Η νηστεία των Χριστουγέννων: Τι χρειάζεται να ξέρουμε

Ημερομηνίες: 15 Νοεμβρίου – 24 Δεκεμβρίου

Ονομασία: Νηστεία των Χριστουγέννων ή του Αγίου Φιλίππου*

Η διπλή ονομασία της νηστείας εξηγείται απλά: αρχίζει την επομένη της ημέρας μνήμης του Αποστόλου Φιλίππου, ενός από τους 12 στενότερους μαθητές του Κυρίου Ιησού Χριστού, και τελειώνει την παραμονή της μεγάλης γιορτής των Χριστουγέννων. Αυτές οι δύο ημέρες σαν να οριοθετούν την περίοδο της σαρανταήμερης νηστείας, εξ ου και η ονομασία της.

Το νόημα της νηστείας των Χριστουγέννων

Κάθε πολυήμερη νηστεία, συμπεριλαμβανομένης και της νηστείας των Χριστουγέννων, μας προετοιμάζει ώστε να βιώσουμε την επερχόμενη γιορτή σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο βάθος και πληρότητα. Ο στόχος του νηστεύοντος χριστιανού είναι να καταστήσει τη συνάντησή του με τον Χριστό, την ημέρα της γιορτής, πραγματικά σημαντικό για αυτόν γεγονός, καθώς θα έχει προετοιμαστεί τόσο με την εντατική προσευχή όσο και με τον αγώνα της εγκράτειας. Το ανθρώπινο σώμα και η ψυχή αλληλοεπηρεάζονται. Επομένως, περιορίζοντας τον εαυτό μας σωματικά (π.χ. στο φαγητό), βοηθάμε την ψυχή: παύουμε να διασκορπιζόμαστε δεξιά και αριστερά και επικεντρωνόμαστε περισσότερο στην πνευματική ζωή: στην προσευχή, στη μνήμη Χριστού και στην τήρηση των εντολών Του.

Η Γέννηση του Χριστού, Ελλάδα, 15^ος αιώνας

Εκτός από αυτό, αποδυναμώνοντας το σώμα (και τις ψυχικές δυνάμεις επίσης) με λιγότερο θρεπτικό φαγητό, μαθαίνουμε να υποτάσσουμε τις επιθυμίες μας στο νου και στο θέλημα, και κατ΄ επέκταση το νου και το θέλημά μας να τα υποτάσσουμε στον Θεό.

Το Ευαγγέλιο μάς διηγείται ότι ο Χριστός, πριν βγει για κήρυγμα στη Γαλιλαία και την Ιουδαία, κάτι που επρόκειτο να διαρκέσει τριάμισι χρόνια, αποσύρθηκε από τους ανθρώπους και νήστεψε αυστηρά για σαράντα ημέρες και νύχτες (Μτ. 4:1-11, Λκ. 4:1-13, Μκ. 1:12, 13). Πριν από τον Κύριο, και ο Μωυσής νήστεψε τον ίδιο αριθμό ημερών, όταν ανέβηκε στο όρος Σινά, όπου ο Θεός του έδωσε τις Δέκα Εντολές (Εξ. 24:18)· και ο προφήτης Ηλίας, ο οποίος περπάτησε σαράντα ημέρες χωρίς φαγητό και νερό μέχρι το όρος Χωρήβ, όπου τον περίμενε η συνάντησή του με τον Θεό (Γ΄ Βασ. 19:5-8). Είναι χαρακτηριστικό ότι στο τέλος της νηστείας των σαράντα ημερών, ο διάβολος προσπάθησε να πειράξει τον Σωτήρα, προφανώς πιστεύοντας ότι η νηστεία είχε εξαντλήσει σωματικά τον Ιησού και Τον είχε κάνει λιγότερο ανθεκτικό. Πνευματικά, όμως, αντιθέτως, ο Κύριος ενισχύθηκε και νίκησε όλους τους πειρασμούς. Έτσι έδειξε ότι η νηστεία είναι το καλύτερο όπλο κατά του πειρασμού (κάτι στο οποίο συμφωνούν ομόφωνα όλοι οι άγιοι πατέρες) και προετοιμάστηκε για τη διακονία Του στον κόσμο.

Σε ανάμνηση αυτών των γεγονότων, τόσο η νηστεία των Χριστουγέννων, η οποία μας προετοιμάζει για το βίωμα του γεγονότος της Γέννησης του Χριστού, όσο και η Μεγάλη Σαρακοστή, η οποία προηγείται της εορτής της Ανάστασης του Χριστού, διαρκούν σαράντα ημέρες και στο τυπικό της Εκκλησίας φέρουν το όνομα της Τεσσαρακοστής.

«Η νηστεία της Σαρακοστής των Χριστουγέννων», προσθέτει ο Άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, «απεικονίζει τη νηστεία του Μωυσή, ο οποίος, αφού νήστεψε σαράντα ημέρες και σαράντα νύχτες, έλαβε σε πέτρινες πλάκες εγχαραγμένους τους λόγους του Θεού. Και εμείς, νηστεύοντας σαράντα ημέρες, ατενίζουμε και λαμβάνουμε τον ζωντανό Λόγο από την Παρθένο, όχι χαραγμένο σε πέτρες, αλλά ενσαρκωμένο και γεννημένο, και κοινωνούμε τη Θεία σάρκα Του».

Η ιστορία της νηστείας των Χριστουγέννων:

Όσον αφορά στην εποχή της εμφάνισής της, η νηστεία των Χριστουγέννων είναι μια από τις αρχαιότερες. Η ύπαρξή της μνημονεύεται ήδη από τον Άγιο Αμβρόσιο Μεδιολάνων (κοιμήθηκε το 397) και τον Ιερό Αυγουστίνο (‡430), το μαθητή του. Ο επίσκοπος Ρώμης Λέων Α΄ ο Μέγας (‡461) έλεγε ότι η νηστεία των Χριστουγέννων είναι αρχαίος θεσμός και θυσία προς τον Θεό για τους καρπούς που συλλέχθηκαν στη διάρκεια του καλοκαιριού και του φθινοπώρου.

Στην πρώιμη Εκκλησία, η νηστεία του Αγίου Φιλίππου προηγούνταν της γιορτής των Θεοφανείων. Έτσι ακριβώς – ως ημέρα εμφάνισης του Θεού στον κόσμο – αποκαλούσαν οι χριστιανοί της εποχής εκείνης τη γιορτή των Χριστουγέννων. Και η γιορτή, την οποία σήμερα ονομάζουμε Θεοφάνεια, δηλαδή, την Βάπτιση του Κυρίου, που εορταζόταν μαζί με τα «κύρια» Θεοφάνεια, ήταν ενσωματωμένη στον ενιαίο εορταστικό κύκλο που διαρκούσε αρκετές ημέρες.

Φωτογραφία: Βλαδίμηρος Γεστόκιν

Το ότι τα Χριστούγεννα και η Βάπτιση του Κυρίου, αρχικά, ήταν μία γιορτή, μας υπενθυμίζει και η δομή της ακολουθίας (και οι δύο ακολουθίες αρχίζουν με το Μεγάλο Απόδειπνο) και η ίδια προετοιμασία για τις δύο γιορτές. Την παραμονή της γιορτής η νηστεία γίνεται ιδιαίτερα αυστηρή: στα μοναστήρια συνηθίζουν να μην τρώνε τίποτα την ημέρα αυτή, ενώ οι λαϊκοί προσπαθούν να μειώσουν όσο το δυνατόν περισσότερο την ποσότητα της τροφής. Την ημέρα αυτή στην Εκκλησία τελείται ιδιαιτέρως πανηγυρική ακολουθία. Αν η ημέρα δεν είναι Κυριακή, τότε τελούνται οι Βασιλικές Ώρες: εκτενέστερες από το συνηθισμένο, με αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη, αναγνώσματα από τον Απόστολο και το Ευαγγέλιο. Οι Ώρες αυτές ονομάζονται βασιλικές, επειδή στην αρχαιότητα τις παρακολουθούσαν μέλη της βασιλικής οικογένειας. Ο εσπερινός (ο οποίος, κατ΄ εξαίρεση, τελείται το πρωί) καταλήγει ομαλά στη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, όπως ακριβώς συμβαίνει τη Μεγάλη Πέμπτη.

Αρχικά, η νηστεία των Χριστουγέννων δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο είναι σήμερα: άλλοι χριστιανοί την κρατούσαν για επτά ημέρες, άλλοι λίγο περισσότερο. Κατά πώς φαίνεται, η νηστεία έγινε σαρανταήμερη μετά τη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 1166, τότε που ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Λουκάς πήρε απόφαση σχετικά με τη διάρκεια της νηστείας των Χριστουγέννων: παραδέχτηκε ότι δεν υπάρχει σαφής κανόνας για το θέμα αυτό, ωστόσο «είμαστε υποχρεωμένοι... να ακολουθήσουμε την άγραφη παράδοση της Εκκλησίας και πρέπει να νηστεύουμε... από την 15^η ημέρα του Νοεμβρίου».

Ιδιαιτερότητες της νηστείας των Χριστουγέννων:

Καθ΄ όλη τη διάρκεια της νηστείας των Χριστουγέννων, το Τυπικό ορίζει την αποχή από το κρέας, τα αυγά και τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Κάθε Δευτέρα (μέχρι την ημέρα μνήμης του Αγίου Νικολάου – 6 Δεκεμβρίου) μπορεί κανείς να τρώει μαγειρεμένο φαγητό χωρίς λάδι· Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο και Κυριακή – ψάρι και νηστίσιμα φαγητά με φυτικό λάδι· παραδοσιακά Τετάρτη και Παρασκευή η νηστεία είναι αυστηρότερη (ξηροφαγία: λαχανικά, φρούτα, ψωμί). Ωστόσο, αν η γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου είναι Τετάρτη ή Παρασκευή (21 Νοεμβρίου), τότε επιτρέπεται ψάρι.

Μετά την ημέρα μνήμης του Αγίου Νικολάου και μέχρι τα προεόρτια των Χριστουγέννων (20-24 Δεκεμβρίου), το ψάρι επιτρέπεται μόνο Σάββατο και Κυριακή, ενώ η νηστεία τις υπόλοιπες ημέρες γίνεται αυστηρότερη. Η πιο αυστηρή νηστεία είναι στα προεόρτια: ψάρι δεν τρώγεται καθόλου, λάδι καταναλώνεται μόνο Σάββατο και Κυριακή. Και την παραμονή των Χριστουγέννων (από το απόγευμα της 23^ης Δεκεμβρίου έως το απόγευμα της 24^ης) υπάρχει παράδοση* πλήρους αποχής από το φαγητό μέχρι να εμφανιστεί το πρώτο αστέρι, μετά το οποίο συνηθίζεται να σερβίρονται κόλλυβα – κόκκοι σιταριού βρασμένοι σε μέλι ή βρασμένο ρύζι με σταφύλια και άλλα αποξηραμένα φρούτα.

Πρέπει, όμως, οπωσδήποτε να έχουμε κατά νου ότι όλοι αυτοί οι κανόνες συνιστούν αυστηρό μοναστικό τυπικό. Οι λαϊκοί (μη μοναχοί), κατά κανόνα, νηστεύουν πιο ήπια, αφού συμβουλευτούν τον πνευματικό τους και πάντα ανάλογα με τις συνθήκες της ζωής τους. Παραδοσιακά, οι λαϊκοί δεν εφαρμόζουν την ξηροφαγία (ή την εφαρμόζουν μόνο κατά τις ημέρες της αυστηρής νηστείας από τις 20 έως 24 Δεκεμβρίου), και δεν τρώνε ψάρι μόνο Τετάρτη και Παρασκευή (και την περίοδο από τις 20 έως τις 24 Δεκεμβρίου).

Τρία σημαντικά γεγονότα που συνδέονται με τη νηστεία των Χριστουγέννων:

1.

Ο Φίλιππος, όπως και οι περισσότεροι από τους αποστόλους, καταγόταν από τη Γαλιλαία, τη βόρεια επαρχία της Παλαιστίνης. Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, ήταν αυτός που έφερε τον απόστολο Ναθαναήλ στον Χριστό (Ιω. 1:46)· συμμετείχε στη διανομή άρτου σε πέντε χιλιάδες ανθρώπους που πολλαπλασιάστηκαν κατά τον λόγο του Κυρίου (Ιω. 6:5-13)· έφερε κοντά Του τους Έλληνες που ήθελαν να δουν τον Χριστό (Ιω. 12:21-22)· στη διάρκεια του Μυστικού Δείπνου θέλησε να δει τον Πατέρα και έλαβε τη σημαδιακή απάντηση από τον Κύριο Ιησού: «Τοσοῦτον χρόνον μεθ' ὑμῶν εἰμι, καὶ οὐκ ἔγνωκάς με, Φίλιππε; ὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν πατέρα» (Ιω. 14:8-9).

Μετά την Ανάληψη του Κυρίου, ο Απόστολος Φίλιππος κήρυττε στη Γαλιλαία και στη συνέχεια στην Ελλάδα σε ντόπιους Εβραίους. Το έμαθε ένας Ιουδαίος αρχιερέας και ταξίδεψε ως την Ελλάδα για να σταματήσει τις δραστηριότητες του Φιλίππου, αλλά εκείνος κατηγόρησε δημοσίως τον αρχιερέα ότι δωροδόκησε τους φρουρούς που φύλαγαν τον Πανάγιο Τάφο του Κυρίου και τους είπε να πουν ψέματα ότι το σώμα του Χριστού είχε κλαπεί και είχε κρυφτεί από τους μαθητές Του.

Ο Απόστολος Φίλιππος ταξίδευε και σε άλλα μέρη, κηρύσσοντας παντού το Ευαγγέλιο και υποφέροντας τα μέγιστα: λιθοβολούσαν, φυλάκιζαν και εκδίωκαν από τα χωριά τον ίδιο και την αδελφή του Μαριάμνη, με την οποία ταξίδευε.

Ο απόστολος Φίλιππος τελείωσε την επίγεια ζωή του στην Ιεράπολη της Φρυγίας, όπου προηγουμένως είχε σκοτώσει ένα τεράστιο φίδι, το οποίο οι ντόπιοι λάτρευαν ως θεότητα και του οποίου είχαν κτίσει ναό. Σταυρώθηκε μαζί με τον απόστολο Βαρθολομαίο, ο οποίος, σε αντίθεση με τον Φίλιππο, επέζησε και έφτασε με το κήρυγμα του Χριστού στην Αρμενία.

2.

Αρχής γενομένης από τις 21 Νοεμβρίου, την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, στον Όρθρο, η χορωδία αρχίζει να ψέλνει καταβασίες Χριστουγέννων – σύντομους στίχους που ψάλλονται στο τέλος κάθε μιας από τις οκτώ ωδές του κανόνα. «Χριστὸς γεννᾶται· δοξάσατε. Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν· ἀπαντήσατε. Χριστὸς ἐπὶ γῆς· ὑψώθητε. ᾌσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ, καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί· ὅτι δεδόξασται». Όταν ακούμε την πρώτη αυτή καταβασία, νιώθουμε ότι τα Χριστούγεννα είναι ήδη στο κατώφλι.

Επιπλέον, στις εορταστικές ακολουθίες της περιόδου που προηγείται των Χριστουγέννων – για παράδειγμα, στις 6 Δεκεμβρίου, την ημέρα μνήμης του Αγίου Νικολάου του Θαυματουργού, στον όρθρο ψάλλονται ιδιαίτερα στιχηρά Χριστουγέννων.

3.

Πριν από τα Χριστούγεννα, υπάρχει μια προπαρασκευαστική περίοδος που περιλαμβάνει την Κυριακή των Αγίων Προπατόρων και την Κυριακή προ της Χριστού Γεννήσεως**. Οι άγιοι προπάτορες είναι οι δίκαιοι άνδρες της Παλαιάς Διαθήκης: ο Νώε, ο Αβραάμ, ο Ισαάκ, ο Ιακώβ και άλλοι που πέρασαν τη ζωή τους με υπακοή και εμπιστοσύνη στον Θεό και έτσι συνέβαλαν ανθρωπίνως στην προετοιμασία του ερχομού του Χριστού. Με τον όρο άγιοι πατέρες η Εκκλησία εννοεί σε αυτήν την περίπτωση τους κατά σάρκα άμεσους συγγενείς του Χριστού, αρχίζοντας από τον Δαβίδ μέχρι τον δίκαιο Ιωσήφ, θετό πατέρα του Κυρίου Ιησού. Την Κυριακή αυτή στη Θεία Λειτουργία διαβάζεται η γενεαλογία του Ιησού Χριστού από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο: Αβραὰμ ἐγέννησε τὸν ᾿Ισαάκ, ᾿Ισαὰκ δὲ ἐγέννησε τὸν ᾿Ιακώβ, ᾿Ιακὼβ δὲ ἐγέννησε τὸν ᾿Ιούδαν καὶ τοὺς ἀδελφοὺς αὐτοῦ... – και ούτω καθεξής.