται. Αυτό είναι πολύ χαρακτηριστικό των Ιαπώνων. Δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου χριστιανοί μεταξύ των βιβλικών μας μελετητών. Αντιλαμβάνονται την Αγία Γραφή ως λογοτεχνία.

— Πώς, κατά τη γνώμη σας, μπορείτε να εξηγήσετε στους σύγχρονους Ιάπωνες τι είναι η αμαρτία, η σωτηρία της ψυχής, η αιώνια ζωή, όλα αυτά τα πράγματα που είναι θεμελιώδη στην Ορθοδοξία, αλλά δεν είναι ιδιάζοντα στην ιαπωνική συνείδηση;

— Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση. Το πρόβλημα, όπως έχω ήδη πει, είναι ότι ο Χριστιανισμός εξακολουθεί να γίνεται αντιληπτός στην Ιαπωνία ως θρησκεία του δυτικού κόσμου, ξένη, εισαγόμενη. Και δεν έχει καταστεί ακόμη δυνατό να αλλάξει αυτή η κατάσταση, ο αριθμός των χριστιανών όλων των δογμάτων στην Ιαπωνία δεν υπερβαίνει το ένα τοις εκατό του πληθυσμού.

Επιπλέον, στον σημερινό κόσμο δεν είμαστε καθόλου εξοικειωμένοι με τη μάθηση. Η γνώση είναι αποθηκευμένη στον υπολογιστή, και αν χρειάζεστε πληροφορίες, αρκεί να πατήσετε το κατάλληλο κουμπί. Ψάχνουμε για έτοιμες απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα, και πολλοί άνθρωποι τις βρίσκουν, ιδίως εφόσον προσφέρονται σε αφθονία από διάφορα απόκρυφα δόγματα. Και έχοντας ικανοποιηθεί με αυτές τις απαντήσεις, δεν υπάρχει ανάγκη να βελτιωθεί κανείς, να προσπαθήσει να γίνει καλύτερος. Τα τελευταία είκοσι ή τριάντα χρόνια στην Ιαπωνία αυτή η τάση έχει εντοπιστεί αρκετά καθαρά: οι άνθρωποι δεν θέλουν να σκέφτονται, δεν θέλουν να αναπτύσσονται. Οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ιαπωνία θεωρούν τους εαυτούς τους βουδιστές. Αλλά τι αντιπροσωπεύει ο βουδισμός τους; Μια φορά το χρόνο πηγαίνεις σε έναν ναό, προσεύχεσαι για λίγα λεπτά, πηγαίνεις στον τάφο ενός συγγενή σου και αυτό είναι όλο. Λίγοι άνθρωποι μελετούν τον Βουδισμό ως θρησκεία και χτίζουν τη ζωή τους σύμφωνα με τις διδασκαλίες του. Το ίδιο συμβαίνει και μεταξύ των χριστιανών, συμπεριλαμβανομένων των ορθόδοξων χριστιανών. Το να αλλάξει κανείς την καρδιά του συχνά γίνεται αδύνατο εγχείρημα, οι άνθρωποι προτιμούν απλώς να εγκαταλείψουν την πίστη, ακόμη και αν καταλαβαίνουν με το μυαλό τους την ορθότητα και την αναγκαιότητά της. Εξάλλου, η πίστη είναι, πρώτα απ' όλα, έργο της ψυχής..... Για να καλλιεργήσει κανείς την πίστη στον εαυτό του, πρέπει να σκεφτεί, πρέπει να προσπαθήσει να αποκτήσει την εμπειρία της κοινωνίας με τον Θεό. Είναι πραγματική, είναι διαθέσιμη σε όλους. Έχουμε την αδιανόητη πολυτέλεια να μπορούμε να αισθανόμαστε τον Θεό στην καθημερινή μας ζωή. Αλλά είναι απαραίτητο να σκεφτούμε και να μιλήσουμε γι' αυτό. Και, πρώτα απ' όλα, είμαστε εμείς, οι ποιμένες. Πρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί με τους ενορίτες μας και με τους λεγόμενους εκκλησιαζόμενους, ιδίως με εκείνους που έρχονται για πρώτη φορά στο ναό. Η σκέψη δεν με εγκαταλείπει ποτέ: ίσως το όλο θέμα είναι ότι εμείς, οι ποιμένες, δεν κάνουμε αρκετά.

Κατά κάποιον τρόπο, η κατάσταση στην Ιαπωνία σήμερα θυμίζει την πρώιμη χριστιανική ιστορία. Ήταν δύσκολο να είσαι χριστιανός στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ήταν δύσκολο να κηρύξεις στην Ελλάδα...... Τώρα κηρύττουμε ανάμεσα στους ειδωλολάτρες, στους οποίους η πίστη μας είναι ξένη και η ανάγκη για τη σωτηρία της ψυχής δεν είναι προφανής. Φυσικά, δεν μας πετάνε σε κλουβιά με τίγρεις, δεν μας βασανίζουν, υπό αυτή την έννοια είναι πολύ πιο εύκολο για εμάς. Αλλά είναι πολύ πιο δύσκολο να βρεις έναν τρόπο να μαρτυρήσεις για τον Χριστό στην καθημερινή ζωή, όταν κανείς δεν σε καταδιώκει ή δεν σου απαγορεύει να προσευχηθείς. Διότι ο μόνος τρόπος για να μαρτυρήσουμε είναι να αγαπήσουμε ειλικρινά τους συνανθρώπους μας, όχι με μια ρομαντική παρόρμηση, αλλά στην καθημερινή ζωή. Θα συμφωνήσετε ότι αυτό δεν είναι τόσο εύκολο.

— Υπάρχουν άνθρωποι ανάμεσα στο ποίμνιό σας, ανάμεσα στους ενορίτες του ναού σας, που έχουν ασπαστεί βαθιά την Ορθοδοξία;

— Υπάρχουν διάφορα παραδείγματα. Πολλοί έρχονται, ενδιαφέρονται για την εκκλησιαστική ζωή, τις λειτουργίες, ακούν με προσοχή τα κηρύγματα, πηγαίνουν στην εκκλησία για μισό χρόνο, ένα χρόνο, τελικά αποφασίζουν και λαμβάνουν το βάπτισμα..... Αλλά μετά από αυτό σταματούν αμέσως να πηγαίνουν στην εκκλησία. Και αυτό παρά το γεγονός ότι το ενδιαφέρον τους ήταν απολύτως ειλικρινές και ήθελαν πραγματικά να γίνουν πραγματικοί χριστιανοί… Αλλά η λήψη του Βαπτίσματος κάποια στιγμή έγινε ο μοναδικός τους στόχος. Αντί να είναι η αρχή της εκκλησιαστικής ζωής, έγινε το τέλος του δρόμου γι' αυτούς. Τέτοιος είναι ο αγώνας δρόμου μικρής διάρκειας. Μεταξύ εκείνων που προσπαθούν να κατανοήσουν τον Χριστιανισμό ως δόγμα, ως ακαδημαϊκό κλάδο, τέτοιοι άνθρωποι είναι ιδιαίτερα πολυάριθμοι.

Υπάρχουν όμως και άλλα παραδείγματα και είναι πολλά, όπου οι άνθρωποι αλλάζουν. Απλώς δεν έχει περάσει πολύς χρόνος. Κρίνετε μόνοι σας: στη Ρωσία, η Ορθοδοξία έχει ιστορία χιλίων ετών, αλλά στην Ιαπωνία ήρθε πριν από εκατό σαράντα χρόνια. Σε ιστορική προοπτική πρόκειται για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα, η Ορθοδοξία δεν είχε ακόμη χρόνο να ριζώσει στην κουλτούρα και τη συνείδησή μας. Άλλωστε στην Ιαπωνία οι σιντοϊστικές και βουδιστικές γιορτές (ματσούρι) αποτελούν μέρος όχι καν της θρησκευτικής, αλλά της κοινωνικής ζωής.

Και ιστορικά, οι Ιάπωνες έχουν ιστορικά βάλει το κοινό στο προσκήνιο. Κρίνετε μόνοι σας πόσο δύσκολο είναι να ξεχωρίσετε σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Το να είσαι ένα μαύρο πρόβατο είναι μια απόφαση κρίσης. Ένα παιδί στο σχολείο δεν μπορεί να μην πηγαίνει στο ματσούρι, διαφορετικά θα γίνει αντικείμενο εκφοβισμού και παρενόχλησης από τους συμμαθητές του.

Ταυτόχρονα, αν στη Ρωσία, την Ευρώπη και τον Νέο Κόσμο η Κυριακή, που είναι η τελευταία μέρα της εβδομάδας, συνδέεται στο μυαλό των ανθρώπων με το γεγονός της Ανάστασης του Χριστού, στην Ιαπωνία είναι απλώς η ημέρα του ήλιου. Ως εκ τούτου, δεν είναι καθόλου προφανές σε έναν Ιάπωνα γιατί την ημέρα αυτή είναι προτιμότερο να απέχει από την καθημερινή εργασία και να την αφιερώνει στην πνευματική εργασία.

Πιστεύω ότι η Ορθοδοξία, ο Χριστιανισμός γενικά, αντιμετωπίζει τώρα ένα πολύ σημαντικό καθήκον, να γίνει αναπόσπαστο μέρος της ιαπωνικής κοινωνίας, να γεμίσει τη ζωή της με ένα νέο, άγνωστο ακόμη νόημα. Και αυτό είναι μια μεγάλη ευθύνη για κάθε χριστιανό…