25 πίνακες με θέμα τον Άγιο Σέργιο του Ράντονεζ

Μ.Β.Νέστεροφ. Το όραμα του νεαρού Βαρθολομαίου, 1889-1890, Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ

«Αυτός ο γελοίος κύκλος (το φωτοστέφανο) γύρω από το κεφάλι του γέρου <...> ο κύκλος έχει φιλοτεχνηθεί, να το πούμε έτσι, σε ανφάς, ενώ το ίδιο το κεφάλι είναι σε προφίλ. Και είναι ιδιαίτερα λυπηρό το γεγονός ότι ο δημιουργός του το κάνει αυτό συνειδητά και δεν δείχνει καμία μεταμέλεια», ισχυρίζονταν οι επικριτές για τον πίνακα του Νέστεροφ «Το όραμα του νεαρού Βαρθολομαίου».

Εν τω μεταξύ, ο πίνακας, που προκάλεσε σκανδαλώδεις αντιδράσεις στην έκθεση του 1890, είναι σήμερα μία από τις πιο γνωστές και προσφιλείς απεικονίσεις του νεαρού Σεργίου του Ράντονεζ. Ωστόσο, στα τέλη του 19^ου αιώνα, ο πίνακας πράγματι εξέφραζε νέες τάσεις στη ρωσική καλλιτεχνική κουλτούρα. Ο Νέστεροφ προσπάθησε να αποτυπώσει ένα ασυνήθιστο φαινόμενο (θαύμα) με ασυνήθιστα μέσα, εισάγοντας στον πίνακα στοιχεία εικόνας, προμηνύοντας έτσι την τέχνη της αβανγκάρντ. Μια ολόκληρη αντιπροσωπεία επισκέφτηκε τον Τρετιακόφ με σκοπό να τον μεταπείσει ώστε μην αγοράσει τον πίνακα. Ωστόσο, η απόφαση του ευεργέτη ήταν οριστική και αμετάκλητη. Μέχρι σήμερα ο πίνακας φυλάσσεται στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ.

Για τον ίδιο τον Νέστεροφ, το συγκεκριμένο έργο ήταν ένα από τα πιο σημαντικά, καθώς το συνέδεε με την πνευματική του αναγέννηση. Ο ζωγράφος δανείστηκε το φόντο από το χωριό Αμπράτσεβο, ενώ το κεφάλι και τα αδύνατα και νευρικά σφιγμένα χέρια του νεαρού Βαρθολομαίου τα αντέγραψε από μια χωριατοπούλα με κοντά μαλλιά που είχε πρόσφατα ταλαιπωρηθεί από βαριά ασθένεια. Μετά την επανάσταση, ο ζωγράφος θα φιλοτεχνήσει ακόμα έναν πίνακα, παρόμοιο ως προς το θέμα με τον «Βαρθολομαίο», μόνο που αυτή τη φορά ο νεαρός ευλογείται από τον ίδιο τον Χριστό.

Μ.Β.Νέστεροφ. Ο Χριστός ευλογών τον νεαρό Βαρθολομαίο, 1926. Μουσείο «Εκκλησιαστικό-Αρχαιολογικό Γραφείο» Θεολογικής Ακαδημίας στη Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου

Μ.Β. Νέστεροφ. Ο Όσιος Σέργιος στη νιότη του, 1892-1897, Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ

Το επόμενο έργο του ζωγράφου, «Ο Όσιος Σέργιος στη νιότη του», πέτυχε, σύμφωνα με τον ίδιο, ακόμη μεγαλύτερη αναγνώριση. Η δουλειά πάνω σε αυτό το έργο συνέπεσε με την επέτειο της κοίμησης του Οσίου Σεργίου (1892). Ο Ρέπιν χαρακτήρισε τον πίνακα «παρακμιακό», μια λέξη που πρωτοεμφανίστηκε εκείνη την εποχή, αλλά που στο μέλλον θα επικρατούσε ως ονομασία ολόκληρης καλλιτεχνικής εποχής. Στον πίνακα διακρίνεται ένας νεαρός ερημίτης με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος και με μια αρκούδα στα πόδια του. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο άγιος Σέργιος συχνά απεικονιζόταν παρέα με μια αρκούδα, ένα θέμα που οι καλλιτέχνες αντλούσαν από την διήγηση του Επιφανίου του Σοφού, σύμφωνα με την οποία μια αρκούδα επισκεπτόταν τον άγιο και ο ασκητής μοιραζόταν μαζί της κομμάτι ψωμί. Και σε έναν άλλον πίνακα, αυτόν του Ρέριχ, μια αρκούδα παρακολουθεί τον Σέργιο να κάνει οικοδομικές εργασίες. Επίσης, το ίδιο επαναλαμβάνεται και στον πίνακα του σύγχρονου ζωγράφου Εφόσκιν «Ο Όσιος Σέργιος του Ράντονεζ. Άνοιξη», στον οποίο ο άγιος ταΐζει μια αρκούδα.

Σ. Εφόσκιν. Ο Όσιος Σέργιος του Ράντονεζ. Άνοιξη

Σε όλους τους πίνακες του Νέστεροφ, ο Όσιος απεικονίζεται ως ένας απλός, πράος άνθρωπος με βαθύ βλέμμα

Εκτός από τα παραπάνω, υπάρχουν και άλλα έργα του Νέστεροφ που είναι αφιερωμένα στον Όσιο Σέργιο, τον «Ηγούμενο της Ρωσικής Γης». Πρόκειται για το τρίπτυχο «Τα Έργα του Σεργίου του Ράντονεζ» (1899), ο πίνακας «Ο Όσιος Σέργιος» (1899) και το σκίτσο «Ο Όσιος Σέργιος αποχαιρετά τον πρίγκιπα Δημήτριο του Ντον» (1898–1899). Και πάλι ο ζωγράφος συνδυάζει στοιχεία εικόνας με ζωγραφική, αυτή τη φορά όχι μόνο απεικονίζοντας το φωτοστέφανο, αλλά και χρησιμοποιώντας τη μορφή του τρίπτυχου για να δημιουργήσει ένα πίνακα με θέμα τα έργα του Αγίου Σεργίου. Στον πίνακα «Η Αγία Ρωσία», που φιλοτεχνήθηκε σε μια δύσκολη στιγμή της πρώτης ρωσικής επανάστασης, απεικονίζεται ο Χριστός να ευλογεί τον λαό και πίσω Του οι πιο τιμώμενοι άγιοι της Ρωσίας, μεταξύ των οποίων και ο ασκητής του Ράντονεζ. Σε όλους τους πίνακες του Νέστεροφ, ο Όσιος απεικονίζεται ως ένας απλός, πράος άνθρωπος με βαθύ βλέμμα. Στους πίνακές του επιδίωκε να απεικονίσει ακριβώς έναν απλό άνθρωπο με αυθεντική πίστη. Αυτό το μοτίβο συνδέεται με τη γενική τάση του τέλους του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα, που εξύψωνε την «λαϊκή» πίστη. Αν τα χέρια του αγίου δεν είναι απασχολημένα με κάποια εργασία, τότε ακουμπάνε στο στήθος – μια χειρονομία που παραπέμπει στην πρακτική της «νοεράς» και «καρδιακής» προσευχής. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη πνευματική εργασία, που έχει τις ρίζες της στην πρακτική των ησυχαστών: τότε που ο ασκητής συγκεντρώνεται στην προσευχή, σαν να βυθίζεται στην καρδιά, ταυτόχρονα διώχνει τις αλλότριες σκέψεις και υποτάσσει το νου και το σώμα στην κοινωνία με τον Θεό.

Μ.Β. Νέστεροφ. Τα έργα του Οσίου Σεργίου, 1896-1897. Το αριστερό μέρος του τρίπτυχου. Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ

Μ.Β. Νέστεροφ. Τα έργα του Οσίου Σεργίου, 1896-1897. Το κεντρικό μέρος του τρίπτυχου. Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ

Μ.Β. Νέστεροφ. Τα έργα του Οσίου Σεργίου, 1896-1897. Το δεξί μέρος του τρίπτυχου. Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ

Μ.Β. Νέστεροφ. Ο Όσιος Σέργιος, 1899. Ρωσικό Μουσείο

Μ.Β.Νέστεροφ. Ο Όσιος Σέργιος του Ράντονεζ αποχαιρετά τον Δημήτριο του Ντον

Μ.Β. Νέστεροφ. Η Αγία Ρωσία, 1905. Ρωσικό Μουσείο

Β.Μ.Βασνετσόφ. Η εικόνα του Οσίου Σεργίου για την εκκλησία στο Αμπράμτσεβο Ο Β. Μ. Βασνετσόφ φιλοτέχνησε την εικόνα του Αγίου Σεργίου για την εκκλησία στο Αμπράτσεβο ως ολόσωμο πορτρέτο. Στα χέρια του αγίου βρίσκεται ένα ειλητάριο με στίχο από το Ευαγγέλιο: «Όποιος θέλει να γίνει μεγάλος ανάμεσά σας, πρέπει να γίνει υπηρέτης σας» (βλ. Μτ. 20:26, Μκ. 9: 35) και «Πρώτα απ’ όλα να επιζητείτε τη βασιλεία του Θεού και την επικράτηση του θελήματός Του» (Μτ. 6: 33). Δεν είναι τυχαίο ότι ο άγιος κρατάει το ειλητάριο με αυτούς ακριβώς τους στίχους. Όπως και στην περίπτωση με το τρίπτυχο του Νέστεροφ με θέμα τα έργα του Οσίου, οι παραπάνω στίχοι παραπέμπουν στην άκρα πραότητα και εργατικότητα του ασκητή. Ο συντάκτης του «Βίου» σημείωνε ότι, όντας ήδη ηγούμενος (δηλαδή επικεφαλής) του μοναστηριού, ο Όσιος «έβαζε τον εαυτό του κάτω από όλους τους άλλους», φορούσε τα χειρότερα ρούχα και δεν απέφευγε καμία εργασία:

«...υπηρετούσε με ζήλο την αδελφότητα, σαν αγορασμένος δούλος: έκοβε ξύλα για όλους, όπως ειπώθηκε, θρυμμάτιζε και άλεθε το σιτάρι με τις μυλόπετρες, έψηνε ψωμί, μαγείρευε φαγητό και ετοίμαζε άλλα τρόφιμα για την αδελφότητα, έκοβε και έραβε παπούτσια και ρούχα και, γεμίζοντας δύο κουβάδες με νερό από την πηγή που βρισκόταν κοντά, το μετέφερε στους ώμους του στο βουνό και το έβαζε στην πόρτα του κελλιού κάθε αδελφού» <…> «και κόλλυβα έφτιαχνε ο ίδιος και κεριά και κηροπήγια».

Αυτά τα έργα του Οσίου προσπάθησε να αποτυπώσει στου πίνακές του ο σύγχρονος ζωγράφος Σ.Εφόσκιν.   

Στις αρχές του 20^ού αιώνα αυξάνεται το ενδιαφέρον της διανόησης για τη θρησκεία, τις πνευματικές πρακτικές και τον μυστικισμό. Ο Ν. Μπερντιάεφ για να αναφερθεί σε αυτήν την εποχή χρησιμοποιούσε την έκφραση «ρωσική πνευματική αναγέννηση». Γίνονται δημόσιες συζητήσεις μεταξύ της διανόησης και των εκπροσώπων της Εκκλησίας. Μέρος της διανόησης επιστρέφει στην Ορθόδοξη Εκκλησία και αρκετοί μάλιστα γίνονται κληρικοί. Σε αυτό το πλαίσιο αυξάνεται και το ενδιαφέρον για τον θαυματουργό άγιο του Ράντονεζ. Γράφουν για αυτόν ο ιερέας-διανοούμενος πατήρ Παύλος Φλορένσκι, ο ιστορικός Γκολουμπίνσκι, οι φιλόσοφοι Γ. Φεντότοφ και Ν. Μπερντιάεφ. Αλλά δεν ήταν μόνο οι προσωπικότητες που ανήκαν στο ορθόδοξο περιβάλλον που τιμούσαν τον Όσιο. Ο Νικολάι Ρέριχ, που ήταν μακριά από την Ορθοδοξία και ενθουσιασμένος από τον βουδισμό και την κουλτούρα της Ανατολής, θεωρούσε τον ασκητή του Ράντονεζ δάσκαλό του και τον αποκαλούσε «Όσιο όλων των εποχών και λαών». Ο καλλιτέχνης έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Όσιο Σέργιο ως Οικοδόμο: όχι μόνο της γνωστής σε όλους Λαύρας της Αγίας Τριάδας, αλλά και της ρωσικής πνευματικής κουλτούρας. Στον πίνακά του «Ο Σέργιος ο Οικοδόμος» απεικονίζεται ένας μοναχός που χτίζει μια μονή με φόντο το υπέροχο τοπίο του Όρους Μακοβέτς. Ο πίνακας έχει ανατολίτικες νότες, κάτι που δεν είναι τυχαίο, καθώς ο ζωγράφος τον φιλοτέχνησε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στα Ιμαλάια.

Ν.Κ.Ρέριχ. Ο Σέργιος ο Οικοδόμος, 1925, Διεθνές Κέντρο-Μουσείο του Ν.Κ.Ρέριχ

Το 1932, ο καλλιτέχνης φιλοτέχνησε τον πίνακα «Ο Άγιος Σέργιος», όπου ο άγιος απεικονίζεται σε λόφο, κρατώντας στα χέρια του λευκό πέτρινο ναό που συμβολίζει τον Ιερό Ναό της Αγίας Τριάδας της Λαύρας της Αγίας Τριάδας. Στο πρόσωπο του Αγίου διακρίνονται ανατολίτικα χαρακτηριστικά, μια ιδιαιτερότητα που μπορεί να παρατηρήσει κανείς και σε μια από τις πρώτες απεικονίσεις του αγίου που είναι ένα κεντημένο κάλυμμα πάνω από τα λείψανά του. Ο ζωγράφος, που έζησε σε μια εποχή μεγάλων καταστροφών (επανάσταση, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος), απέδωσε στον Όσιο Σέργιο έναν ιδιαίτερο ρόλο. Έτσι, δίπλα στον άγιο, βλέπουμε την εικόνα του Σωτήρα. Στο πάνω μέρος υπάρχει ένα μάτι σε τρίγωνο, που συμβολίζει όλο τον χώρο, στο κάτω μέρος φαίνεται ο στρατός και η επιγραφή: «Στον Άγιο Σέργιο δόθηκε να σώσει τρεις φορές τη Ρωσική Γη. Την πρώτη φορά επί των ημερών του πρίγκιπα Δημητρίου, τη δεύτερη φορά επί των ημερών του Μίνιν. Την τρίτη...». Η επιγραφή διακόπτεται με αποσιωπητικά.

Ν.Κ.Ρέριχ. Ο Άγιος Σέργιος, 1932, Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ

Ο Άγιος Σέργιος που οικοδομεί την Λαύρα της Αγίας Τριάδας είναι το θέμα του πίνακα του Α. Μ. Βασνετσόφ «Η Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου». Ο Όσιος σε αυτόν τον πίνακα δεν είναι κεντρικός χαρακτήρας. Είναι απλώς ένας από τους μοναχούς.

Α.Μ.Βασνετσόφ. Η Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου, 1908-1913. Καλλιτεχνικό Μουσείο Σεβαστούπολης «Μ.Π.Κροσίτσκι»

Ε.Λίσνερ. Η Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου, 1907

Ο πίνακας του Ρώσου ζωγράφου αυστριακής καταγωγής Ε. Λίσνερ «Η Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου» παρουσιάζει στον θεατή μια γενική άποψη της μονής με πλήθος ανθρώπων που είναι συγκεντρωμένοι ενόψει της σημαντικής στιγμής κατά την οποία ο Όσιος Σέργιος ευλογεί τον πρίγκιπα Δημήτριο, πριν από τη μάχη. Πρέπει να πούμε ότι η ημι-θρυλική εξιστόρηση της ευλογίας του Δημητρίου του Ντον από τον Άγιο Σέργιο, πριν από τη μάχη του Κουλίκοβο, είναι ένα από τα πιο συχνά θέματα, με τα οποία καταπιάνονται πολλοί ζωγράφοι. Παραδόξως, αυτή η πράξη του αγίου, η οποία εμφανίζεται στις πηγές μόνο εκατό χρόνια μετά τη μάχη του Κουλίκοβο, προκαλεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των ζωγράφων. Η τάση να εστιάζουν οι καλλιτέχνες, από το σύνολο της ζωής του αγίου, σε αυτήν ακριβώς την καθόλου αξιόπιστη στιγμή επισημάνθηκε από φιλοσόφους στις αρχές του περασμένου αιώνα και αυτή ήταν και παραμένει πολύ σημαντική τόσο για τη ζωγραφική όσο και για την κουλτούρα γενικότερα.

Α.Ντ.Κίβσενκο. Οι Άγιοι Δημήτριος του Ντον και ο Σέργιος του Ράντονεζ, 1879

Στον πίνακα του Α. Ντ. Κίβσενκο «Οι άγιοι Δημήτριος του Ντον και Σέργιος του Ράντονεζ» ο θεατής βλέπει στα αριστερά μια αντιπροσωπεία από βογιάρους και στρατιωτικούς με επικεφαλής τον πρίγκιπα Δημήτριο Ιβάνοβιτς, ο οποίος σκύβει το κεφάλι μπροστά στο σταυρό, και στα δεξιά τους μοναχούς και τον Σέργιο του Ράντονεζ να τον ευλογεί. Η σκηνή όπου ο Όσιος αγκαλιάζει με το δεξί του χέρι τον πρίγκιπα Δημήτριο υπάρχει και στον πίνακα του σύγχρονου ζωγράφου Π. Ριζένκο «Η ευλογία του Σεργίου». Σε αυτόν, πίσω του φαίνεται ένας στρατιώτης που έχει σκύψει το κεφάλι, και πιο κάτω, από ό,τι φαίνεται, ο εννιάχρονος γιος του πρίγκιπα, ο μελλοντικός Βασίλειος Α΄. Και σε άλλο πίνακα του ίδιου καλλιτέχνη ο Όσιος προσεύχεται για τη νίκη του ρωσικού στρατού: «Ο πατήρ Σέργιος. Ο αποχαιρετισμός». Μπροστά από τον γέροντα βρίσκεται ένας σταυρός μνήματος με αναμμένο κερί. Πίσω του βλέπουμε αναμμένη φωτιά, που μαρτυρεί τη μάχη που μαίνεται, συγκεντρωμένους στο βάθος μοναχούς και χωρικούς, οι οποίοι συμβολίζουν την προσευχόμενη Ρωσία. Στο πλαίσιο της μάχης του Κουλίκοβο απεικονίζεται ο Όσιος Σέργιος και στο έργο του Ηλία Γκλαζουνόφ. Σε τέσσερις πίνακες του καλλιτέχνη που απεικονίζουν τον ασκητή του Ράντονεζ, στο βάθος διακρίνεται η σκληρή πραγματικότητα του ταταρο-μογγολικού ζυγού. Η στιγμή που ο Όσιος ευλογεί τον πρίγκιπα Δημήτριο απεικονίζεται με διάφορους τρόπους από σύγχρονους καλλιτέχνες: τον Σέργιο Εφόσκιν, τον Αλέξανδρο Πρόστεφ, τον Γιούρι Παντιούχιν.

Π.Ριζένκο. Ο πατήρ Σέργιος: Ο αποχαιρετισμός, 2013

Η.Γκλαζουνόφ. Ο Σέργιος του Ράντονεζ, 1962. Κρατική Πινακοθήκη Μόσχας του ζωγράφου Ηλία Γκλαζουνόφ

Η.Γκλαζουνόφ. Ο Σέργιος του Ράντονεζ, 1990. Κρατική Πινακοθήκη Μόσχας του ζωγράφου Ηλία Γκλαζουνόφ

Η.Γκλαζουνόφ. Ο Σέργιος του Ράντονεζ και ο Ανδρέας Ρουμπλιόφ, 1992. Κρατική Πινακοθήκη Μόσχας του ζωγράφου Ηλία Γκλαζουνόφ

Γ.Παντιούχιν. Στο πεδίο του Κουλίκοβο. Ο Σέργιος του Ράντονεζ και ο Δημήτριος του Ντον. Κεντρικό μέρος του τρίπτυχου «Υπέρ της Γης της Ρωσίας», 2007. Μουσείο-Αποθεματικό «Το πεδίο του Κουλίκοβο»

Α.Πρόστεφ. Η ευλογία του Δημήτριου του Ντον, 2008

Α.Πρόστεφ. Ο Μεγάλος Πρίγκιπας Δημήτριος του Ντον στον Όσιο Σέργιο του Ράντονεζ παραμονές της μάχης του Κουλίκοβο, 2004

Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες, εκτός από το θέμα της ευλογίας του αγίου Δημητρίου του Ντον, στρέφονται στα θαύματα του αγίου Σεργίου που συμπεριλαμβάνονται στον βίο του. Στους πίνακες του καλλιτέχνη Σ. Εφόσκιν απεικονίζονται η εμφάνιση της Υπεραγίας Θεοτόκου, το θαύμα της πηγής, το θαύμα των πουλιών.

Σ.Εφόσκιν. Ο Όσιος Σέργιος του Ράντονεζ. Η εμφάνιση της Υπεραγίας Θεοτόκου, 1998

Σ.Εφόσκιν. Το θαύμα της πηγής, 1998

Σ.Εφόσκιν. Το θαύμα των πουλιών, 2008

Ο Άγιος Σέργιος ως θέμα στη ζωγραφική των Ρώσων καλλιτεχνών ποικίλει. Αυτό αποδεικνύει για άλλη μια φορά τις διαφορετικές μορφές με τις οποίες διαθλάται η μνήμη του Οσίου: απεικονίζεται και ως ένας απλός γέροντας που ευλογεί όσους τον κοιτάζουν από τον πίνακα του Κιρίλοφ, και ως ένας ευχέτης με το βλέμμα στραμμένο σε μια άλλη πραγματικότητα στους πίνακες του Νέστεροφ, και άλλοτε ως αρχαίος σοφός γέροντας στα έργα του Ρέριχ ή ως άνθρωπος που έσωσε με τις προσευχές του την πατρίδα από το ταπεινωτικό ζυγό και, τέλος, ως ένας άγιος περιτριγυρισμένος από λευκά πουλιά, έτοιμα να πετάξουν σύντομα προς τις διάφορες γωνιές της Ρωσίας.

Σ.Κιρίλοφ. Ο Όσιος Σέργιος του Ράντονεζ (Η Ευλογία), 1992