Πώς να αντέχουμε τα όποια βάσανα; Πέντε συμβουλές από τον Βίκτωρ Φρανκλ

Τα βάσανα κρύβουν υπέρτατο νόημα. Ο Βίκτωρ Φρανκλ το επιβεβαίωσε και ως ψυχολόγος και ως άνθρωπος, που επιβίωσε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Οσβέντσιμ, και που στη συνέχεια τα ξεκίνησε όλα πάλι από την αρχή.

Ο Βίκτωρ Φρανκλ. Φωτογραφία: https://www.diepresse.com/

Οι ιδέες του Βίκτωρ Φρανκλ είναι εξαιρετικά επίκαιρες σήμερα. Ο ίδιος, όχι μόνο επιβίωσε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, αλλά και κατάφερε να επεξεργαστεί αυτήν την εμπειρία του και με βάση αυτή να βοηθάει και άλλους (με δική του μέθοδο είχε ξεκινήσει, ήδη στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, να κάνει ψυχοθεραπεία, σώζοντας έτσι κρατούμενους από αυτοκτονίες).

Όταν αντιμετωπίζεις αφόρητο πόνο, τρόμο, βάσανα, πώς να αντέξεις, πώς να μην χάνεις το μέλλον, πώς να νιώσεις ότι η ζωή εξακολουθεί να έχει νόημα και πώς να ζεις με όρους πληρότητας; Για όλα αυτά ο Βίκτωρ Φρανκλ έγραψε βιβλία, το σημαντικότερο από τα οποία είναι το βιβλίο του «Η Αναζήτηση του Ανθρώπου για το Υπέρτατο Νόημα» (σημ.Μτ.Εκδόσεις Αρμός, στα Ελληνικά). Με βάση το βιβλίο αυτό σχεδιάσαμε ένα σύντομο «οδηγό» για το πώς να επιβιώνει κανείς μπροστά σε αφόρητες καταστάσεις.

Ο Βίκτωρ Φρανκλ (1905 - 1997)

«Αν στη ζωή υπάρχει γενικώς νόημα, τότε πρέπει να υπάρχει νόημα και στα βάσανα». Το πιο γνωστό έργο του Φρανκλ με τίτλο «Η Αναζήτηση του Ανθρώπου για το Υπέρτατο Νόημα» βασίζεται στην προσωπική του εμπειρία: Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Βίκτωρ Φρανκλ υπήρξε κρατούμενος σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης είχαν σκοτώσει τη μητέρα του, τον πατέρα, τον αδελφό και την έγκυο γυναίκα του. Δεν κατάφεραν να του αφαιρέσουν μόνο «ο΄τι του είχε απομείνει από τις ανθρώπινες ελευθερίες: τη δυνατότητα να επιλέγει πώς να βλέπει τα διαδραματιζόμενα, και να αποφασίζει το δρόμο του, όποιες και να είναι οι συνθήκες».   

Κάθε μέρα στο στρατόπεδο οι κρατούμενοι έπρεπε να λαμβάνουν ηθικές αποφάσεις, να υποκύπτουν ή όχι (εσωτερικά) σε εκείνους που έχουν την εξουσία. Κατά τη γνώμη του Φρανκλ, το πώς ένας κρατούμενος έλυνε αυτά τα προβλήματα για τον εαυτό του, είχε αποφασιστική σημασία. Θυμόταν ότι, ακόμα και στο Οσβέντσιμ, κάποιοι κρατούμενοι μπόρεσαν να βρουν το νόημα της ζωής, ακόμα και στο να βοηθούν ο ένας τον άλλον στη διάρκεια της ημέρας. Αυτό τους έδινε δύναμη ώστε να υπομένουν τα βάσανα.

Η εμπειρία του Βίκτωρ Φρανκλ στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης επηρέασε βαθιά το έργο της όλης μεταπολεμικής ζωής του, τον βοήθησε να προχωρήσει στην εξέλιξη της μεθόδου που την ονομάζει «λογοθεραπεία», μια νέα κλινική μέθοδο υποστήριξης ασθενών που είχαν χάσει το νόημα της ζωής.   

Οι βασικές αρχές της θεωρίας του είναι οι ακόλουθες:

- Η ζωή έχει νόημα με οποιεσδήποτε συνθήκες, ακόμα και τις πιο λυπηρές.

- Το βασικότερο κίνητρο για να ζει κανείς είναι η επιθυμία του να βρει το νόημα της ζωής.

- Ο άνθρωπος έχει την ελευθερία να βρει νόημα σε αυτά που κάνει και σε αυτά που βιώνει ή στην στάση, την οποία έχει, όταν αντιμετωπίζει βάσανα που δεν μπορεί να αλλάξει.

Η ψυχοθεραπευτική σχολή του Φρανκλ είναι γνωστή με το όνομα «Τρίτη Σχολή της Βιέννης»: μετά την ψυχανάλυση του Φρόιντ και την ατομική ψυχολογία του Άντλερ. Πέθανε στην αγαπημένη του Βιέννη, σε ηλικία 92 ετών, και θεωρούνταν τελευταίος μεγάλος ψυχίατρος της Βιέννης.

1. Να συνειδητοποιήσουμε ότι τα βάσανα αποκαλύπτουν μέσα μας ό, τι το πιο ανθρώπινο

Ο Φρανκλ τόνιζε: «Όταν συνειδητοποιούμε το νόημα που βρίσκεται στα βάσανα, πραγματοποιούμε ό,τι το πιο ανθρώπινο που υπάρχει στον άνθρωπο. Αποκτούμε ωριμότητα, εξελισσόμαστε, υπερβαίνουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Ακριβώς εκεί και τότε, όπου δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, όπου δεν μπορούμε να αλλάξουμε την κατάσταση και όπου δεν έχουμε ελπίδα, ακριβώς εκεί είναι που καλούμαστε, νιώθουμε ανάγκη να αλλάξουμε οι ίδιοι. Κανένας δεν τα έχει αναλύσει αυτά καλύτερα από τον Ιεγκούντα Μπέκον, ο οποίος, παιδί ακόμα, είχε βρεθεί στο Οσβέντσιμ, με αποτέλεσμα, μετά την απελευθέρωση, να πάσχει από εμμονικές ιδέες»:

«Μια φορά είδα κηδεία με στολισμένο φέρετρο και με μουσική και γελούσα: δεν είναι τρελοί να οργανώνουν κάτι τέτοιο μόνο για έναν και μοναδικό νεκρό; Αν πήγαινα σε συναυλία ή σε θέατρο, οπωσδήποτε θα υπολόγιζα πόση ώρα θα χρειαζόταν για να δηλητηριάσουν με αέριο όλους τους συγκεντρωμένους εκεί και πόσα ρούχα, πόσα χρυσά δόντια, πόσα τσουβάλια μαλλιά θα μάζευαν από αυτούς».

Και μετά ο Μπέκον αναρωτιέται, πού θα μπορούσε να βρίσκεται το νόημα των χρόνων εκείνων, τότε που βρισκόταν στο Οσβέντσιμ: «Όταν ήμουν έφηβος, νόμιζα ότι θα διηγηθώ στον κόσμο τι είχα δει στο Οσβέντσιμ, με την ελπίδα ότι ο κόσμος μια μέρα θα αλλάξει. Ωστόσο, ο κόσμος δεν άλλαξε και ο κόσμος δεν ήθελε να ακούσει για το Οσβέντσιμ. Μόνο πολλά χρόνια αργότερα συνειδητοποίησα ποιο είναι το νόημα που κρύβουν τα βάσανα. Τα βάσανα έχουν νόημα, όταν και εφόσον εσύ ο ίδιος γίνεσαι διαφορετικός».

2. Να θυμόμαστε ότι είμαστε μεγαλύτεροι από τα βάσανά μας

Οι Ολλανδοί Εβραίοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπουχενβάλντ. Φωτογραφία: Μουσείο Ολοκαυτώματος, Ουάσινγκτον, ΗΠΑ, https://www.ushmm.org/

Όπως ισχυρίζεται ο Φρανκλ: «Και τα ίδια τα βάσανα δεν στερούνται νοήματος. Όταν βασανιζόμαστε από κάτι, εσωτερικά απομακρυνόμαστε από αυτό που προκάλεσε τα βάσανά μας, σαν να βάζουμε απόσταση ανάμεσα σε μας και αυτό το κάτι. Όσο η αιτία των βασάνων μας είναι αυτό που δεν πρέπει να είναι, παραμένουμε σε κατάσταση έντασης, σαν να κοβόμαστε στα δύο: ανάμεσα σε αυτό που υπάρχει στην πραγματικότητα, από τη μια, και σε αυτό που πρέπει να είναι, από την άλλη. Και μόνο σε μια παρόμοια κατάσταση μπορούμε να σώσουμε το ιδεατό μέσα μας… Αυτό ισχύει και για όσους είναι ήδη σε κατάσταση απόγνωσης…

Ακόμα και ένας άνθρωπος σε απόγνωση φέρει κάποια αξία. Δε θα μπορούσε να κρίνει τον εαυτό του τόσο αυστηρά, αν δεν έφερε αξία και αξίωμα του κριτή, δηλαδή του ανθρώπου, ο οποίος κατάλαβε τη διαφορά ανάμεσα σε αυτό που είναι και σε αυτό που πρέπει να είναι. Έτσι, τα βάσανα προκαλούν δημιουργική, μπορούμε να ισχυριστούμε κιόλας ριζικά μετασχηματιστική, πνευματική ένταση, αφού, σε συναισθηματικό επίπεδο, είναι αυτή που βοηθάει τον άνθρωπο να συνειδητοποιήσει αυτό που δεν πρέπει να είναι».

Ο Φρανκλ αναθυμάται: «Θυμάμαι ένα πρωί πήγαινα κάπου στο στρατόπεδο, μην μπορώντας να υπομένω άλλο την πείνα, το κρύο και τον πόνο στο πόδι που είχε πρηστεί από υδρωπικία. Η κατάστασή μου φάνταζε απελπιστική. Όμως, μετά, φαντάστηκα ότι βρίσκομαι σε μεγάλη αίθουσα διαλέξεων, όπου από το βήμα μιλούσα για τα όσα βίωσα και για τη βοήθεια που είχα προσφέρει στους ανθρώπους. Πιστέψτε με, εκείνη τη στιγμή δεν μπορούσα να ελπίζω ότι θα ερχόταν εκείνη η μέρα που θα είχα την ευκαιρία να κάνω αυτή τη διάλεξη».

3. Να μη φοβόμαστε τη μεταμέλεια και τη θλίψη. Μπορούν να διορθώσουν ακόμα και το πιο τρομερό παρελθόν

Ο Βίκτωρ Φρανκλ με τη δεύτερη σύζυγό του, την Ελεονόρα Σβιντ. Η πρώτη γυναίκα του, η Τίλλι Γκρόσερ, σκοτώθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλζεν. Φωτογραφία: https://psychojournal.ru/

Ο Βίκτωρ Φρανκλ δε θεωρούσε τη θλίψη και τη μεταμέλεια ανεπιθύμητα συναισθήματα. «Η θλίψη έχει την εξουσία να αποθανατίζει και να διασώζει για πάντα το παρελθόν στο παρόν. Σε αυτό έγκειται η σημασία της. Και η μεταμέλεια και η θλίψη, και τα δύο αυτά συναισθήματα προσφέρονται, ας πούμε, για να «διορθώνουν» το παρελθόν». Και με αυτόν τον τρόπο, λύνουν το πρόβλημα που δεν μπορεί να λύσει καμία διασκέδαση και κανένα ναρκωτικό.     

Εκείνος που προσπαθεί «να αποσπά την προσοχή του και να μην σκέφτεται» τη θλίψη του ή που προσπαθεί να αμβλύνει τα συναισθήματά του με ναρκωτικά, δε λύνει το πρόβλημα. Αυτό δεν τον βοηθάει να συμφιλιωθεί με το κακό. Το μόνο που καταφέρνει είναι να απελευθερωθεί από την άμεση επίδραση αυτού του κακού: από τα άσχημα συναισθήματα… Στην πραγματικότητα, οι συγγενείς του πεθαμένου, για παράδειγμα, πιο συχνά από όλους αρνούνται να παίρνουν ηρεμιστικά, προτιμώντας να κλαίνε μέρα και νύχτα πάνω στον πεθαμένο».

4. Ο πνευματικός άνθρωπος υπομένει τα βάσανα ευκολότερα από έναν σωματικά δυνατό

Τα βάσανα προστατεύουν τον άνθρωπο από την απάθεια, από την πνευματική νέκρωση. Φωτογραφία: https://biographe.ru/, wikipedia.org

Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, ο Βίκτωρ Φρανκλ είχε διαπιστώσει ενδιαφέροντα πράγματα: «Ευαίσθητοι άνθρωποι που είχαν συνηθίσει από την παιδική τους ηλικία σε ενεργητική πνευματική εγρήγορση, βίωναν τις δύστροπες εξωτερικές συνθήκες της ζωής του κρατούμενου δύσκολα μεν, ωστόσο, οι συνθήκες αυτές δεν είχαν τόσο καταστροφική επίδραση στην πνευματική τους κατάσταση, παρά το σχετικά ήπιο πνευματικό τους χαρακτήρα. Κι αυτό επειδή για αυτούς είχε ανοίξει ο δρόμος της διαφυγής από την τρομακτική πραγματικότητα προς στο βασίλειο της πνευματικής ελευθερίας και του εσωτερικού πλούτου. Μόνο έτσι μπορούμε να καταλάβουμε το παράδοξο με τους ανθρώπους λεπτής σωματικής κράσης που βίωναν ευκολότερα τη ζωή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης παρά οι σωματικά εύρωστοι».

«Συνήθως ο άνθρωπος ζει στο βασίλειο της ζωής. Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, όμως, οι άνθρωποι ζούσαν στο βασίλειο του θανάτου. Στο βασίλειο της ζωής μπορείς να φύγεις από τη ζωή, αν αυτοκτονήσεις. Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης μπορούσες να διαφύγεις μόνο στον κόσμο της πνευματικής ζωής.

Από το βασίλειο του θανάτου μπορούσαν να αποδράσουν μόνο εκείνοι που μπορούσαν να κάνουν πνευματική ζωή…

Αν κάποιος έπαυε! να εκτιμάει το πνευματικό, δεν υπήρχε σωτηρία για αυτόν. Ερχόταν το τέλος του. Η δυνατή θέληση για τη ζωή, χωρίς πνευματική ζωή οδηγούσε μόνο στην αυτοκτονία».

5.Πάντα να παραμένετε άνθρωποι

«Τα χρόνια που πέρασαν, μάλλον, μας ξύπνησαν. Μαζί με αυτό μας έδειξαν ότι δεν μπορούμε να μην υπολογίζουμε το ανθρώπινο στον άνθρωπο. Μας έμαθαν ότι τα πάντα εξαρτώνται από τον άνθρωπο. Στη μνήμη από το στρατόπεδο συγκέντρωσης διασώθηκε ο άνθρωπος.

Θέλω να μιλήσω εδώ μόνο για έναν από τους προϊστάμενους του στρατοπέδου, όπου είχα βρεθεί προς το τέλος της κράτησής μου και από το οποίο απελευθερώθηκα. Ο προϊστάμενος αυτός ήταν από το ναζιστικό σώμα των SS. Όταν απελευθερώθηκαν οι κρατούμενοι από το στρατόπεδο, έγινε γνωστό κάτι το οποίο παλαιότερα γνώριζε μόνο ο γιατρός του στρατοπέδου, που ήταν και ο ίδιος ένας από τους κρατούμενους. Αυτός ο άνθρωπος που ανήκε στο αρχηγείο του στρατοπέδου ξόδευε από την τσέπη του μεγάλα ποσά, για να αγοράζει φάρμακα για κρατούμενους από φαρμακείο κοντινού χωριού! Ο δε πρόεδρος του ίδιου στρατοπέδου, όντας και ο ίδιος κρατούμενος, ήταν πιο αυστηρός από όλους τους φύλακες των SS μαζί. Έδερνε τους κρατούμενους, όπου και όπως μπορούσε και σε κάθε ευκαιρία. Ενώ αντίθετα, ο προϊστάμενος, για παράδειγμα, τον οποίο ανέφερα πιο πριν, από όσο γνωρίζω, ούτε μια φορά δεν είχε σηκώσει χέρι σε κάποιον από τους «δικούς του» κρατούμενους.   

Σε αυτό αποκαλύπτονταν ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος διασώθηκε. Στο πυρ των βασάνων, όπου έλιωνε, αποκαλύφθηκε η ουσία του.

Αν αναρωτηθούμε ποια ήταν πιο σημαντική εμπειρία, που μας έδωσαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αυτή η ζωή στην άβυσσο, από όλα όσα βιώσαμε, μπορούμε να ξεχωρίσουμε ως πεμπτουσία το ότι:   

Γνωρίσαμε τον άνθρωπο, όπως, ίσως, δεν τον γνώριζε καμία από τις προηγούμενες γενεές. Τι είναι ο άνθρωπος; Είναι το ον που συνεχώς καλείται να παίρνει αποφάσεις. Είναι το ον που επινόησε τους θαλάμους αερίου, αλλά είναι και το ον που οδηγούνταν και πήγαινε σε αυτούς τους θαλάμους με υπερηφάνεια και με την προσευχή στα χείλη».  

Ο Φρανκλ απέδειξε την εγκυρότητα των ιδεών του με την ίδια του τη ζωή: μετά από δύο χρόνια και επτά μήνες εγκλεισμού στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου σκοτώθηκαν οι γονείς και η γυναίκα του, ο Φρανκλ επέστρεψε στη Βιέννη και ολοκλήρωσε το παγκοσμίως γνωστό βιβλίο του «Ναι στη ζωή ό,τι και αν συμβεί». Σε αυτό περιέγραψε την εμπειρία του κρατούμενου με το βλέμμα του ψυχιάτρου.

Το 1947, ο Φρανκλ παντρεύτηκε την Ελεονόρα Καταρίνα Σβιντ, απέκτησαν μια κόρη, τη Γκάμπριελ, η οποία στη συνέχεια έγινε παιδικός ψυχολόγος και χάρισε στον Φρανκλ δύο εγγόνια.