Στους δρόμους του Βυζαντίου (Α’)

Το Περιμπατζαλάρ και οι κάτοικοι των σπηλαίων

Ήταν αργά το βράδυ όταν φτάσαμε στο ξενοδοχείο μας στη μικρή πόλη Ουργκιούπ. Την ομορφιά του τοπίου μπορέσαμε να την απολαύσουμε μόνο το πρωί: είδαμε λόφους, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν πολλά μικρά λευκά σπιτάκια, λες και είχαν συγχωνευτεί με τους βράχους, και πάνω από τις μακρινές πλαγιές αιωρούνταν ένα κόκκινο αερόστατο. Ήταν αρχές Μαΐου. Στην Τουρκία τα πάντα ήταν ήδη ανθισμένα, ο ήλιος έκαιγε λες και ήταν καλοκαίρι. Μπορεί κανείς να φανταστεί την ομορφιά που ξεδιπλώθηκε μπροστά στα μάτια μας μετά την κρύα και συννεφιασμένη Μόσχα.

Μας γοήτευσαν ιδιαίτερα οι βράχοι ασυνήθιστης μορφής, σαν να είναι διάτρητοι από πολλές εισόδους και εξόδους. Μάθαμε ότι επρόκειτο για ηφαιστειακό τόφφο, ένα πέτρωμα που παρουσιάζει ενδιαφέρον από πολλές απόψεις. Ο τόφφος εμφανίστηκε εδώ σε παλαιότερες εποχές μετά από ηφαιστειακή έκρηξη. Είναι εύκολος στην επεξεργασία, αλλά όταν σκληραίνει με την επίδραση του αέρα, αποκτάει εξαιρετική ανθεκτικότητα. Γι’αυτό, οι ντόπιοι είχαν αρχίσει προ αμνημονεύτων χρόνων να λαξεύουν σπήλαια και ολόκληρους οικισμούς σε αυτό το πέτρωμα. Σε αυτό δεν αναπτύσσεται μούχλα, δε ζουν έντομα ή παράσιτα, κάτι που καθιστά αυτά τα σπήλαια, ακόμα και σήμερα, ιδανικές αποθήκες τροφίμων. Πολύ συχνά σπίτια ντόπιων κτίζονται λες και εμφυτεύονται μέσα σε τεράστιους όγκους βράχων, και έτσι διευρύνουν το εμβαδόν τους λόγω των σπηλαίων που έχουν λαξευτεί στον τόφφο.

Δωμάτιο σε σπηλαιώδη κατοικία Σε ένα από τα χωριά μάς έδειξαν τη σπηλαιώδη κατοικία μιας Τουρκάλας γιαγιάς. Το ντουλάπι με τις φωτογραφίες, στολισμένο με αλουμινόχαρτο και λουλούδια, έμοιαζε σαν να είχε μεταφερθεί από ξύλινο σπιτάκι χωριού της βόρειας Ρωσίας. Οι τακτοποιημένοι επίπεδοι καναπέδες κατά μήκος των τοίχων θύμιζαν πάγκους ρωσικών παραδοσιακών κατοικιών και ήταν καλυμμένοι με χειροποίητα χαλιά. Υπήρχε ένας αργαλειός με χαμηλά μαξιλάρια που απλώνονταν μπροστά του. Στη γωνία υπήρχε η παλαιά γνωστή σιδερένια μασίνα, με γωνιακή καμινάδα που έβγαινε στο δρόμο. Η γιαγιά απάντησε ήρεμα στις ερωτήσεις μας και μάς επέτρεψε να φωτογραφίσουμε την κατοικία της.

Μας έμεινε αξέχαστη η ιδιόμορφη φυσική ομορφιά του τοπίου. Στην επιφάνεια της γης, συνδυασμοί από τόφφο, ψαμμίτη και βασάλτη σχηματίζουν περίεργα ανάγλυφα. Ως αποτέλεσμα της αποσάθρωσης των πετρωμάτων, τμήματα βασάλτη προεξέχουν πάνω από κωνοειδείς βάσεις τόφφου λες και είναι καπέλα. Οι Τούρκοι τα πέτρινα αυτά μανιτάρια ή στήλες, που τα βρίσκει κανείς παντού, τα ονομάζουν «περιμπατζαλάρ» (ή «νεραϊδοκαμινάδες»). Μερικές φορές οι λευκοί και ροζωποί κώνοι τόφφου σχηματίζουν ολόκληρες ομάδες, που μοιάζουν παγωμένα κύματα. Επίπεδες πεδιάδες γειτονεύουν με απόκρημνα φαράγγια. Τους λόφους τους διαδέχονται μικρές ρεματιές, στις οποίες κυλάει νερό.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Ρώσος

Η κοιλάδα Πασαμπάγκ Ο πρώτος άγιος, για τον οποίον μας μίλησαν οι οικοδεσπότες ήταν ο Άγιος Ιωάννης ο Ρώσος. Μας ενημέρωσαν ότι ο τόπος των αγώνων του αγίου βρισκόταν αρκετά κοντά στο ξενοδοχείο. Ο μέγας αυτός άγιος της Οικουμενικής Εκκλησίας έζησε και ετάφη στην πόλη Ουργκιούπ που ονομαζόταν παλαιότερα Προκόπιον (σύμφωνα με άλλες πηγές, Προκόπι). Εδώ σώζεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, όπου αρχικά αναπαύονταν τα λείψανα του Αγίου Ιωάννη. Τίποτα δεν έχει απομείνει από τον παλαιό διάκοσμο του ναού. Ωστόσο, διασώθηκε ο ιστορικός τόπος των αγώνων του Αγίου Ιωάννη – ο στάβλος όπου ζούσε μαζί με τα οικόσιτα ζώα. Είναι λαξευμένος μέσα στο βράχο και δεν έχει παράθυρα. Η κλίνη του Αγίου Ιωάννη ήταν μια βαθιά οριζόντια κόγχη στην μέσα γωνία του σπηλαίου. Σύμφωνα με την παράδοση, η κλίνη του ήταν καλυμμένη με ελάχιστο άχυρο. Στο πέτρινο δάπεδο υπήρχαν λαξευμένες οπές για την πρόσδεση των ζώων, όπως και εσοχές στους τοίχους για το νερό και το σανό. Ο φρέσκος αέρας, από ότι καταλάβαμε, μόλις και μετά βίας έφτανε στην κλίνη που αναπαυόταν ο άγιος. Δίπλα στο σπήλαιο βρίσκεται το ακατοίκητο πια διώροφο σπίτι του πρώην αφέντη του. Τα γύρω σπίτια και σπήλαια σχεδόν δεν κατοικούνται, καθώς το κέντρο ζωής του χωριού έχει μεταφερθεί στους πρόποδες του λόφου, όπου βρισκόταν το παλιό Προκόπιον. Το 1924, στο πλαίσιο της ανταλλαγής πληθυσμών, οι Έλληνες έφυγαν από το χωριό και στο Προκόπιον, που μετονομάστηκε σε Ουργκιούπ, εγκαταστάθηκαν τουρκικές οικογένειες.

Η κοιλάδα Πασαμπάγκ Αλλά οι ντόπιοι Τούρκοι εξακολουθούν να τιμούν τη μνήμη του Ρώσου ασκητή. Ίσως, για ορισμένους είναι πιο σημαντική η εμπορική πλευρά του θέματος, καθώς ο τόπος των αγώνων του Ρώσου αγίου προσελκύει προσκυνητές από τη Ρωσία. Όμως, οι ντόπιοι που μας συνόδευαν ήταν ειλικρινά και συγκινητικά ενθουσιασμένοι από το γεγονός ότι έχουν έναν τόσο σπουδαίο συμπατριώτη. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας στην Καππαδοκία, πολλές φορές εκπλαγήκαμε από το γεγονός ότι οι Τούρκοι που ζουν εδώ διατηρούν τη μνήμη όσων αγίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας είχαν ασκητεύσει εδώ.

Οι ναοί της Καππαδοκίας

Στην εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ήδη από τον 4^ο αιώνα, εμφανίστηκαν εδώ ερημητήρια και οι πρώτοι σπηλαιώδεις ναοί. Αρκετά μεγάλα συγκροτήματα ναών και πολλές μεμονωμένες βραχώδεις εκκλησίες και παρεκκλήσια έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα. Εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις, δεν έχουν διασωθεί πληροφορίες σχετικά με την αφιέρωση των ναών, οπότε τις περισσότερες φορές στους οδηγούς αυτοί παρουσιάζονται με ονόματα που προέκυψαν ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε ναού. Έτσι, π.χ. έχουμε την Κρυφή εκκλησία, την εκκλησία των Μήλων, την εκκλησία των Σταφυλιών, ακόμη και την εκκλησία του Φιδιού, η οποία ονομάστηκε έτσι από το φίδι που απεικονίζεται σε τοιχογραφία.

Πολλές τοιχογραφίες έχουν υποστεί σοβαρές ζημιές ή δεν έχουν διασωθεί. Η διάβρωση των πετρωμάτων έχει προκαλέσει ρωγμές και καταστροφές στους ναούς, ενώ οι εξωτερικές τοιχογραφίες υπέφεραν από τη βροχή και τον άνεμο. Πέραν αυτού, οι ντόπιοι μερικές φορές χρησιμοποιούσαν τους τοίχους των σπηλαιωδών εκκλησιών ως περιστερώνες. Σκάλιζαν στους τοίχους πολλές εσοχές για τα περιστέρια και τα περιττώματα των περιστεριών τα χρησιμοποιούσαν ως πολύτιμο λίπασμα. Ένας από τους ναούς ονομάστηκε μάλιστα «Ο μεγάλος περιστερώνας», λόγω των πολλών μικρών εσοχών για περιστέρια που κάλυπταν τους τοίχους του. Υπάρχουν τοιχογραφίες, οι οποίες έχουν καταστραφεί ή έχουν φθαρεί και για θρησκευτικούς λόγους, καθώς, όπως γνωρίζουμε, στο Ισλάμ δεν επιτρέπονται ιερές απεικονίσεις ανθρώπων. Δυστυχώς, έχουμε δει σε τοίχους ναών, ακριβώς πάνω σε τοιχογραφίες, και νεότερα αυτόγραφα του στυλ «Από εδώ πέρασα…ο τάδε»... Αλλά σήμερα όλοι οι ναοί της Καππαδοκίας έχουν ανακηρυχθεί ιδιοκτησία του κράτους, οι οποίοι αν και δεν προστατεύονται πάντοτε ιδιαίτερα, σε κάθε περίπτωση, παρακολουθούνται συνεχώς από τις τοπικές αρχές. Σε πολλούς ναούς γίνονται εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης των τοιχογραφιών.

Η εκκλησία με τρούλο Περίπου τριάντα σπηλαιώδεις ναοί έχουν διατηρηθεί στην περιοχή του χωριού Γκιόρεμε. Οι τοιχογραφίες τους χρονολογούνται από τον 9^ο – 12^ο αιώνα. Υπάρχουν σπάνια μνημεία από την εποχή της εικονομαχίας, όπως για παράδειγμα ο ναός της Αγίας Βαρβάρας, όπου οι μονόχρωμοι λιτοί σταυροί και τα μοτίβα θυμίζουν περισσότερο παιδικές ζωγραφιές. Με την αποκατάσταση της εικονολατρίας, οι ναοί της Καππαδοκίας άρχισαν να τοιχογραφούνται ενεργά, συχνά πάνω σε σχέδια που είχαν γίνει κατά την εποχή της εικονομαχίας.

Οι τοιχογραφίες των ναών του Γκιόρεμε είναι μοναδικές και αφήνουν αξέχαστες εντυπώσεις. Η πιο διάσημη για τις τοιχογραφίες της είναι η εκκλησία Τοκαλί, που χτίστηκε στις αρχές του 10^ου αιώνα και αποτελούσε παλαιότερα μέρος ενός μεγάλου μοναστηριακού συγκροτήματος που περιλάμβανε την Παλαιά και τη Νέα Εκκλησία, οι τοιχογραφίες των οποίων διαφέρουν κατά πολύ στην εκτέλεση. Σε γενικές γραμμές, η ιδιαιτερότητα των τοιχογραφιών της Καππαδοκίας είναι η περιορισμένη γκάμα χρωμάτων. Θαυμάζει κανείς: πώς, με μόλις τρία ή τέσσερα βασικά χρώματα οι καλλιτέχνες επιτυγχάνουν την εντύπωση μιας πλήρους παλέτας χρωμάτων;

Κοντά στην εκκλησία Τοκαλί βρίσκονται οι εκκλησίες Σακλί, Ελμαλί, Γιουσούφ Κοτς και Ελ-Ναζάρ που είναι και αυτές μνημεία ιδιότυπου καππαδοκικού στυλ: οι τοιχογραφίες τους φέρουν έντονα χαρακτηριστικά της τοπικής παράδοσης. Στην εκκλησία Τσαρικλί, στην τοιχογραφία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος τα βουνά είναι σαν να αντιγράφουν το καππαδοκικό τοπίο, ενώ τα ρούχα των βοσκών στη σκηνή της Γέννησης του Χριστού θυμίζουν ενδύματα ντόπιων αγροτών. Τα πρόσωπα και οι χειρονομίες των αγίων είναι πάντα πολύ εκφραστικά, έτσι ώστε ακόμη και σε κατάσταση φθοράς αφήνουν ισχυρές εντυπώσεις.

Οι πιο καλοδιατηρημένες τοιχογραφίες του 9^ου – 12^ου αιώνα βρίσκονται στο ναό της Μονής Γκιουμουσλέρ, κοντά στην πόλη Νίγδη. Πρόκειται για μια σπάνια περίπτωση για την Καππαδοκία, όπου τα πρόσωπα και τα μάτια των αγίων διατηρούνται πλήρως στις τοιχογραφίες. Πιθανώς αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι το μοναστήρι αυτό ανακαλύφθηκε μόλις στη δεκαετία του 1960. Έχουν διασωθεί όμορφες τοιχογραφίες που απεικονίζουν τη Μητέρα του Θεού και αγίους, καθώς και ορισμένες σκηνές από Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές. Υπάρχει μια καταπληκτική και πολύ αγαπητή, ακόμη και από τους Τούρκους, εικόνα της χαμογελαστής Μητέρας του Θεού. Οι τοιχογραφίες της Καππαδοκίας επίσης χαρακτηρίζονται για τον αέρινο σχεδιασμό και δημιουργική ελευθερία. Εδώ μπορεί κανείς να δει τις πιο απίστευτες τάσεις και σχολές – από το εκφραστικό, σχεδόν κοπτικό στυλ μέχρι την κλασική βυζαντινή τοιχογραφία του 12^ου αιώνα. Οι χαμηλές καμάρες είναι συχνά διακοσμημένες με μεγάλους σταυρούς που πλαισιώνονται από διακοσμητικά στοιχεία. Τα καππαδοκικά μοτίβα θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο μιας ωραίας μελέτης. Τόσο πλούσια και εκφραστική είναι η γλώσσα τους. Χαρακτηριστικό μοτίβο των τοιχογραφιών είναι τα μεγάλα τσαμπιά σταφυλιών, τα οποία είχαν δώσει σε ορισμένες εκκλησίες το όνομα Uzumlu (σταφύλι).

Αλλά αυτό που μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση ήταν η μικρή εκκλησία Αλί Ρέις, που βρίσκεται κοντά στο Ορτάχισαρ. Μας πήρε αρκετή ώρα να την βρούμε. Τα στενά δρομάκια με τους παραδοσιακά άδειους τοίχους δεν παρέπεμπαν στην παρουσία ενός ναού. Η έκπληξή μας ήταν μεγάλη, όταν πίσω από μια συνηθισμένη πόρτα είδαμε την αυλή με μια μικρή σπηλαιώδη εκκλησία που έμοιαζε περισσότερο με παρεκκλήσι. Ο ιδιοκτήτης αυτής της αυλής την χρησιμοποιούσε ως αποθήκη, και έπρεπε να περιφερθούμε ανάμεσα σε στοίβες από καρέκλες για να δούμε καλύτερα τα απομεινάρια των τοιχογραφιών. Λίγες τοιχογραφίες διασώθηκαν, αλλά ήταν όμορφες, παρ' όλες τις απώλειες. Ο τρούλος της εκκλησίας είχε προφανώς καταρρεύσει, και στη θέση του ο θόλος στηριζόταν σε σωρούς από σανίδες. Στην κόγχη της αψίδας στο ιερό διασώθηκε το εκφραστικό πρόσωπο του Σωτήρος που είναι και αυτό σοβαρά κατεστραμμένο. Όμως, τα χαρακτηριστικά της τοιχογραφίας προδίδουν το χέρι μεγάλου μάστορα. Το βλέμμα του Σωτήρα είναι γεμάτο δύναμη, ήρεμο και σοβαρό. Ούτε μια περιττή κίνηση πινέλου. Όλα είναι μέσα στον κανόνα και ταυτόχρονα ανάλαφρα και ελεύθερα. Διατηρήθηκαν επίσης οι εικόνες των αγίων Αρχαγγέλων, των δικαίων Ιωακείμ και Άννας, του αγίου Μεγαλομάρτυρα Γεωργίου και ενός στυλίτη. Οι εικόνες είχαν μια τέτοια εσωτερική δύναμη, ώστε, παρόλο που αυτές είχαν σχεδόν εξαφανιστεί, σε προδιέθεταν για προσευχητική κοινωνία. Φεύγοντας από την εκκλησία κοιτάξαμε για τελευταία φορά το πρόσωπο του Σωτήρος που φαινόταν μέσα από ένα μικρό μισοκατεστραμμένο παράθυρο και η καρδιά μας πόνεσε. Τέτοιες μικρές κατ' οίκον εκκλησίες φιλοξενούσαν μερικές φορές κρυφά σχολεία σε εποχές που οι Τούρκοι απαγόρευαν στους Έλληνες να μελετούν την ιστορία τους και την ορθόδοξη παράδοση.

(Θα ακολουθήσει η συνέχεια…)