Μακάριοι οι ελεήμονες

Πρώτος πίνακας από το πολύπτυχο «Επτά πράξεις του ελέους». Ζωγράφος: Καλλιτέχνης από την Άλκμααρ     

Η χριστιανική ζωή είναι δύσκολη. Στην ουσία είναι η στενή, ευθεία και δύσβατη οδός της πνευματικής ανάβασης στα σκαλοπάτια των ευαγγελικών εντολών. Η ανάβαση είναι πάντα δύσκολη. Το πιο εύκολο είναι να μένεις στάσιμος. Εύκολο είναι να κατεβαίνεις. Όσο πιο υψηλή είναι η κορυφή, τόσο πιο δύσκολη είναι η ανάβαση προς αυτήν.

Ο Κύριος όμως μας καλεί να ανέβουμε στην κορυφή, στην υψηλότερη από όλες τις πιθανές κορυφές. Ο Κύριος θέλει να πάρουμε το σταυρό μας και να Τον ακολουθήσουμε στο όρος της ευαγγελικής αγιότητας. Εκεί οδηγεί ο δρόμος που αποτελείται από εννέα βασικά σκαλοπάτια: τους ευαγγελικούς μακαρισμούς.

Οι Μακαρισμοί δεν είναι απλώς ηθικός κώδικας, ούτε μόνο σύνολο ηθικών κανόνων, αλλά είναι η μυστηριακή απεικόνιση του Καινού Ανθρώπου, ο οποίος γεννιέται και αναπτύσσεται μέσα μας καθώς ακολουθούμε τον Χριστό (βλ. Κολ. 3, 8–10; Εφ. 4, 22–24).

Στο πέμπτο σκαλοπάτι της σκάλας που μας οδηγεί στην Βασιλεία των Ουρανών την οποία υποσχέθηκε ο Χριστός, έχει γραφεί:

«Μακάριοι οἱ ἐλεήμονες, ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται» (Μτ. 5, 7).

Εκ πρώτης όψεως, αυτή η εντολή φαίνεται τόσο απλή και τόσο κατανοητή. Ποιος δεν ξέρει ότι το έλεος είναι αρετή; Ποιος δεν συμφωνεί ότι το να βοηθάς τους πλησίον σου είναι καλό και σωστό; Όμως, είναι, όντως, τόσο απλός ο ευαγγελικός αυτός λόγος; Ας το εξετάσουμε πιο προσεκτικά, για να δούμε τουλάχιστον ένα μέρος του πνευματικού νοήματος που περιέχει.

Τι είναι το αληθινό έλεος;

Στην κοινότοπη αντίληψη, το έλεος είναι η ελεημοσύνη που δίνουμε στους φτωχούς ή για την εκκλησία, είναι η βοήθεια σε μια ηλικιωμένη που δυσκολεύεται να περάσει τον δρόμο. Και αυτά είναι, χωρίς αμφιβολία, καλές πράξεις. Αλλά ο Χριστός μιλάει για κάτι περισσότερο. Η ελληνική λέξη «ἐλεήμων» έχει ως ρίζα το «ἕλεος» που σημαίνει ευσπλαχνία, οίκτος, συμπονετική αγάπη. Δεν είναι απλώς μια μεμονωμένη πράξη, αλλά κατάσταση της καρδιάς, ιδιότητα της ψυχής, που γίνεται με τον καιρό φυσική για τον άνθρωπο.

Δεν είναι απλώς μια μεμονωμένη πράξη, αλλά κατάσταση της καρδιάς, ιδιότητα της ψυχής, που γίνεται με τον καιρό φυσική για τον άνθρωπο

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος διευκρινίζει ότι ελεήμων είναι αυτός που έχει καρδιά ικανή να συμπονεί κάθε πάσχοντα. Δεν πρόκειται τόσο για υλική βοήθεια, όσο για βαθιά συμπόνια με την καρδιά, για την ικανότητα να «μπαίνεις στη θέση» του άλλου, να νιώθεις τον πόνο του άλλου σαν δικό σου. Είναι το χάρισμα της συμπάθειας, της συμπόνιας, το χάρισμα της ίδιας της ανθρωπιάς. Ο άσπλαχνος είναι σκληρός και απάνθρωπος, άρα και άθεος. Όπως τονίζει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, η ελεημοσύνη «μᾶς ἐξι­σώνει μὲ τὸν Θεὸ καὶ μᾶς κάνει ὅμοιούς Του.

Το έλεος εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους. Βεβαίως, χρειάζεται και πρακτικό, υλικό έλεος, όπως:

• να ταΐσεις πεινασμένο,
• να ξεδιψάσεις διψασμένο,
• να ντύσεις γυμνό,
• να επισκεφθείς άρρωστο ή φυλακισμένο.

Όπως μας λέει ο Χριστός στην παραβολή της Τελευταίας Κρίσης:

«Ἐφ᾿ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐποιήσατε» (Μτ. 25, 40).

Κάθε πράξη ελέους που κάνουμε για τον πλησίον μας, την κάνουμε προσωπικά για τον Χριστό.

Αλλά υπάρχει και μια άλλη, εξίσου σημαντική, αν όχι πιο σημαντική, ελεημοσύνη – η εσωτερική, πνευματική ελεημοσύνη. Ο Όσιος Ισαάκ ο Σύρος την αποκαλούσε «ελεήμονα καρδιά», για την οποία λέει: «Ὅποιος λοιπὸν ἀκούσει ἤ δεῖ μὲ τὰ μάτια του ὅτι κάτι στενοχωρεῖ τὸν ἀδελφό του καὶ δὲν μπορεῖ νὰ τὸν ἀναπαύσει μὲ ὑλικὰ ἀγαθά, ἀλλὰ τὸν συμπονάει καὶ καίεται ἡ καρδιὰ του γι’ αὐτὸν καὶ αὐτὸς εἶναι ἀληθινὰ ἐλεήμων»¹. Αυτός προσεύχεται ακόμη και για τους εχθρούς και τους δαίμονες. Η πνευματική ελεημοσύνη είναι:.

• Να συγχωρούμε τις προσβολές, ακόμα και τις πιο πικρές, θυμούμενοι τα λόγια του Χριστού: «Ἀπολύετε, καὶ ἀπολυθήσεσθε» (Λκ 6, 37).

• Να μάθουμε να υποχωρούμε, να θυσιάζουμε τον εγωισμό μας, την προσωπική μας αλήθεια για χάρη της ειρήνης και της αγάπης προς τον άλλον.

• Να μην κατακρίνουμε τον αμαρτωλό, αλλά να προσευχόμαστε για τη διόρθωσή του, βλέποντας σε αυτόν την εικόνα του Θεού, έστω και σκοτισμένη από την αμαρτία.

• Να παρηγορούμε τον θλιμμένο με λόγια ελπίδας, να ενθαρρύνουμε τον αποκαρδιωμένο.

• Να υπομένουμε τις αδυναμίες του αδελφού μας, δηλαδή να αντιμετωπίζουμε με υπομονή και αγάπη τις αδυναμίες και τα ελαττώματά του.

• Να διδάσκουμε τον πλανεμένο να βρει τον αληθινό δρόμο, όχι όμως με την υπεροψία του φαρισαίου, αλλά με πραότητα και αγάπη.

Αυτή ακριβώς η πνευματική ελεημοσύνη είναι το μέτρο της αληθινής αγάπης μας προς τον πλησίον. Είναι εύκολο να ρίξεις ένα κέρμα σε κάποιον που ζητιανεύει, αλλά είναι πολύ πιο δύσκολο να συγχωρήσεις αυτόν που σου έχει κάνει κακό. Είναι εύκολο να κάνεις μια δωρεά σε φιλανθρωπικό ίδρυμα, αλλά είναι πολύ πιο δύσκολο να αφιερώσεις το χρόνο σου για να ακούσεις έναν μοναχικό άνθρωπο, να μοιραστείς μαζί του τη θλίψη του.

Ο αληθινά ελεήμων άνθρωπος δεν κάνει το καλό από ιδιοτέλεια, έτσι απλά για να το κάνει, ούτε για να τον επαινέσουν, αλλά επειδή δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Η καρδιά του μοιάζει με την καρδιά του Χριστού, ξεχύνει αγάπη και συμπόνια σε όλους γύρω του.

«Ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται»

Και τώρα ας στρέψουμε την προσοχή μας στο δεύτερο μέρος της εντολής που συγκλονίζει. Εδώ ο Κύριος μας αποκαλύπτει έναν πνευματικό νόμο, αμετάβλητο και καθολικό: το μέτρο της ελεημοσύνης μας προς τους πλησίον μας καθορίζει το μέτρο της ελεημοσύνης του Θεού προς εμάς.

Η ελεημοσύνη που προσφέρουμε στους άλλους είναι απόδειξη ότι η καρδιά μας έχει γίνει ελεήμων, δηλαδή έχει γίνει όμοια με τον Θεό

Δεν πρόκειται για «συμφωνία» με τον Θεό, ούτε για μηχανική ανταλλαγή: «Αφού έδωσα ένα ρούβλι, Εσύ, Κύριε, συγχώρεσέ μου την αμαρτία». Όχι. Πρόκειται για έναν οντολογικό, ουσιαστικό νόμο της πνευματικής ζωής. Η ελεημοσύνη που προσφέρουμε στους άλλους είναι απόδειξη ότι η καρδιά μας έχει γίνει ελεήμων, δηλαδή έχει γίνει όμοια με τον Θεό. Και ποια καρδιά μπορεί να δεχτεί τη χάρη του Θεού; Μόνο η καρδιά που είναι ικανή να την χωρέσει, δηλαδή η ελεήμων καρδιά.

Ας θυμηθούμε την τρομερή παραβολή για τον άσπλαχνο οφειλέτη (βλ. Μτ. 18, 23–35). Ο βασιλιάς συγχώρεσε στον δούλο τεράστιο χρέος που είναι τύπος των αμαρτιών μας ενώπιον του Θεού. Αλλά εκείνος, φεύγοντας, έπιασε τον σύντροφό του, ο οποίος του χρωστούσε ένα μικρό ποσό, και, χωρίς να ακούσει τις εκκλήσεις για έλεος, τον έβαλε στη φυλακή. Όταν το έμαθε αυτό, ο βασιλιάς θύμωσε και παρέδωσε τον δούλο στους βασανιστές, μέχρι να αποπληρώσει όλο το χρέος. Και ο Χριστός καταλήγει:

«Οὕτω καὶ ὁ πατήρ μου ὁ ἐπουράνιος ποιήσει ὑμῖν, ἐὰν μὴ ἀφῆτε ἕκαστος τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ ἀπὸ τῶν καρδιῶν ὑμῶν τὰ παραπτώματα αὐτῶν» (Μτ. 18, 35).

Να που βρίσκεται το κλειδί! «Ἀπὸ τῶν καρδιῶν ὑμῶν». Ο Θεός δεν απαιτεί από εμάς μια τυπική, επιφανειακή συγχώρεση. Περιμένει να αλλάξει η καρδιά μας, να γίνει όμοια με την καρδιά Του, η οποία είναι παντελεήμων και συγχωρεί τα πάντα και τους πάντες. Όταν αρνούμαστε να κάνουμε ελεημοσύνη στον πλησίον, είναι σαν να λέμε στον Θεό με τις πράξεις μας, που είναι πιο δυνατές και πιο εύγλωττες από οποιαδήποτε λόγια: «Δεν δέχομαι τον νόμο της αγάπης Σου, θέλω να ζω σύμφωνα με τον δικό μου νόμο: τον νόμο της κατάκρισης και της εκδίκησης». Και τότε οι ίδιοι αποκόπτουμε τους εαυτούς μας από τη ροή του Θείου ελέους. Εμείς οι ίδιοι κλείνουμε τις πόρτες της καρδιάς μας για τη συγχώρεση.

Οι άγιοι πατέρες διδάσκουν ότι την Ημέρα της Κρίσης θα κριθούμε όχι τόσο από τον κατάλογο των αμαρτιών και των καλών πράξεων, όσο από το πώς έχουμε γίνει μέσα στις καρδιές μας. Ποια είναι η κατάσταση της ψυχής μας; Έχουμε ελεήμονα καρδιά; Αν ναι, τότε θα αναγνωριστεί από τον Θεό ως συγγενική. Αν όμως η καρδιά μας έχει σκληρύνει, είναι γεμάτη κατάκριση, μνησικακία και μίσος, πώς θα μπορέσουμε να εισέλθουμε στη Βασιλεία της Αγάπης, ακόμα και στην περίπτωση που τυπικά «δεν κάναμε τίποτα κακό»;

Πώς να γίνουμε ελεήμονες

Πώς μπορούμε εμείς, οι αδύναμοι, γεμάτοι εγωισμό και μνησικακία, να γίνουμε ελεήμονες; Αυτό το χάρισμα δεν αποκτιέται μεμιάς. Είναι υπόθεση μιας ολόκληρης ζωής.

Πρώτον, πρέπει να ξεκινήσουμε με την συνειδητοποίηση. Πάνω απ' όλα, πρέπει να κοιτάξουμε ειλικρινά μέσα στην καρδιά μας και να δούμε σε τι είμαστε άσπλαχνοι. Ποιον κατακρίνουμε; Ποιον ζηλεύουμε; Σε ποιον τρέφουμε μνησικακία; Σε ποιον αρνούμαστε την βοήθεια, θεωρώντας τον «ανάξιο»; Το να αναγνωρίσουμε τη σκληροκαρδία μας είναι το πρώτο βήμα.

Δεύτερον, να μη ξεχνάμε το έλεος του Θεού προς εμάς. Πρέπει κάθε μέρα, κάθε ώρα, κάθε στιγμή να θυμόμαστε πόσο πολύ μας συγχωρεί ο Κύριος. Κάθε αμαρτία μας είναι ένα ατελείωτο χρέος προς τον Στοργικό Πατέρα (βλ. Μτ. 6, 12). Και Εκείνος μας συγχωρεί ξανά και ξανά, αρκεί να μετανοήσουμε. Το έλεος του Θεού προς τον μετανοούντα αμαρτωλό είναι απεριόριστο, άπειρο, ατέλειωτο! Μόλις το συνειδητοποιήσουμε πραγματικά, η πικρία προς τον πλησίον για οποιοδήποτε παράπτωμά του θα είναι στα μάτια μας ασήμαντη και παράλογη.

Τρίτον, να κάνουμε έργα ελέους με το ζόρι. Επειδή το πεσμένο «εγώ» μας αντιστέκεται, πρέπει να αναγκάζουμε τους εαυτούς μας να κάνουμε έργα ελέους, ακόμα και αν δεν το θέλουμε. Οι άγιοι πατέρες το ονομάζουν «να βιάζουμε τον εαυτό μας». Να χαμογελάμε σε όσους μας είναι αντιπαθείς. Να συγκρατούμε έναν καυστικό λόγο. Να κάνουμε ελεημοσύνη, ακόμα και αν μας φαίνεται ότι αυτός που την ζητάει δεν την αξίζει. Να ξεπερνάμε τον εαυτό μας και να ζητάμε πρώτοι συγγνώμη μετά από καβγά. Και ας είναι στην αρχή αυτό δύσκολο, ανειλικρινές, «μηχανικό». Όμως, όπως οι σωματικές ασκήσεις σταδιακά δυναμώνουν το σώμα, έτσι και οι ασκήσεις στα έργα ελέους σταδιακά μαλακώνουν και θεραπεύουν την καρδιά.

Όπως οι σωματικές ασκήσεις σταδιακά δυναμώνουν το σώμα, έτσι και οι ασκήσεις στα έργα ελέους σταδιακά μαλακώνουν την καρδιά

Τέταρτον, να προσευχόμαστε για να μας δοθεί ελεήμων καρδιά. Χωρίς τη βοήθεια του Θεού δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Γι' αυτό πρέπει να προσευχόμαστε θερμά με τα λόγια του τελώνη από το Ευαγγέλιο: «ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ» (Λκ. 18, 13). Μπορούμε να προσευχόμαστε και με δικά μας λόγια, αρκεί η προσευχή μας να είναι ειλικρινής και από καρδιάς: «Κύριε, δώσε μου ελεήμονα καρδιά, δώσε μου να βλέπω σε κάθε άνθρωπο την εικόνα Σου, βοήθησέ με να συγχωρώ, όπως Εσύ συγχωρείς εμένα». Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να προσευχόμαστε για εκείνους που δεν μπορούμε να συγχωρήσουμε. Η προσευχή για τον θύτη είναι ένα ισχυρό μέσο για την θεραπεία της καρδιάς. Είναι η άμεση εντολή του Κυρίου:

«Εγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν, εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ὑμᾶς, καλῶς ποιεῖτε τοῖς μισοῦσιν ὑμᾶς καὶ προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς καὶ διωκόντων ὑμᾶς» (Μτ. 5, 44).

Πέμπτον, να συμμετέχουμε στα μυστήρια της Εκκλησίας. Στο μυστήριο της Μετάνοιας λαμβάνουμε συγχώρεση από τον Θεό και τη χάρη να συγχωρούμε τους άλλους. Στο μυστήριο της Ευχαριστίας, κοινωνούμε την ίδια την Πηγή κάθε ελέους – το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Αυτή η μυστηριακή ένωση με τον Χριστό είναι ικανή να μεταμορφώσει την ψυχή μας, να κάνει την καρδιά μας ικανή για αληθινή, θυσιαστική αγάπη.

Η μακαριότητα των ελεημόνων

Το «Μακάριοι οι ελεήμονες» δεν είναι απλώς μια όμορφη φράση. Είναι η υπόσχεση για μεγαλύτερη ευτυχία: την ευτυχία της εξομοίωσης με τον Θεό, την ευτυχία της ένωσης μαζί Του. «Ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν» (Α΄ Ιω. 4, 8). Το να είσαι ελεήμων σημαίνει να κοινωνείς αυτής της Θείας Αγάπης.

Το να είσαι ελεήμων σημαίνει να αγαπάς πραγματικά, όπως αγαπά ο Θεός:

«Η ἀγάπη μακροθυμεῖ, χρηστεύεται, ἡ ἀγάπη οὐ ζηλοῖ, ἡ ἀγάπη οὐ περπερεύεται, οὐ φυσιοῦται, οὐκ ἀσχημονεῖ, οὐ ζητεῖ τὰ ἑαυτῆς, οὐ παροξύνεται, οὐ λογίζεται τὸ κακόν, οὐ χαίρει ἐπὶ τῇ ἀδικίᾳ, συγχαίρει δὲ τῇ ἀληθείᾳ· πάντα στέγει, πάντα πιστεύει, πάντα ἐλπίζει, πάντα ὑπομένει» (Α΄ Κορ. 13, 4-8).

Ο ελεήμων άνθρωπος ήδη εδώ, στη γη, γεύεται την μακαριότητα. Η ελεήμων καρδιά δεν συσπάται από σπασμούς κακίας και μνησικακίας, δεν ξεσκίζεται από φθόνο και μίσος. Είναι ελεύθερη και πλήρως ανοιχτή στον Θεό και στους πλησίον. Ο ελεήμων δεν σπαταλά τις δυνάμεις του στην κατάκριση και στο μίσος. Όλες οι επιθυμίες και τα χαρίσματά του είναι προσανατολισμένα προς την διακονία με δημιουργική διάθεση εν αγάπη. Γι' αυτό ο ελεήμων είναι πνευματικά υγιής και δυνατός. Βλέπει σε κάθε άνθρωπο όχι έναν εχθρό ή ανταγωνιστή, αλλά αδελφό, έστω και παραστρατημένο, για τον οποίο ο Χριστός έχυσε το λυτρωτικό Του Αίμα. Και το πιο σημαντικό – ο ελεήμων μπορεί με θάρρος να ελπίζει στο έλεος του Θεού την Ημέρα της Κρίσης.

«Ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται». Σε αυτά τα λόγια βρίσκεται η μεγαλύτερη παρηγοριά. Αυτό σημαίνει ότι η μοίρα της ψυχής μας βρίσκεται στα χέρια μας. Ακριβέστερα, στις καρδιές μας. Εμείς οι ίδιοι καθορίζουμε με ποιο μέτρο θα μας κρίνουν: με σκληρό και ανελέητο ή με ελεήμονο και συγχωρητικό (βλ. Μκ. 4, 24).

Ας ζητάμε, λοιπόν, από τον Κύριο αυτό το μεγάλο δώρο – την ελεήμονα καρδιά. Ας μάθουμε από Αυτόν, τον Πράο και Ταπεινό τη καρδία (βλ. Μτ. 11, 29), να ελεούμε και να συγχωρούμε. Ας προβαίνουμε σε πράξεις ελέους, τόσο υλικά όσο και πνευματικά, ενθυμούμενοι πως ό,τι κάνουμε για τον ελάχιστο από τους ανθρώπους, το κάνουμε για τον ίδιο τον Χριστό.

Και τότε θα βρίσκουμε ανταπόκριση στα αιτήματά μας και στις προσευχές μας, μια και ήδη εδώ, στη γη, προσπαθούσαμε να γίνουμε όργανα του ελέους Του για τον κόσμο. Έτσι, η υποσχεθείσα μακαριότητα θα χυθεί άφθονα στις ψυχές μας.