Ο Ντοστογιέφσκι και η Όπτινα. Μέρος Β

Στις 9 Φεβρουαρίου (Σ.Μ.: 2019) συμπληρώθηκαν 138 χρόνια από το θάνατο τού Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι.

Η επίσκεψη τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα τον Ιούνιο τού 1878 στάθηκε ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην πνευματική ζωή τού συγγραφέα. H ανάγκη για την επίσκεψη αυτή πήγασε από την πρόσφατη προσωπική εμπειρία τού θανάτου τού νεότερου γιού του Αλιόσa. Καθόρισε δε η επίσκεψη αυτή σε μεγάλο βαθμό τις δημιουργικές ιδέες και το χαρακτήρα τού μυθιστορήματος ΄Αδελφοί Καραμάζοφ. Η συνάντηση με τον στάρετς τής Όπτινα Αμβρόσιο συνόψισε την πολυετή πνευματική και δημιουργική αναζήτηση του συγγραφέα.

Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι

Είναι σημαντικό ότι ο στάρετς Ιωσήφ παραδέχεται ότι το "Αδερφοί Καραμάζοφ" γράφτηκε υπό την επιρροή των εντυπώσεων από την επίσκεψη στην Όπτινα και από τις συνομιλίες με τον γέροντα Αμβρόσιο. Στην επιστολή αυτή, ο στάρετς Ιωσήφ είχε την δυνατότητα/ευκαιρία να εκφράσει οποιαδήποτε τυχόν διαφωνία με τον Ντοστογιέφσκι, στο πνεύμα των απόψεων τού Λεόντιεφ. Αλλά δεν το έκανε. Επιπλέον, στην επιστολή μπορεί να βρει κανείς έμμεση ένδειξη ότι στην Όπτινα, οι μοναχοί αναγνώρισαν το μοναστήρι τους στο «προαστιακό μοναστήρι» τού «Αδελφοί Καραμάζοφ» και ότι είδαν στον στάρετς Ζωσίμα την αντανάκλαση τής εικόνας τού στάρετς Αμβρόσιου.

Η αντίληψη τής εικόνας του Στάρετς Ζωσίμα ως αντανάκλαση του πραγματικού Στάρετς Αμβρόσιου είχε μια απροσδόκητη συνέχεια στην πραγματικότητα τού Μοναστηριού, καθότι η ίδια η Όπτινα και οι Μοναχοί τής Όπτινας άρχισαν να γίνονται αντιληπτοί μέσα από το πρίσμα τού μυθιστορήματος ¨Αδελφοί Καραμάζοφ¨ και μέσα από την εικόνα τού στάρετς Ζωσίμα.

Αυτή η "αντίστροφη επίδραση" αφορά κυρίως στον στάρετς Ιερομόναχο Ανατόλι (Ποταπόφ, 1855-1922). Ήταν επίσης μαθητής τού στάρετς Αμβρόσιου, ένας από τούς πνευματικούς κληρονόμους του. Στις αρχές τού εικοστού αιώνα, ο γέροντας Ανατόλι ήταν ένας αναγνωρισμένος στάρετς τής Όπτινα, πνευματικός κληρονόμος τού στάρετς Αμβρόσιου, τον οποίον επισκέπτονταν πολλοί μορφωμένοι Ρώσοι, συμπεριλαμβανομένου τού Πάβελ Φλορένσκι (Σ.Μ.: ρώσος θεολόγος, ποιητής τού 20ού αι.).

Ιδού τι έγραψε ο σπουδαστής της Θεολογικής Ακαδημίας τής Αγίας Πετρούπολης Ι. Σμόλιτσεφ, ο οποίος επισκέφθηκε τον γέροντα Ανατόλι το 1912: «Το κελί τού ιερομόναχού Ανατόλι βρίσκεται κοντά σε μια από τις μικρές εκκλησίες στους διάδρομους των οποίων οι προσκυνητές περιμένουν ¨διψασμένοι¨ τις ευλογίες τού πατρός Ανατόλι. Έχοντας περάσει το κατώφλι τού ταπεινού κελιού, βλέπουμε μπροστά μας έναν ελαφρώς λυγισμένο γεροντάκο μικρού αναστήματος, ιερομόναχο, γύρω στα εξήντα, αλλά ακόμα χαρωπό στην όψη και ασυνήθιστα ευκίνητο και ζωντανό. Μάς χαιρέτησε με ένα λαμπερό χαμόγελο και μια στοργική, κάπως βιαστική ομιλία. Η ζωντανή εικόνα τού Ζωσίμα - η προσωποποίηση του ιδανικού, φωτεινού, θεϊκού - ¨εισέβαλε¨ σε ανύποπτο χρόνο στην αντίληψή μας στην θέα τού πνευματικού, παιδίστικου φωτεινού προσώπου τού γέροντα Ανατόλι».

Ο λογοτεχνικός ήρωας αποδίδει την αντίληψη τής πραγματικότητας. Το μυθιστόρημα ¨Αδελφοί Καραμάζοφ¨ έγινε για το ρωσικό αναγνωστικό κοινό ένα είδος οδηγού για την Όπτινα.

Πρωθιερέας Γεννάδιος Μπελοβόλοφ   

Το 1995, στο ημερολόγιο τής Όπτινα, δημοσιεύθηκαν οι Σημειώσεις τού αρχιερέα Σέργκιι Σίντοροφ, που διατηρήθηκαν στο Μουσείο Εκκλησίας και Ιστορίας τής Μονής τού Αγίου Δανιήλ, ο οποίος ήταν πνευματικό παιδί τού στάρετς Ανατόλι (Ποταπόφ) κι ο οποίος επισκεπτόταν συχνά την Όπτινα στις αρχές του 20ού αιώνα. Κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στην Όπτινα το 1916, έτυχε να επισκεφθεί τον γέροντα Αμβρόσιο στο ίδιο κελί στο οποίο ο γέροντας είχε συναντηθεί με τον Ντοστογιέφσκι. Στις σημειώσεις διαβάζουμε: "Ο γέροντας ευγενικά μάς έδειξε διάφορα οικιακά αντικείμενα τού στάρετς Αμβρόσιου. <...> Ο πατέρας αρχιμανδρίτης μοιράστηκε μαζί μας και ενδιαφέρουσες αναμνήσεις του. Ήταν παρών στη γνωστή αντιπαράθεση μεταξύ Ντοστογιέφσκι και τού στάρετς Αμβρόσιου περί αιωνίων μαρτυρίων, όταν ο Ντοστογιέφσκι και ο Βλαντιμίρ Σολοβιόφ επισκέφτηκαν τον γέροντα το 1879 (!) ».

Αλλά τι ήταν αυτή η αντιπαράθεση; Όντως υπήρξε ή είναι ένας μοναστηριακός μύθος;

Σύμφωνα με το Β.Σ. Σολοβιόφ, ο Ντιμ.Ι.Σταχέεβ (Σ.Μ.: ρώσος συγγραφέας τού 19^ου-20^ου αι., φίλος τού φιλόσοφου και κριτικού Στραχόβ), υπενθύμιζε: "Ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς Ντοστογιέφσκι, για παράδειγμα, αντί για να ακούει την διδαχή τού στάρετς υπάκουα και με την πρέπουσα ταπεινοφροσύνη, μιλούσε περισσότερο από ό, τι ο στάρετς, ανησυχούσε, εξέφραζε τις αντιρρήσεις του με έντονο τρόπο, ανέπτυσσε και αποσαφήνιζε το νόημα των όσων έλεγε, και χωρίς να το αντιληφθεί ο ίδιος, ειδικά για κάποιον που θέλει να ακούσει διδακτικές ομιλίες, απευθύνθηκε στον δάσκαλο",

Σύμφωνα με τις ιστορίες τού Βλάντιμιρ Σολοβιόφ (ήταν στην Όπτινα μαζί με τον Ντοστογιέφσκι), τέτοια ήταν η συμπεριφορά τού Ντοστογιέφσκι όχι μόνο με τον Μεγαλόσχημο μοναχό αλλά και με όλους τους άλλους κατοικούντες στην Όπτινα, παλιούς και νέους, κι όπως λέει ο Σολοβιόφ, εκείνη την εποχή ήταν σε υπερδιέγερση, η οποία συνήθως εκδηλωνόταν σε αυτόν κάθε φορά που πλησίαζε ένα επεισόδιο επιληψίας... Τα απομνημονεύματα τού Σταχέεβ πρέπει να αντιμετωπίζονται με προσοχή. Πάνω από όλα, αυτή η ιστορία αντικατοπτρίζει την εντύπωση που προξένησε στην ρωσική φιλελεύθερη κοινότητα, στην οποία ανήκε ο Σταχέεβ, το προσκύνημα τού Ντοστογιέφσκι στο μοναστήρι.

Ωστόσο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κάποια μάλλον ζωντανή συνομιλία έλαβε χώρα στο κελί του παλαιότερου Αμβρόσιου ανάμεσα στον γέροντα, συγγραφέα και φιλόσοφο.

Ποιο ήταν το θέμα που συζητήθηκε στο κελί τού Γέροντα Αμβρόσιου;

Για το θέμα τής συζήτησης σε γενικές γραμμές μάς πληροφορεί ο στάρετς Ιωσήφ. Ο E. Ποσελυάνιν παρουσιάζει το σχόλιο τού γέροντα Αμβρόσιου για τον Β. Σολοβιόφ, το οποίο βοηθάει να καταλάβουμε ποιο ήταν το κύριο θέμα και πρόβλημα τής συνομιλίας στο κελί. "Είδε ο στάρετς (Αμβρόσιος) τον Σολοβιόφ και είπε γι 'αυτόν: "Αυτό το άτομο δεν πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή."

Αυτό φαίνεται να επιβεβαιώνεται έμμεσα κι από τον Αρχιμανδρίτη Αγαπητό: ο πάτερ Αμβρόσιος "εξέφρασε την αποδοκιμασία του για τον δεύτερο" (δηλαδή για τον Σολοβιόφ).

Εάν πιστεύει κανείς αυτές τις πηγές, δημιουργείται μιά εικόνα σοβαρής διαμάχης, κυρίως μεταξύ γέροντα Αμβρόσιου και Σολοβιόφ, περί αιωνίας ζωής.

Αλλά ας πάμε πίσω στην "διαφωνία". Ο συγγραφέας τού "Ιστορία τής Όπτινα τού Κοζέλσκ (Σ.Μ. γειτονική πόλη τής ¨Οπτινα) και τής Σκήτης τού Ιωάννου τού Προδρόμου" (1902), ιερομόναχός Εράστ, κάνει σημαντικές διορθώσεις σχετικά με αυτή τη συζήτηση και ιδιαίτερα σε σχέση με τον Βλαντιμίρ Σολοβιόφ. Αναφέρουμε πλήρως αυτό το απόσπασμα: "Θεωρούμε καθήκον μας να αποκαταστήσουμε την αλήθεια εδώ σχετικά με την ανάκληση τού πατρός Αμβρόσιου σχετικά με τον Β.Σ. Σολοβιόφ . Ο συγγραφέας τού "Δοκίμια για τη Ζωή του Πατρός Αμβρόσιου" (1 ώρα, 94 σελίδες) [Αρχιμανδρίτης Αγαπητός] γράφει ότι ο στάρετς προέβη σε "αποδοκιμαστική αναθεώρηση" και αναφέρθηκε στο τεύχος τού Ιανουαρίου τού Ψυχωφελή Ανάγνωση τού 1892, σ. 46; Εκεί διαβάζει κανείς ότι «ο Σολοβιόφ δεν πιστεύει σε μια μελλοντική ζωή». Προφανώς, ακόμη κι αν η κυρία Ν άκουγε αυτά τα λόγια τού στάρετς, δεν θα καταλάβαινε το νόημά τους. Ο πάτερ Αμβρόσιος μάς είπε προσωπικά (όσον αφορά στην αντιπαράθεση Κ.Ν. Λεόντιεφ και Σολοβιόφ περί των έργων τού Ντανίλεβσκι): "Ρωτήστε τον Σολοβιόφ τι άποψη έχει περί αιώνιου μαρτυρίου" Τα λόγια αυτά τού γέροντα αποκλείουν κάθε αμφιβολία του για την πίστη τού Σολοβιόφ περί μελλοντικής ζωής. Ναι, αυτό είναι φανερό και από τα τελευταία αξιοσημείωτα έργα τού Σολοβιόφ: "Αιτιολόγηση του καλού" και "Τρεις συνομιλίες".

Συνοψίζοντας όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με τη "διαμάχη" στο κελί τού στάρετς Αμβρόσιου, μπορούμε να πούμε τα εξής: δεν υπήρξε «διαμάχη» με την κοσμική έννοια τής λέξης. Κατά τα φαινόμενα, επρόκειτο για «μυστικιστική επιχειρηματολογία»: περί σωτηρίας τής ψυχής, περί μελλοντικής ζωής, περί αιωνίου μαρτυρίου. Ίσως να ήταν σε αυτό εδώ το κελί τού στάρετς Αμβρόσιου, που γεννήθηκαν μερικές ιδέες για το "Συζητήσεις και διδασκαλίες του στάρετς Ζωσίμα", και συγκεκριμένα η συζήτηση "Περί Κολάσεως και πυρός τής Κολάσεως".

Είναι φυσικό μια ζωντανή συζήτηση για τα αιώνια ζητήματα της ύπαρξης να οδηγήσει τον συγγραφέα σε αναταραχή, την οποία θυμάται ο Σολοβιόφ ως "πολύ διεγερμένη κατάσταση".

Είναι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι οι μύθοι για τον Ντοστογιέφσκι επέζησαν στην Όπτινα μέχρι το 1917 και ακόμη και στα πρώτα χρόνια τής σοβιετικής εξουσίας.

Η "διαφωνία" απέκτησε στις μεταγενέστερες παραδόσεις της Όπττινας κάποια "υλικά στοιχεία". Ο αρχιεπίσκοπος Σέργκιι Σίντοροφ, όταν περιγράφει το κελί τού πρεσβύτερου Αμβρόσιου, αναφέρει: "Υπήρχαν πολυθρόνες όπου καθόταν ο Γκόγκολ, μια καρέκλα που έσπασε ο Ντοστογιέφσκι κατά τη διάρκεια μιας διαφωνίας με τον γέροντα Αμβρόσιο". Ο «μύθος μιας σπασμένης καρέκλας» μπορεί να θεωρηθεί κομμάτι τής μοναστικής - ή σχεδόν-μοναστικής - λαογραφίας. Αυτό το «συμβάν» αναφέρονταν καμιά φορά όταν οι κοσμικοί προσκυνητές «έψαχναν» για «χυμώδεις λεπτομέρειες» τής παραμονής των μεγάλων συγγραφέων στην Όπτινα.

Αν και η καρέκλα η οποία συνδέεται με τη μνήμη τού Ντοστογιέφσκι ήταν ακόμα εκεί.

Περί τής καρέκλας αυτής έχουμε και την μαρτυρία τού γέροντα Βαρσανόφιου (Πλιχάνοφ, 1845-1913). Στις αρχές τού 20ού αιώνα, και με την ιδιότητά του ως επικεφαλή τής σκήτης, υποδέχονταν τους επισκέπτες στην ίδια αίθουσα που τούς υποδέχονταν κι ο γέρος Αμβρόσιος. Κάποτε, σε μια ιδιωτική συνομιλία με πνευματικά παιδιά, ανέφερε το όνομα τού Ντοστογιέφσκι: "Ο Ντοστογιέφσκι, ο οποίος ήταν εδώ και καθόταν σε αυτή την καρέκλα ..".

Έτσι, η μνήμη για την επίσκεψη του Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα είχε επίσης μια υλική έκφραση με τη μορφή μιας "καρέκλας-μνημείου", η οποία μπορεί να θεωρηθεί κι ως το πρώτο στάδιο μουσειοποίησης τής παραμονής τού συγγραφέα στη μονή.

Εντούτοις, στο κελί του παλαιότερου Αμβρόσιου, δεν συζητήθηκε μόνον περί "πυρός τής Κόλασης", αλλά και περί Παραδείσου.

Ο Μεγαλόσχημος μοναχός Βαρσανούφιος ήταν επίσης μαθητής του πρεσβύτερου Αμβρόσιου και ίσως από τον δάσκαλό του άκουσε περί τού διαλόγου με τον Ντοστογιέφσκι, τον οποίο και μετέφερε με κάθε λεπτομέρεια στα πνευματικά του παιδιά:

"Ο Ντοστογιέφσκι <...> είπε στον γέροντα Αμβρόσιο ότι δεν πίστευε σε τίποτα πριν.

"Και τι σε έκανε να στραφείς στην πίστη τότε;" – τον ρώτησε ο πάτερ..

- Eίδα τον παράδεισο. Ω, τι καλά, φωτεινά και χαρούμενα που είναι εκεί! Και οι κατοικούντες αυτόν είναι τόσο όμορφοι, τόσο γεμάτοι αγάπη. Με υποδέχθηκαν με εξαιρετική αγάπη. Δεν μπορώ να ξεχάσω αυτό που έζησα εκεί - και από τότε στράφηκα στον Θεό!
Και πράγματι, μεταστραφεί ριζικά και πιστεύουμε ότι ο Ντοστογιέφσκι ήταν σωσμένος.".

Εδώ υπάρχει πολύτιμο υλικό για την κατανόηση τού μυθιστορήματος "Το όνειρο ενός γελοίου", αλλά το σημαντικότερο είναι ότι εδώ είμαστε σε επαφή με τη μυστική μετά θάνατον ζωή τής ψυχής τού Ντοστογιέφσκι. Ο γέροντας Βαρσανούφιος έριξε το βλέμμα του, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, στην μεταθανάτια βιογραφία τού συγγραφέα. Όπως βλέπουμε, το μυστήριο του Ντοστογιέφσκι αποκαλύφθηκε «μέσω» τής Όπτινα, και οι στάρετς τής Όπτινα αυτό το μυστήριο το γνώριζαν: «Πιστεύουμε ότι είναι σωσμένος».

Στην πραγματικότητα, ο γέροντας Βαρσανούφιος είπε το ίδιο πράμα που είπε κι ο γέροντας Αμβρόσιος για τον Ντοστογιέφσκι: «Αυτό είναι [να είσαι] ΄μετανοούμενος΄», καθώς η μετάνοια, σύμφωνα με τις διδασκαλίες των αγίων πατέρων, είναι το «μονοπάτι που οδηγεί στην σωτηρία».

Οι περί Ντοστογιέφσκι μύθοι τής Όπτινα μιλάνε για μια βαθιά πνευματική σχέση και για τη συγγένεια τού Ντοστογιέφσκι και της Όπτινα.

Ο Ντοστογιέφσκι, ο οποίος πέρασε μόλις τρείς μέρες στο μοναστήρι, παρέμεινε παρ΄όλα αυτά στην παράδοση και στους πραγματικούς και πλασματικούς μύθους τής Όπτινα. Η επίσκεψη του Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα δεν ήταν μόνο ένα σημαντικό γεγονός για την πνευματική ζωή τού Ντοστογιέφσκι, αλλά, όπως είδαμε, ήταν επίσης ένα αξιοσημείωτο γεγονός για την ιστορία της ίδιας τής Όπτινα.

Μπορούμε να πούμε ότι η Όπτινα ¨αποδέχθηκε¨ τον Ντοστογιέφσκι και αποτύπωσε στην μνήμη της την εικόνα του. Επιπλέον, μπορούμε βάσιμα να υποστηρίξουμε ότι ο Ντοστογιέφσκι συνδέεται με την εικόνα τής Όπτινα, έτσι ώστε να είναι ήδη αδύνατο να κατανοήσουμε και να φανταστούμε τον συγγραφέα χωρίς την ή έξω από την Όπτινα, όπως και πιθανότατα είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς την Όπτινα χωρίς τον Ντοστογιέφσκι.

Iιδιαίτερή σημασία στο θέμα "Ντοστογιέφσκι και Όπτινα" απέδωσε η Αγιοποίηση της Σύναξης τών Αιδ. Πατέρων και Πρεσβυτέρων της Όπτινα, που έλαβε χώρα στην Όπτινα στις 26 Ιουλίου 1996. Αυτή η Σύναξη αποτελείτε από 14 ονόματα στάρετς τής Όπτινα.

Τα ονόματα τεσσάρων από τους πατέρες τής Όπτινα που αναφέρονται στην παρούσα εργασία είναι μεταξύ των αγίων: ο στάρετς Ιωσήφ, ο στάρετς Ανατόλι, ο στάρετς Βαρσανούφιος και Αμβρόσιος (αγιοποιηθείς το 1988).