Μαγεμένος ταξιδευτής Αρσένι Σιμάτοφ: «Ολόκληρη η απέραντη χώρα μας έγινε δική μου». Μέρος Β.

– Πώς αισθάνονται οι ντόπιοι σχετικά με τις αναζητήσεις σου για παλιούς ναούς και άλλα αξιοθέατα; Είναι καθόλου επιθετικοί; Εδώ, λένε, ήρθε ένας Μοσχοβίτης και περιφέρεται στα πόδια μας…

Κάτοικοι του χωριού Μπολσόι Κουναλέι, Μπουριατία – Αντιθέτως, στην πλειονότητά τους χαίρονται που ήρθε κάποιος από μακριά και ενδιαφέρεται για την κωμόπολη ή το χωριό τους. Ξεχωριστό θέμα είναι οι ναοί που λειτουργούν, οι οποίοι δεν έκλεισαν ή έκλεισαν για λίγο και δεν πρόλαβαν να λεηλατηθούν. Τέτοιοι, παρεμπιπτόντως, υπάρχουν πολλοί στο ευρωπαϊκό κομμάτι της Ρωσίας. Οι ιερείς των ναών αυτών ανησυχούν πολύ, μη φωτογραφίσουν και μη δημοσιεύσουν στο διαδίκτυο λεπτομερείς περιγραφές από το εσωτερικό του ναού και φωτογραφίες των εικόνων. Και τους καταλαβαίνω πολύ καλά. Στην επαρχία αποτελούν ακόμα μεγάλο πρόβλημα οι ληστείες στις εκκλησίες. Όχι βέβαια όπως στη δεκαετία του ’90 και του 2000, όπου οι ληστές έφταναν με ελικόπτερο και «καθάριζαν» τον ναό μέσα σε μια-δυο ώρες, και μετά αυτές οι εικόνες και τα δισκοπότηρα βρέθηκαν κάπου στο Αρμπάτ. Πολλοί ιερείς γνωρίζουν την αξία της εκκλησιαστικής κληρονομιάς και τη φυλάνε σαν κόρη οφθαλμού.

– Πιθανότατα είχες μια εκ βαθέων επικοινωνία με τους παπάδες. Μπορείς να βγάλεις ένα γενικό συμπέρασμα;

– Τρεις-τέσσερις μήνες ζώντας σε σκηνή μέσα στην παγωνιά. Δεν είναι απλή υπόθεση. Και σωματικά και ψυχολογικά. Γι’ αυτό το λόγο, κατά τη διάρκεια των ταξιδιών μου, προσπαθώ όσο συχνότερα γίνεται να εξομολογούμαι και να κοινωνάω. Έτσι είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω με πολλούς παπάδες. Μπορώ να πω ότι οι «Ρώσοι παπάδες» αποτελούν ένα ξεχωριστό θέμα στην έρευνά μου.

Οι Ρώσοι παπάδες αποτελούν ένα ξεχωριστό θέμα στην έρευνά μου

Τον πολύ κρύο χειμώνα του 2021, όταν ταξίδευα στη Σιβηρία, το κρύο έφτανε μέχρι τους -40 βαθμούς. Φανταστείτε λοιπόν αυτή την εικόνα: λευκή σιγή, παγωμένος κόσμος. Στα χωριά έβγαιναν καπνοί από τους σωλήνες και δεν υπήρχε κανείς στους δρόμους. Όλα φαίνονται παγωμένα σε μία κωματώδη κατάσταση, σαν ένα κοιμισμένο βασίλειο! Και έπειτα πηγαίνεις στον ναό, μιλάς με τον παπά και σου είναι προφανές ότι εδώ ακριβώς βρίσκεται το αληθινό φως, ισχυρός φορέας της ζωής! Όταν χτυπά την καμπάνα με όλη του την ψυχή μέσα στο φοβερό κρύο, είναι σαν να φωνάζει σε όλη τη γειτονιά: «Ξυπνάμε, ζούμε!!!» Και εκείνοι τον ακούνε, βγαίνουν από τις «τρύπες» τους και πηγαίνουν στη Λειτουργία, βοηθάνε, ζωηρεύουν. Είναι πολύ εντυπωσιακό!

Φυσικά στην επαρχία, ειδικά στα χωριά, οι άνθρωποι έχουν διαφορετική ψυχολογία: δεν μπορούν να κατανοήσουν τη φασαρία και την ενεργητικότητα που έχουμε εμείς στην πόλη. Εκεί έχουν έναν ισορροπημένο και ήσυχο τρόπο ζωής, εκεί δε βιάζονται στο δρόμο. Παρομοίως και η εκκλησιαστική ζωή. Ωστόσο, σε αυτά τα χωριά και τις κωμοπόλεις, συνάντησα, τουλάχιστον, πολύ δραστήριους, μορφωμένους και ενθουσιώδεις παπάδες. Και εκείνοι είναι ένας βασικός παράγοντας για την αναγέννηση, την κινητικότητα και όχι μόνο σχετικά με τα εκκλησιαστικά θέματα.

Ναός στο χωριό Νιρόμπ στο Πέρμ, παραπέρα δεν υπάρχει δρόμος, μόνο τάιγκα.

– Δεν είναι τυχαίο που λένε: χωριό χωρίς ναό είναι σαν σπίτι χωρίς φούρνο. Αλλά εκκλησία χωρίς ιερέα δε γίνεται…

– Ακριβώς, όπως και χωρίς ποίμνιο. Είναι ωστόσο σημαντικό να υπάρχει κάποια δουλειά εδώ, αλλιώς οι νέοι θα φεύγουν στις πόλεις και θα μένουν μόνο οι ηλικιωμένοι και οι κάτοικοι που έχουν εξοχικό και έρχονται το καλοκαίρι.

– Από τις μέχρι τώρα εντυπώσεις σου από τα διάφορα μέρη, μπορείς να πεις ότι η Ρωσία σήμερα είναι μια χώρα πιστών, ορθόδοξων;

– Είναι πολύ δύσκολο να κρίνω με φευγαλέες εντυπώσεις. Δεν έχω σταματήσει πουθενά για πολύ καιρό. Ακόμα είναι αδύνατον να πω με ακρίβεια, ας πούμε, πόσοι άνθρωποι πηγαίνουν την Κυριακή στην εκκλησία και πόσοι μεταλαμβάνουν. Έπειτα, η πίστη είναι κάτι βαθύτερο από τον τυπικό εκκλησιασμό. Όσο γι’ αυτό, μπορώ να πω με σιγουριά ότι το μέρος όπου εκκλησιάζονται περισσότεροι άνθρωποι είναι η Μόσχα. Ακόμα και στην Αγία Πετρούπολη, πολλοί ναοί είναι πολύ λιγότερο γεμάτοι απ’ ό,τι στη Μόσχα. Και όσο πιο ανατολικά, όσο λιγότερες εκκλησίες και αντίστοιχα λιγότεροι ενορίτες, είναι πιο αισθητή η αδιαφορία προς την πίστη. Για παράδειγμα, η Άπω Ανατολή μας, κατά την άποψή μου, είναι μια απολύτως άθρησκη περιοχή. Εκεί πήγαν να κυριαρχήσουν στην ΕΣΣΔ νέοι, κομσομόλοι, γι’ αυτό, οι σημερινοί ντόπιοι συνταξιούχοι είναι ως επί το πλείστον Σοβιετικοί.

– Και η Σιβηρία, ο ρώσικος Βορράς;

– Γενικά, δεν μπορώ να μιλήσω για τη Σιβηρία. Η περιοχή είναι πολύ πιο «κατακερματισμένη» απ’ ό,τι στο ευρωπαϊκό κομμάτι της Ρωσίας. Όσο για το ρώσικο Βορρά, είναι εδώ και καιρό πολύ ερημωμένος. Αλλά υπάρχει περισσότερος γηγενής ρώσικος πληθυσμός εκεί απ’ ό,τι στα ανατολικά της χώρας. Και γι’ αυτούς οι ορθόδοξες παραδόσεις δεν είναι κάτι ανούσιο. Τουλάχιστον ως παράδοση. Ωστόσο, υπάρχουν παντού πιστοί άνθρωποι που εκκλησιάζονται.

Στο δρόμο για τον Πορθμό των Τατάρων, Χαμπάροφσκ

Γενικά, μετά τα ταξίδια μου, μου δημιουργήθηκαν πολύ πιο θετικά συναισθήματα απ’ ό,τι είχα στην αρχή, που μου φαινόταν ότι όλα στην επαρχία θα είναι χάλια, και ως προς τους ναούς και ως προς την πίστη. Όχι, η εκκλησιαστική αναβίωση που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 – αρχές της δεκαετίας 1990, συνεχίζεται. Οι ναοί, ίσως όχι με γρήγορους ρυθμούς, αλλά ανακαινίζονται και κατασκευάζονται, νέες γενιές ανθρώπων εκκλησιάζονται. Εννοείται, η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης (με την αρνητική έννοια της λέξης) είναι επίσης αισθητή. Η Μόσχα με αυτή την έννοια, δυστυχώς, έχει γίνει το κέντρο όχι μόνο της έντονης εκκλησιαστικής ζωής, αλλά και της «αντι-ζωής», της αποσύνθεσης. Ωστόσο, δε θα έλεγα ότι η τελευταία αυτή τάση κυριαρχεί στη Ρωσία. Δεν έχασαν όλοι την πίστη τους, ο βαθύς ορθόδοξος πυρήνας διατηρείται στον λαό.

Οι ναοί -ίσως όχι με γρήγορους ρυθμούς- αλλά ανακαινίζονται και κατασκευάζονται, νέες γενιές ανθρώπων εκκλησιάζονται

– Έχεις συναντήσει ποτέ στον δρόμο σου ξένους, που ερωτεύτηκαν τη Ρωσία και έφυγαν από τη Δύση για να ζήσουν στη ρώσικη ενδοχώρα;

– Έχει τύχει ναι, αν και δεν είναι πολλοί, δεν είχα άλλωστε στόχο να ψάξω για τέτοιες περιπτώσεις. Στη Μπουριατία, παραδείγματος χάρη, υπήρχε μια θαυμάσια περίπτωση. Είχαμε νοικιάσει με φίλους ένα αυτοκίνητο για να πάμε να δούμε ένα εξαιρετικό μνημείο, τον Καθεδρικό ναό Σωτήρα Αχειροποιήτου στο Σελενγκίσκ (για το οποίο γράφω στη διπλωματική μου τώρα). Εκεί, μεταξύ Ουλάν Ουντέ και Κιάχτα, στα σύνορα με τη Μογγολία, εκτείνονται ατελείωτες στέπες, λόφοι μεταξύ των οποίων ρέει ο ποταμός Σελένγκα -μέρη, από τα οποία καταγόταν ο Τζένγκις χαν. Και απέναντι από τον ποταμό βρίσκεται αυτός ο υπέροχος μπαρόκ ναός. Δεν έχει παράθυρα ούτε πόρτες, εκεί ζουν σε βοσκότοπους άλογα και αγελάδες. Μπορείς να φτάσεις εκεί από έναν λασπώδη δρόμο στο δάσος, που είναι πολύ δύσκολο. Και έτσι, στην επιστροφή, κολλήσαμε σε αυτόν τον δρόμο. Καθίσαμε άπραγοι περιμένοντας, βρισκόμασταν πολύ μακριά από τον πλησιέστερο οικισμό. Τι θα κάνουμε; Και τότε ξαφνικά έρχεται προς το μέρος μας ένα αμάξι, που το οδηγούσε ένας «ρωσοποιημένος» Γερμανός ή Ολλανδός, δε θυμάμαι ακριβώς. Του άρεσε πολύ η Μπουριατία, μετακόμισε εκεί, παντρεύτηκε Ρωσίδα και ζει εκεί μια χαρά. Μας ξεμπλόκαρε από τον δρόμο χωρίς προβλήματα!

– Παραμονεύουν πολλοί κίνδυνοι στους ρώσικους δρόμους; Ειδικά αν κάποιος ταξιδεύει μόνος σε άγρια μέρη; Ας πούμε, ληστές, εγκληματίες ή άγρια ζώα…Τον χειμώνα δεν περικυκλώνουν οι λύκοι τον δρόμο;

– Δε με περικύκλωσαν, αλλά με πλησίασαν μια φορά όταν περπατούσα από τον κόλπο Ντε Κάστρι της επικράτειας Χαμπάροφσκ στο χωριό Λαζάρεφ μέσω του Σιχότε-Αλίν. Για την ακρίβεια, με πλησίασε ένας λύκος. Κουβεντιάσαμε ήσυχα, τού είπα πού πηγαίνω και εκείνος το ίδιο. Χωρίσαμε ειρηνικά. Όσο για εγκληματίες, ο Θεός με φύλαξε και δε συνάντησα ληστές ούτε μια φορά, κανείς δε μου επιτέθηκε…Γενικά, τα «θαύματα» με την κυριολεκτική έννοια της λέξης δεν ήταν λίγα…αν μη τι άλλο, είμαι πιστός και ακριβώς έτσι τα αντιλαμβάνομαι. Αλλά τα περισσότερα από αυτά είναι πολύ προσωπικά και δεν είναι να τα μοιράζεσαι. Ένα από τα θαύματα, θεωρώ ότι είναι και ότι απέκτησα φίλους στα ταξίδια μου.

Πέρασμα, Σιχότε-Αλίν – Μετά τα ταξίδια, άλλαξε καθόλου η σχέση σου με τη ζωή, και η αντίληψή σου για τη χώρα μας;

-Φυσικά. Και πάρα πολύ, μάλιστα. Όταν μένεις σε ένα διαμέρισμα. Πηγαίνεις κάθε μέρα με το αμάξι ή με τα πόδια στη δουλειά, τότε γύρω σου σχηματίζεται ένας καθορισμένος, συγκεκριμένος χώρος, το «σύστημα των συντεταγμένων» σου, ο «κόσμος» σου. Όμως όταν ξεκινάς να ταξιδεύεις, συνειδητοποιείς ότι αυτό στο οποίο ζεις είναι μόνο ένα περιορισμένο πλαίσιο. Ο χώρος μου, το σύστημα των συντεταγμένων μου διευρύνθηκε ως τα σύνορα ολόκληρης της Ρωσίας, αυτό είναι καταπληκτικό συναίσθημα. Ολόκληρη η απέραντη χώρα μας έγινε δική μου. Τώρα αισθάνομαι σαν στο σπίτι μου και στο Ενισέισκι, και στο Βλαδιβοστόκ και στον βορρά του Περμ, όπως αισθάνομαι στη Μόσχα. Μπορώ να μείνω εκεί, ξέρω πού να στήσω τη σκηνή, πού να πιω νερό από πηγή, πώς θα βρω έναν ναό. Στα δύο ταξίδια μου στη Άπω Ανατολή, σταμάτησα σε κάποια μέρη και τις δύο φορές, για να μιλήσω με ανθρώπους που είχα γνωρίσει.

– Αντιλαμβάνεσαι κάποιο είδος μαζικής «ανταπόκρισης» από τα ταξίδια σου, από τις διαλέξεις, τις εξορμήσεις; Τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο.

– Μπορώ να το κρίνω από τις αντιδράσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Για παράδειγμα, γνωρίζω ότι στην περιοχή του Περμ, μερικοί τοπικοί ερασιτέχνες ιστορικοί ανακάλυψαν μέρη, τα οποία έδειξα, που δεν τα ήξεραν οι ίδιοι. Με ρωτούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πώς μπορούν να πάνε και τους απαντώ. Ορισμένοι, που εμπνεύστηκαν, άρχισαν και εκείνοι να ταξιδεύουν για να γνωρίσουν τη χώρα τους ή έστω τον τόπο τους με οτοστόπ. Δηλαδή υπάρχουν κάποια «κύματα» έμπνευσης από τα ταξίδια μου, ακόμα και αν δεν είναι αντιληπτά ακόμα από όλους.

– Δε σου δημιουργήθηκε η επιθυμία να γράψεις βιβλίο, ένα είδος ρωσικού «άτλαντα» των αξιοσημείωτων ναών;

– Βιβλίο, όχι. Προς το παρόν, γράφω τα πάντα στο διαδίκτυο. Στο πρώτο μου ταξίδι μέχρι τη Σαχαλίνη, προσπαθούσα να φτιάξω ένα είδος ταξιδιωτικού οδηγού για τους ναούς στο διαδίκτυο, ξεκινώντας από το Νίζνι Νόβγκοροντ. Αλλά παρατήρησα ότι οι συνδρομητές μου δεν ενδιαφέρονται τόσο για έναν τέτοιο οδηγό, ενδιαφέρονται περισσότερο για τις εντυπώσεις μου, τις εμπειρίες μου. Αλλά φτιάχνω βίντεο σε όλα μου τα ταξίδια. Κάτω από κάθε βίντεο προσπαθώ να αναφέρω τον κατάλογο των αρχιτεκτονικών μνημείων, ώστε ο καθένας να μπορεί να το βρει στην περιγραφή και να μάθει πληροφορίες. Από αυτά, μόνο ένα μικρό μέρος δημοσίευσα στο διαδίκτυο, πιστεύω ότι θα βρω τον χρόνο και την ενέργεια να τα μοντάρω όλα και να τα δημοσιεύσω και αυτά.

– Στα βίντεο αυτά σχετικά με τον ρώσικο βορρά, είναι φανερή η υψηλής ποιότητας λήψη με drone και γενικά είναι αντιληπτό ότι χρησιμοποιείς επαγγελματική κάμερα. Κουβαλάς μαζί σου όλο αυτό τον εξοπλισμό;

– Πράγματι έχω μαζί μου ένα ελαφρύ drone, αλλιώς δε γίνεται να δείξω επαρκώς τις αρχιτεκτονικές ομορφιές. Επιπλέον, έχω ένα καλό smartphone με ελαφρύ πτυσσόμενο μονόποδο και ένα τρίποδο. Κινηματογραφώ, μοντάρω και κάνω την εκφώνηση αποκλειστικά μόνος μου.

Η ίδια η παρατήρηση της ομορφιάς, των ναών, της φύσης, των ανθρώπων, γεννά ένα θρησκευτικό αίσθημα

– Τα ταξίδια σου χαρακτηρίζονται ως «προσκυνηματικός τουρισμός»;

– Και ναι, και όχι. Βέβαια, προσκύνησα άγια λείψανα αγίων παντού, πήγα σε Λειτουργίες. Αλλά δεν είναι μία αυστηρή προϋπόθεση στα ταξίδια μου. Ταξίδευα ως ορθόδοξος, αλλά και ως ένας ακραίος κριτικός τέχνης, και ακόμα ως ερασιτέχνης εθνογράφος και ιστορικός.

– Μοιάζεις ίσως με τους «περιπλανώμενους καλίκους» των παλιών χρόνων;

– Πιθανόν (χαμογελάει). Αλλά μάλλον όχι περιπλανώμενος με τα πόδια, αλλά βασικά περιπλανώμενος με αμάξι. Αλλά θέλω να πω κάτι άλλο: η ίδια η παρατήρηση της ομορφιάς, των ναών, της φύσης, των ανθρώπων, πιστεύω βαθιά ότι γεννά ένα θρησκευτικό αίσθημα. Η στροφή του ανθρώπου στη δημιουργικότητα, στην ομορφιά έχει κάτι το θεϊκό. Μάλλον οι Ρώσοι περιπλανώμενοι, αυτοί οι «καλίκοι» αισθάνονταν κάτι παρόμοιο, γι’ αυτό περιπλανιόνταν στην πατρίδα τους.