Η θαυμαστή ιστορία του θείου του Ναυάρχου Θεοδώρου Ουσακόβ, ενός 20χρονου εθνοφρουρού της Αγίας Πετρούπολης, που ντυμένος ζητιάνος κατέφυγε στα άγρια δάση

Το κατόρθωμα του ασκητισμού, όπως και τα κατορθώματα της διδασκαλίας και της ανοησίας¹, απαιτούν μια ιδιαίτερη πνευματική κλίση και αποστολή, διαφορετικά δεν θα είναι μόνο ατελέσφορα, αλλά, όπως λένε οι Άγιοι Πατέρες, και μοιραία για την ψυχή. Πώς κατάφερε, άραγε, ο ευγενής γιος Ιβάν Ουσακόβ, δραπετεύοντας στα δάση βόρεια της πρωτεύουσας Αγίας Πετρούπολης, στην αρχή μιας λαμπρής στρατιωτικής σταδιοδρομίας, όχι μόνο να μην βλάψει την ψυχή ή το λογισμό του, αλλά και, αφού πέρασε πολλές δοκιμασίες και πειρασμούς, να καταστεί ο άγιος γέροντας Θεόδωρος του Σαναξάρ;

Το 1847, δημοσιεύθηκαν κάτω από ένα εξώφυλλο, δύο βιβλία: «Ο Βίος του πατρός Θεοδώρου, του πρώην Ηγουμένου της Μονής Σαναξάρ, ο οποίος απεβίωσε το Φεβρουάριο της 19ης ημέρας του 1791» τυπωμένο στο τυπογραφείο του Πανεπιστημίου της Μόσχας από τον εκδότη του, μοναχό Πορφύριο Γκριγκόροβ της ερήμου Κοζέλσκαγια Βεντένσκαγια Όπτινα2 και αφιερωμένο από αυτόν στην ευλογημένη Μονή Σαναξάρ, καθώς και «Μια σύντομη διδαχή του Γέροντα Θεοδώρου, του ηγούμενου της Μονής Σαναξάρ», τυπωμένο στο ίδιο τυπογραφείο σε 42 σελίδες...

«Φρουροί του ιππικού, η ζωή δεν είναι μακρά…»

Σε νεαρή ηλικία, οι γονείς του τον έγραψαν στο Σύνταγμα Φρουρών της Μεταμόρφωσης στην Αγία Πετρούπολη. Σύντομα προήχθη σε λοχία, αλλά σε ηλικία είκοσι ετών δραπέτευσε από την αυτοκρατορική πρωτεύουσα. Γιατί άραγε; Αίνιγμα...

Ο Ιβάν προετοιμασμένος επιμελώς για τη διαφυγή του από την κοσμική ζωή, εφοδιασμένος ακόμα και με ρούχα επαιτείας, μετέβη με νόμιμη άδεια το καλοκαίρι του 1743 στο σπίτι του, μερικά χιλιόμετρα έξω από την Αγία Πετρούπολη. Αφού επέτρεψε στον αμαξά με τα άλογα και όλα τα υπάρχοντά του να επιστρέψουν, ο ίδιος κίνησε με τα πόδια προς το Αρχάγγελσκ, στη Βόρεια Πομερανία, στα άγρια δάση της Ντβίνας.

Χωρίς να έχει τις ορθές πνευματικές δεξιότητες και έναν έμπειρο γέροντα – καθοδηγητή, παρά μόνο την παντοδύναμη επιθυμία να αφιερωθεί εξ ολοκλήρου στο Θεό, ξεκίνησε με αυτό που απαγορεύεται ρητά και κατηγορηματικά από τους Αγίους Πατέρες – με τον αναχωρητισμό. Ωστόσο, σε μεγάλο βαθμό εκ των περιστάσεων, αποδείχθηκε ένας δραπέτης, αναγκαζόμενος να κρυφτεί (γεγονός που γενικά δεν συμβάλλει στην εσωτερική ειρήνη). Το ίδιο το γεγονός μιας τέτοιας ασκητικής έναρξης, κατέστη προσωποπαγής γι αυτόν πρόκληση. Να ακολουθήσω αυτό το δρόμο και να μην πληγωθώ;.. Πράγματι, ό,τι είναι αδύνατο για τους ανθρώπους, για το Θεό είναι όλα δυνατά (Κατά Ματθαίου, κεφ. 19:26).

Για περισσότερα από τρία χρόνια ο Ιβάν ζούσε μόνος του σε ένα μικρό άλσος μιας ακτής της βόρειας Ντβίνας, όπου λιμοκτονούσε, υπέμεινε το κρύο και τις επιθέσεις των αγροτών της γύρω περιοχής. Κι αργότερα, έχοντας περάσει από το ήμισυ της Ρωσίας, ονομάστηκε γιος του ιερέα και έγινε δεκτός ως δόκιμος στην έρημο Πλοσάνσκυ. Αλλά ο ηγούμενος σύντομα άρχισε να αμφιβάλλει, γιατί ο δόκιμος ήταν πολύ διαφορετικός από έναν γιο ιερέα. Και για να μην υπάρξει πρόβλημα με τις αρχές, όταν αργότερα αποκαλύφθηκε ότι ήταν φυγάς δουλοπάροικος ή γιος γαιοκτήμονα, τον διέταξε να ζήσει κοντά στο μοναστήρι στο δάσος, όπου είχαν απομείνει κελλιά από τους πρώην ερημίτες.

Εδώ, τον Σεπτέμβριο του 1745, συνελήφθη από μια ομάδα σήμανσης που «χτενίζει» δυσπρόσιτα μέρη. Πήραν τον Ιβάν κατευθείαν από το κελί του στο δάσος – «σαν ένα άτομο που δεν έχει προσωπικά έγγραφα (διαβατήριο)». «Καταθέτοντας με την παρουσία του στην ανάκριση, ότι ήταν λοχίας της φρουράς που είχε διαφύγει κρυφά, παρουσιάστηκε ενώπιον της ευλογημένης μνήμης της αυτοκράτειρας Ελισαβέτας Πετρόβνας» και άρχισε να αφηγείται για τη ζωή του.

Εγκληματίας του κράτους

Πορτρέτο της Ελισάβετας Πετρόβνας, 1746. Του Γάλλου ζωγράφου Louis Karavak. Έξι χρόνια δοκιμασιών, βασάνων και θλίψεων τον έκαναν αγνώριστο. Ήταν αφυδατωμένος και χλωμός, ντυμένος με κουρέλια και ζωσμένος με μια απλή ζώνη. Αλλά, αυτό για το οποίο όλοι εντυπωσιάστηκαν ιδιαίτερα, ήταν η σφραγίδα της βαθιάς ταπεινότητας που έφερε πάνω του. Τα νέα για την άφιξη ενός ασυνήθιστου φυγόδικου εθνοφρουρού, ο οποίος έγινε ερημίτης, εξαπλώθηκαν γρήγορα στην Αγία Πετρούπολη. Πολλοί από τους υπηρετούντες στο Σύνταγμα της Μεταμόρφωσης ήρθαν να δουν τον πρώην συνάδελφό τους. Αλλά, αυτό που συνέβη στη συνέχεια, θα ήταν δυνατό, ίσως, μόνο κατά τη διάρκεια της βασιλείας της ευσεβούς Ελισαβέτας Πετρόβνας.

Στην πραγματικότητα ο Ιβάν Ουσακόβ ήταν κρατικός εγκληματίας – ένας ευγενής, που είχε παραβεί τον όρκο του. Αλλά...

«Δεν καταλογίζω τη διαφυγή σου ως αδίκημα και σε ανταμοίβω με το προηγούμενο αξίωμα», αποφάσισε η αυτοκράτειρα και διέταξε τον Ιβάν Ουσακόβ να καρεί, κατόπιν αιτήματός του, ως μοναχός. Και έχοντας ζήσει στη Λαύρα του Αλεξάνδρου Νέβσκυ για τρία χρόνια ως υποτακτικός, στις 13 Αυγούστου του 1748, ο τριάνταχρονος Ιβάν εκάρη μοναχός Θεόδωρος.

Θεραπεία από τους «χαλκοσωλήνες³»

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, έγινε διάσημος στην Αγία Πετρούπολη. Πολλοί προσήλθαν σ΄ αυτόν για συμβουλές. Η αυτοκράτειρα ήταν προσεκτική και ευγενική με αυτόν, ενώ επισκεπτόμενη το μοναστήρι τον ρωτούσε κάθε φορά αν ζούσε καλά και αν κάποιος τον προσέβαλε.
Τελικά, οι μορφωμένοι μοναχοί που ζούσαν στο μοναστήρι κουράστηκαν από όλα αυτά κι άρχισαν να διαμαρτύρονται για το Θεόδωρο στον αρχιεπίσκοπο, λέγοντας: «Ένας απλός μοναχός, προσελκύοντας όλο τον κόσμο γύρω του, ενοχλεί το μοναστήρι και σκανδαλίζει», ενώ τον αποκαλούσαν «σιγανοπαπαδιά», ακόμη και σχισματικό. Ο Θεόδωρος άντεξε για δέκα χρόνια και στη συνέχεια ζήτησε να μεταφερθεί στην έρημο του Σαρόβ.
Εκεί έζησε για δύο χρόνια, αφού μετά προσφέρθηκε εθελοντικά να συνεχίσει στο φτωχό μοναστήρι Συναξάρ, τρία περίπου χιλιόμετρα από την επαρχιακή πόλη Τέμνικοβ, στην αριστερή όχθη του ποταμού Μοξά. Αυτή η έρημος ήταν μίζερη από κάθε άποψη: οι αδελφοί ήταν λίγοι, οι εκκλησίες και τα κελλιά ήταν ξύλινα και σε άθλια κατάσταση, ενώ υπήρχαν ακραίες ελλείψεις στη διακόσμηση της εκκλησίας και του σκευοφυλακίου. Για το ποιοι κανόνες καθοδηγούσαν το μοναστήρι στην εσωτερική του ζωή, δεν υπάρχουν καθόλου πληροφορίες. Τον Φεβρουάριο του 1752, με διάταγμα του πνευματικού συμβουλίου, ο ιερομόναχος Πορφύριος από τη Μονή Σπάσο-Ευφίμιεβ (πόλη Σούζνταλ της επαρχίας Βλαντίμιρ) ορίστηκε οικοδόμος της Μονής του Συναξάρ. Αλλά αφού έμεινε εκεί μόνο για ένα χρόνο, προσευχήθηκε να τον επιστρέψουν στη Μονή Σπάσο-Ευφίμιεβ. Κι η έρημος Σαναξάρ «λόγω ακραίας εξαθλίωσης», αποδόθηκε «υπό την επίβλεψη και τη διαχείριση» της ερήμου του Σαρόβ. Μέχρι τη στιγμή που ο Θεόδωρος (Ουσακόβ) χειροτονήθηκε ιερομόναχος και ορίστηκε ηγούμενος, η μοναδική εκκλησία στο Συναξάρ είχε υποβαθμιστεί εντελώς, τα ξύλινα κελλιά κι ο φράχτης είχαν σχεδόν καταρρεύσει και οι στέγες είχαν σαπίσει.

Μονή των εθνοφρουρών

Σύντομα, περίπου είκοσι αδελφοί, συγκεντρώθηκαν στο μοναστήρι. Δώδεκα από αυτούς, συνταξιούχοι εθνοφρουροί, απολύθηκαν με ονομαστική εντολή της αυτοκράτειρας Αικατερίνης Β' και εκάρησαν μοναχοί με διάταγμά της.

Μονή Συναξάρ

Ο Θεόδωρος ήταν αυστηρός ως ηγούμενος. Οι λειτουργίες στο μοναστήρι του, ήταν μακράς διάρκειας, εννέα έως δώδεκα ώρες, το φαγητό ήταν κακομαγειρεμένο και όλοι ήταν υπάκουοι, με επικεφαλής τον ηγούμενο. Ο Γέροντας επέτρεψε την αποκάλυψη της σκέψης καθενός στο μοναστήρι κι έτσι ο καθένας μπορούσε να προσέλθει σε αυτόν οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας ή της νύχτας. Το μοναστήρι σταδιακά τέθηκε σε πλήρη λειτουργία. Αλλά τότε, ένα νέο ατυχές περιστατικό, μετά από ανώτερη απόφαση, ήρθε να κλείσει είκοσι μοναστήρια της μητρόπολης και το Σαναξάρ ήταν μέσα σε αυτά. Ο ηγούμενος έπρεπε να ζητήσει βοήθεια από τους πρώην συναδέλφους του Συντάγματος, Αλέξιο και Γρηγόριο Ορλόβ. Μόνο αυτό θα βοηθούσε στην υπεράσπιση της μονής.

«Να χαίρεστε, που η καλοσύνη του Θεού μας φέρνει μπρος σε μια τέτοια θλίψη»

Αλλά δεν πρόλαβαν να αποτρέψουν τη μια ατυχία, καθώς το 1774, στο απόγειο του Πουγκατσεβισμού⁴, ο Γέροντας Θεόδωρος κατηγορήθηκε για «ασέβεια προς τις αρχές» και σχεδόν για «υποκίνηση εξέγερσης» με ψευδή καταγγελία του στρατιωτικού διοικητή (βοεβόδα) της περιοχής Τεμνικόβ και εξορίστηκε στη Μονή Σολοβέτσκι.

Σχετικά με αυτό, έγραψε στους μαθητές του:

«Μην λυπάστε, αλλά να χαίρεστε που η καλοσύνη του Θεού μας φέρνει μπρος σε μια τέτοια δοκιμασία, ειδικά επειδή ήρθε εντελώς αθώα με μια καταγγελία της ανθρώπινης κακίας, αδικία που φωνάζει στον ουρανό, ότι εμείς, σύμφωνα με το καθήκον μας, πρέπει πάντα να μιλάμε γι αυτήν και όχι μόνο να υποφέρουμε, αλλά και να είμαστε έτοιμοι να πεθάνουμε».

Έζησε στη Μονή Σολοβέτσκυ (περιοχή Αρχάγγελσκ) για εννέα χρόνια – στερούμενος τον κλήρο του, σε αυστηρό περιορισμό, με έλλειψη των μέσων διαβίωσης και υποφέροντας από κρύο και τις ισχυρές αναθυμιάσεις. Πάνω από μία φορά τον έβγαλαν από το κελλί του ημιθανή και τον καθάρισαν με το χιόνι. Ο μοναχός Θεόδωρος θα είχε πεθάνει εκεί, αν ένας από τους μαθητές του, έχοντας υπηρετήσει ως κελλάρης του Μητροπολίτη Γαβριήλ της Αγίας Πετρούπολης και του Νόβγκοροντ, δεν είχε ζητήσει από τον επίσκοπο να προστατεύσει τον αθώο πόνο του γέροντα. Κατόπιν μεσολάβησης του Μητροπολίτη με την ανώτατη διοίκηση της Αικατερίνης Β΄, ο πατέρας Θεόδωρος απελευθερώθηκε και επέστρεψε στη μονή Σαναξάρ. Του επιστράφηκε και η ιεροσύνη. Οι αδελφοί κανόνισαν μια επίσημη συνάντηση μαζί του. Αλλά σε λιγότερο από μια εβδομάδα, άρχισαν ξανά οι θλίψεις, καταγγελίες στις επισκοπικές αρχές, οι διώξεις και οι συκοφαντίες: πάρα πολλοί άνθρωποι πήγαιναν στον γέροντα για προσευχή και συμβουλές, προκαλώντας το φθόνο των άλλων μοναχών. Αλλά αυτός υπέμεινε τα πάντα.

***

Τη νύχτα της 19ης Φεβρουαρίου (4 Μαρτίου με το νέο ημερολόγιο), 1791, ο γέροντας Θεόδωρος εκοιμήθη. Ήταν 73 ετών. Αλλά, μετά από 26 χρόνια, ο ανιψιός του, ναύαρχος Θεόδωρος Ουσακόβ, βρήκε αιώνια ανάπαυση κοντά του. Αυτός, μετά την αποστράτευσή του, εγκαταστάθηκε δίπλα στο Συναξάρ και κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής μετακόμισε στο μοναστήρι, πιο κοντά στον θείο του, του οποίου τα λείψανα φυλάσσονται σήμερα στον καθεδρικό ναό της Γεννήσεως της Θεοτόκου της Μονής Συναξάρ.

Το 2004, στο Συμβούλιο Επισκόπων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, δύο άγιοι με το επώνυμο Ουσακόβ – ο θείος και ο διάσημος ανιψιός του – δοξάστηκαν για τον κοινό σεβασμό τους στην Εκκλησία.