Ο Ρώσος διδάσκαλος Σεργκέι Αλεξάντροβιτς

Σεργκέι Αλεξάντροβιτς Ρατσίνσκι «Δεν αρκεί να χτίσουμε σχολικές εγκαταστάσεις, να τους παρέχουμε εγχειρίδια και να τους διαθέσουμε διδασκάλους διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Όλοι μας, πρέπει να βιώσουμε την πνευματική και ηθική ζωή, την οποία επιθυμούμε να εμπνεύσουμε στους μαθητές των σχολείων μας. Αυτά τα λόγια είναι σκληρά, αλλά είναι αληθινά. Διότι, η ζωή μας είναι ακόμα πιο ορατή από το σχολείο, παρά από το χωριό. Διότι οι εντυπώσεις της ζωής της σχολικής ηλικίας, έχουν βαθιά και ισχυρή επιρροή. διότι η υποκρισία στη σχολική πραγματικότητα, δεν είναι μόνο άκαρπη, αλλά και εγκληματική».

Αυτά τα λόγια ανήκουν στον Σεργκέι Αλεξάντροβιτς Ρατσίνσκι (1833-1902) – επιστήμονα, διαφωτιστή, παιδαγωγό, ενεργό πατριώτη, αληθινό ασκητή, βαθιά ορθόδοξο... και, θα έλεγα και βαθιά Ρώσου. Αν σκοπεύουμε να ζήσουμε συγκεκριμένα στη Ρωσία και όχι μόνο στον μετασοβιετικό χώρο, πρέπει να έχουμε κατά νου, τέτοιους ανθρώπους, όπως ο Σεργκέι Ρατσίνσκι. Και η μνήμη μας δεν πρέπει να είναι μια ξερή γνώση των γεγονότων, αλλά ένας ζωντανός και εγκάρδιος διάλογος με αυτό τον άνθρωπο, μια ολοένα και πιο πλήρης αποκάλυψη του πλούτου της προσωπικότητάς του.

Αρχικά, μια σύντομη βιογραφία. Σύμφωνα με τον πατέρα του, ο Σεργκέι Ρατσίνσκι ανήκε σε μια παλιά ευγενή οικογένεια πολωνικής καταγωγής, ενώ η μητέρα του Βαρβάρα Αμπραμόβνα ήταν αδελφή του ποιητή Γιεβγένι Μπαρατίνσκι. Ο μελλοντικός παιδαγωγός, γεννήθηκε στο υποστατικό των γονιών του – στο Τάτεβο, στην περιοχή Μπέλσκυ του κυβερνείου του Σμολένσκ. Ο πατέρας του, ο συνταξιούχος καπετάνιος Αλέξαντρ Αντόνοβιτς, ήταν νοικοκυρεμένος και έξυπνος γαιοκτήμονας, ήξερε πώς να σέβεται τον κόπο των αγροτών, πράγμα το οποίο μετέφερε και στον γιο του. Η Βαρβάρα Αμπράμοβνα μιλούσε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, ήταν εξαιρετική μουσικός και ήταν καλόκαρδη – οι αγρότες την αποκαλούσαν αγία. Υπήρχαν επτά παιδιά στην οικογένεια, ο Σεργκέι ήταν ο τρίτος εκ των μεγαλύτερων. Το ζεύγος Ρατσίνσκι, διακρινόταν από ευσέβεια και τα παιδιά πήραν από αυτούς μια ανεκτίμητη κληρονομιά – μια ζωντανή και θερμή πίστη. Άξιο ενδιαφέροντος είναι, ότι το ευρύχωρο πέτρινο σχολείο, στο οποίο υπηρέτησε αργότερα ο Σεργκέι Ρατσίνσκι, χτίστηκε το 1861 για τα παιδιά των αγροτών από τον πατέρα του και ο γιος του Βλαντιμίρ (ο πρωτότοκος) και η κόρη του Βαρβάρα Αλεξάντροβνα, έγιναν οι διαχειριστές αυτού του σχολείου και οι πρώτοι δάσκαλοι σε αυτό.

Το ζεύγος Ρατσίνσκι, διακρινόταν από ευσέβεια και τα παιδιά πήραν από αυτούς μια ανεκτίμητη κληρονομιά – μια ζωντανή και θερμή πίστη

Στην εφηβεία του, ο Σεργκέι Ρατσίνσκι, θωρούσε τον εαυτό του, είτε ως γιατρό, είτε ως φυσικό επιστήμονα – αγαπούσε πολύ τη φύση. Το 1849, εισήλθε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μόσχας και στη συνέχεια μεταγράφηκε στο τμήμα φυσικής επιστήμης. Μετά την αποφοίτησή του, ξοδεύει τρία χρόνια στην επιστημονική έρευνα στο εξωτερικό. Το 1859, υπερασπίστηκε τη διατριβή του μεταπτυχιακού του και ως επικεφαλής του Τμήματος Φυσιολογίας Φυτών στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ασχολήθηκε με χημικές διεργασίες σε φυτικούς ιστούς και, με την ευκαιρία, μετέφρασε στη ρωσική γλώσσα το συγκλονιστικό (τότε) έργο του Δαρβίνου «Η προέλευση των ειδών».

Η Βαρβάρα Αμπραμόβνα Ρατσίνσκαγια, το γένος Μπαρατίνσκαγια

Το 1867, ο καθηγητής Ρατσίνσκι, αποσύρθηκε και έζησε στη Μόσχα για άλλα πέντε χρόνια, στο κέντρο της πολιτιστικής και πνευματικής της ζωής, επικοινωνώντας με πολλούς σύγχρονους «αυθεντικούς των ιδεών». Οι κοινωνικοπολιτικές του απόψεις, προφανώς, έχουν καθοριστεί εδώ και πολύ καιρό: είναι ξένος προς τους φιλελεύθερους και τους Δυτικούς, κοντά στους σλαβόφιλους. Είναι μοναρχικός, η μοναρχία είναι ιερή γι' αυτόν: είναι πεπεισμένος ότι «το μυστικιστικό στοιχείο που υπάρχει σε αυτήν, πνευματικοποιώντας, με όλες τις ατέλειές του, την κρατική μας πραγματικότητα, εξασφαλίζει για το άτομο την ελευθερία που στερείται στο λεγόμενο κράτος δικαίου»[1].

Στις αρχές της δεκαετίας του 1860, η δουλοπαροικία ήδη κατέστη παρελθόν, ενώ σε καθετί εξυφαίνεται μια κοινωνική έξαρση. Στον κύκλο του Ρατσίνσκι, μιλούν και διαφωνούν για την εκπαίδευση και την ανάπτυξη των αγροτών και των υπόλοιπων ανθρώπων. Αλλά το να διαφωνείς είναι ένα πράγμα, το να πραγματοποιείς είναι κάτι άλλο. Μου φαίνεται, ότι ο Σεργκέι Αλεξάντροβιτς Ρατσίνσκι, ήταν ένας άνθρωπος γνήσιας εσωτερικής εντιμότητας – η οποία εν τέλει, είναι αυτή που δεν επιτρέπει να αποσπώνται τα λόγια από τις πράξεις. Το 1872, ο 39χρονος επιστήμονας επέστρεψε στην πατρίδα του, το Τάτεβο στο Σμολένσκ, όπου η αδελφή του Βαρβάρα Αλεξάντροβνα, εξακολουθεί να διδάσκει στα παιδιά των αγροτών. Ο αδελφός της, την αναπληρώνει στην αρχή, διότι για κάποιο λόγο αυτή εγκατέλειψε το Τάτεβο για λίγο, διδάσκει μαθηματικά και στη συνέχεια αναλαμβάνει την ευθύνη της διεύθυνσης του σχολείου στο Τάτεβο.

Αλλά αυτή, είναι μόνο η αρχή του άθλου του. Στο μέλλον, ο Σεργκέι Αλεξάντροβιτς, δημιουργεί ένα ολόκληρο δίκτυο, ή μάλλον, ένα ζωντανό δέντρο παρόμοιων σχολείων στην περιοχή Μπέλσκ του κυβερνείου του Σμολένσκ. Το δέντρο – επειδή οι διδάσκοντες σε παρόμοια σχολεία ήταν απόφοιτοι του Ρατσίνσκι, δηλαδή τα ίδια τα χθεσινά παιδιά των αγροτών. Υπήρχαν, ωστόσο, άλλοι διδάσκαλοι – «από τους μορφωμένους», εκείνοι που, εμπνευσμένοι από το παράδειγμα του Ρατσίνσκι, αποφάσισαν να ενσωματωθούν στο έργο του και να ζήσουν κάτω από την πνευματική του πτέρυγα. Ένας από αυτούς τους διδασκάλους, ήταν Νικολάι Μιχαήλοβιτς Γκορμπόφ[2] (1859-1921). Ήταν αυτός που έγραψε τον υπέροχο πρόλογο στο βιβλίο του Σεργκέι Ρατσίνσκι «αγροτικό σχολείο» που δημοσιεύθηκε το 1891:

«Το αήττητο πάθος του Σεργκέι Αλεξάντροβιτς, η εμπνευσμένη διδασκαλία του δεν θα μπορούσε παρά να μας συναρπάσει. Διακρίναμε, ότι εργαζόταν ασταμάτητα όλο το χρόνο, διακρίναμε την άσβεστη φλόγα της ανιδιοτελούς υπηρεσίας του – και έπρεπε να λυπηθούμε τον εαυτό μας; Αντίθετα, όλοι μας – εγώ και πολλοί από τους συντρόφους μου – βασανιζόμασταν πάντα από μια σκέψη: ότι συγκριτικά (συγκρινόμενοι με τον Ρατσίνσκι – Μ.Μ.) δεν δουλεύουμε αρκετά, αν και έχουμε πολύ ελεύθερο χρόνο».

Ποιος, όμως, ήταν ο χαρακτήρας του σχολείου του Ρατσίνσκι, τι ήταν αυτό το φαινόμενο; Σύγχρονοι, έγραψαν, ότι κανείς δεν καθιέρωσε στο λαϊκό σχολείο τέτοιας μορφής παιδεία, όπως αυτός. Σαφώς, όταν διαβάζεις, για παράδειγμα, επιστολές του Ρατσίνσκι και του Βασίλι Ροζάνοφ, άθελά σου εκπλήσσεσαι από τη βαθύτητα της ιστορικής και φιλοσοφικής γνώσης, την ελευθερία της σκέψης και της λεπτότητας και ακρίβειας των απόψεων. Αλλά η γνωσιακή παιδεία, ενσαρκώνεται σε γνήσια καλή δύναμη, μόνο όταν είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την παιδεία την πνευματική, και εδώ η λέξη «παιδεία» αποκτά ήδη άλλη, ανώτερη αξιακή σημασία: στοχάζοντας, η ψυχή βρίσκει την έξυπνη συνιστώσα της. Αυτό ήταν το πιο σημαντικό πράγμα, που μετέφερε στα παιδιά των αγροτών, ο Μοσχοβίτης καθηγητής.

Η γνωσιακή παιδεία ενσαρκώνεται σεγνήσια καλή δύναμη, μόνο όταν είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πνευματική παιδεία

Στην εισαγωγή του βιβλίου «Αγροτικό σχολείο», ο Σεργκέι Αλεξάντροβιτς, γράφει, ότι στις δημόσιες συζητήσεις της εποχής του, γίνεται λόγος, ότι δεν πρόκειται για ένα πραγματικό αγροτικό σχολείο, στο οποίο εργάζεται αυτός και οι συνεργάτες του, αλλά για ένα συγκεκριμένο «σχέδιο, δανεισμένο από την παρατήρηση ξένων σχολείων, κυρίως γερμανικών». Οι ομιλητές των σαλονιών δεν γνώριζαν τους δικούς τους ανθρώπους, και ως εκ τούτου, ίσως, ήταν σίγουροι, ότι το καλύτερο που έπρεπε να κάνουν για αυτούς τους ανθρώπους ήταν να το μπολιάσουν, σαν μόσχευμα, σε ένα άγριο δέντρο. Ο Ρατσίνσκι, ήδη μιλά για «λαό, βαθιά διαφορετικό από όλους τα άλλους του παρελθόντος, ως προς το θρησκευτικό και φυλετικό χαρακτήρα και την κοινωνική του σύνθεση», για λαό, που βρίσκεται «μεταξύ των περιστάσεων, χωρίς προηγούμενο στην ιστορία». Στόχος του Σεργκέι Ρατσίνσκι – η δημιουργία ενός σχολείου, που θα καταστεί οργανικό μέρος της ζωντανής λαϊκής ζωής, που θα ταιριάζει στην πνευματική κατάσταση του Ρώσου, τις έννοιες και τις απαιτήσεις του.

Τα σχολεία του Ρατσίνσκι δεν θαυματούργησαν από το πρόγραμμα, ούτε από τη μέθοδο, ούτε καν από μια ιδέα, αλλά – από την αγάπη

Σε αντίθεση με τον Βησσαρίωνα Μπελίνσκι, ο οποίος ήταν πεπεισμένος, ότι ο ρωσική λαός ήταν «Ένας βαθιά αθεϊστικός λαός από τη φύση του. Υπήρχαν πολλές δεισιδαιμονίες σε αυτόν, χωρίς κανένα ίχνος θρησκευτικότητας...» (Επιστολή προς τον Γκόγκολ, το 1848), ο Ρατσίνσκι, ο οποίος μεγάλωσε ανάμεσα σε αγρότες (ωστόσο, είναι ένα θέμα ποιος και πού τον μεγάλωσε;..), διέκρινε τέλεια τον χριστιανικό πνευματικό πυρήνα του ρωσικού λαόύ, γνώριζε την ήσυχη και βαθιά πίστη του. Δεν προσπάθησε να φέρει την Ορθοδοξία στους μαθητές του από έξω, αλλά αντίθετα, προσπάθησε να ικανοποιήσει το εσωτερικό τους αίτημα. Και δεν είναι καν απαραίτητο, να αναφέρουμε εδώ, ότι ο νόμος του Θεού, η εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα, οι εκκλησιαστικοί ύμνοι, ήταν τα κύρια θέματα στα σχολεία του Ρατσίνσκι. Όλα αυτά, διδάσκονταν και σε άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα εκείνης της εποχής, ενώ στη συνέχεια τρομοκράτες αποφοίτησαν από αυτά τα ιδρύματα. Είναι απαραίτητο να μιλήσουμε για την προσωπική πίστη του Σεργκέι Αλεξάντροβιτς και για την τεράστια, πραγματικά ευαγγελική αγάπη του για τους ανθρώπους, γενικά και για τα παιδιά των αγροτών, ειδικότερα. Τα σχολεία του Ρατσίνσκι, δεν θαυματούργησαν από ένα πρόγραμμα, ούτε από μια μέθοδο, ούτε καν από μια ιδέα – αλλά από την αγάπη. Και τα θαύματα συνέβησαν πραγματικά! Ο Νικολάι Γκορμπόφ, που ήδη αναφέρθηκε εδώ, γράφει για την κοινή βραδινή προσευχή, η οποία ολοκληρωνόταν καθημερινά στο σχολείο του Ρατσίνσκι (θα το ονομάζαμε σήμερα, οικοτροφείο):

«...Συνέβαινε για πολύ καιρό – και τι με αυτό; Ποτέ, καμία κόπωση, ποτέ, η παραμικρή απόσπαση της προσοχής. Τα παιδιά μας στεκόταν σοβαρά και προσεκτικά μπροστά στις εικόνες, μετά από μια ολόκληρη μέρα κοπιαστικών και ποικίλων εργασιών και δεν μπορώ να περιγράψω πόσο χαριτωμένα και πόσο καλά ήταν εκείνη την ώρα!»

Ο ίδιος ο Σεργκέι Αλεξάντροβιτς, έχει πει πολλά, για το πώς αποκαλύπτεται η εσωτερική ομορφιά ενός ατόμου στις στιγμές της εγκάρδιας προσευχής του. Εδώ είναι το δοκίμιο του «Ένα σχολικό ταξίδι στην έρημο του Νείλου» – περίπου ένα εξαήμερο προσκύνημα εξήντα μαθητών με επικεφαλής έναν διδάσκαλο στα λείψανα του σεβάσμιου Νείλου Στολομπένσκι, πολύ σεβαστό στη γη του Σμολένσκ:

«Τα παιδιά μου στον καθεδρικό ναό, ήταν όπως στο σπίτι τους. Ενθαρρυμένα από τους μοναχούς, πήραν άμεσα τις πρώτες θέσεις στα μεγάλα σκαλοπάτια της τεράστιας σολέας (του πλατύ αναβαθμού κατά μήκος του ιερού, του χώρου ανάμεσα στο τέμπλο και στον άμβωνα). Μου δόθηκε μια θέση στην αριστερή χορωδία και στα πόδια μου έβαλαν τον αγαπητό μου καμπούρη, Τιμόσα (ένας εκ των μαθητών, ένα αγόρι με ειδικές ανάγκες. – Μ.Μ.), πολύ αδύναμο για να αντέξει όλες τις ακολουθίες. Μπορούσα να δω το βλέμμα του στραμμένο προς τα πάνω, με την έκφραση που μόνο ο Ραφαήλ κατάφερε να καταλάβει και να πιάσει στα πρόσωπα των δύο αγγέλων της Σιξτίνας Μαντόνας...»

Ο ζήλος και η επιμέλεια των παιδιών των αγροτών στην προσευχή, για τα οποία διηγούνται, τόσο ο Ρατσίνσκι, όσο και ο Γκορμπόφ, μας φαίνονται απίστευτα σήμερα: τα παιδιά δεν είναι ικανοποιημένα με έναν σύντομο κανόνα προσευχής, τα μεγαλύτερα, ακολουθώντας έναν νεαρό διδάσκαλο (πρώην μαθητή του ίδιου σχολείου), πηγαίνουν σε μια άδεια τάξη για να διαβάσουν πλήρως τις προσευχές, σαν σε ένα μοναστήρι, χαίρονται να στέκονται πέντε ώρες στον εσπερινό, και στις τέσσερις το πρωί, πηδούν από το άχυρο στο οποίο περνούν τη νύχτα και, χωρίς καν να ξυπνήσουν τον διδάσκαλο, τρέχουν τα ίδια στην λειτουργία του όρθρου... Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτό; «Μακάριοι οι καθαροί στην καρδιά, γιατί θα δουν το πρόσωπο του Θεού» (Κατά Ματθαίον, κεφ. 5: 8). Ο Ρατσίνσκι, ακολουθώντας τον Ντοστογιέφσκι, γράφει για την εσωτερική καθαρότητα του Ρώσου – του πιο «ντροπαλού» προσώπου στον κόσμο:

«...η βρωμιά είναι βρωμιά για έναν Ρώσο. Όταν το θηρίο ξυπνά μέσα του, χυμάει πάνω του. Αλλά όσο είναι νηφάλιος και παραμένει ο ίδιος, είναι καθαρός σε σκέψεις και σε λόγια. Η αηδιαστική, κολακευτική βρωμιά που έχει διεισδύσει από τη Γαλλία, στα ήθη της ημιμαθούς κοινωνίας μας, είναι ξένη προς αυτόν. Κάθε αγόρι μας είναι ένα τόσο παρθένο ρωσικό πρόσωπο.»

Ο διδάσκαλος Ρατσίνσκι, κατάφερε να μην χάσει αυτόν τον αγνό νεαρό άνθρωπο, να του δώσει ό, τι χρειαζόταν εγκαίρως, να τον βάλει στα πόδια του και να του υποδείξει τον δρόμο, στον οποίο θα συνέχιζε μόνος του. Πώς τον έβλεπαν, αυτόν τον δρόμο; Μια μέρα, ο Σεργκέι Αλεξάντροβιτς έδωσε στους μαθητές του ένα δοκίμιο με θέμα «πώς φαντάζομαι τη μελλοντική μου ζωή;». Οι απαντήσεις των παιδιών, ήταν σοβαρές και εμπεριστατωμένες με αγροτικό τρόπο: γη, αγρόκτημα, οικογένεια. Ο ένας έβλεπε τον εαυτό του ως αρχινοσοκόμο, ο άλλος ως τοπογράφο ... αλλά στα γεράματά τους, σχεδόν όλοι επρόκειτο να δώσουν ό, τι είχαν αποκτήσει, να αποχαιρετήσουν τους συγγενείς τους και να πάνε σε ένα μοναστήρι.