Ζώντας τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή με τα παιδιά

Παρ’ όλο που έχουμε Ορθόδοξο ημερολόγιο τοίχου, στην οικογένειά μας καθιερώθηκε η παράδοση να δημιουργούμε ξεχωριστό ημερολόγιο, ειδικά για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Αρκετοί από τους φίλους μας άρχισαν να φτιάχνουν τέτοια ημερολόγια. Η ιδέα αποδείχθηκε τόσο δημοφιλής, που ακόμα και μερικοί ορθόδοξοι ιστότοποι την αντέγραψαν. Με τη βοήθεια ενός τέτοιου ημερολογίου, η νηστεία γίνεται «ορατή», «διασπάται» σε στάδια, που τα παιδιά θ’ αναμένουν και θα βιώνουν ξεχωριστά κι έτσι η νηστεία γίνεται «πιο ενδιαφέρουσα». Τα παιδιά μόνα τους φτιάχνουν το ημερολόγιο και, συνεπώς, απομνημονεύουν και αφομοιώνουν καλύτερα το περιεχόμενο. Στο ημερολόγιο φαίνεται καθαρά πόσον καιρό διαρκεί η νηστεία, πώς ονομάζονται οι εβδομάδες της νηστείας, ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους, ποιες είναι οι πιο «αυστηρές» μέρες, ποιες γιορτές γιορτάζουμε στη νηστεία και ποιες οι ιδιαιτερότητες αυτών των εορτών.

Το ημερολόγιό μας αποδείχθηκε ανοιξιάτικο. Αποφασίσαμε να το κάνουμε «χαρμόσυνο», έτσι ώστε τα παιδιά να συσχετίζουν τη νηστεία με τη χαρά και η άνοιξη να συσχετίζεται με τη νηστεία: Αρχίζει η άνοιξη, σημαίνει αρχίζει η νηστεία! Εμπνευστήκαμε από αυτόν τον συλλογισμό του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου: «Γλυκιά μεν είναι η άνοιξη στους ναύτες, γλυκιά και στους γεωργούς. Αλλά ούτε για τους ναύτες ούτε για τους γεωργούς είναι τόσο γλυκιά η άνοιξη, όσο είναι γλυκύς ο καιρός της νηστείας για τους επιθυμούντες να φιλοσοφήσουν, η πνευματική άνοιξη των ψυχών»^[1]. Ως εκ τούτου, στο ημερολόγιό μας έχουμε και ήλιο και λουλούδια, ακόμη και πεταλούδες. Στο δεξί πεδίο προεξέχουν επτά «ουρές». Σε κάθε «ουρά» γράφουμε κάποια «διδακτική» φράση, η οποία θα πρέπει να υπενθυμίζει κάτι σημαντικό, για το τι μπορείτε να επιτύχετε με νηστεία, αρετές, ευλαβή ζωή. Αυτή θα είναι μια ευκαιρία να μιλήσετε με παιδιά περί της χριστιανικής διδασκαλίας και θα είναι μια μικρή «άσκηση» για κάθε εβδομάδα της νηστείας. Λυγίζουμε αυτές τις «ουρές», έτσι ώστε να μπαίνουν πίσω από το ημερολόγιο. Στην αρχή κάθε εβδομάδας θα φανερώνουμε το αντίστοιχο φύλλο: Και πάλι θα υπάρχει η αίσθηση της προσδοκίας και, επιπλέον, μπορούμε να δούμε πόσος καιρός έμεινε, μέχρι του τέλους της νηστείας.

Στην Ελλάδα, στη νηστεία φτιάχνουν μια ιδιαίτερη κούκλα, την κυρά-Σαρακοστή [5]. Και αυτό είναι ένα ιδιόμορφο «ημερολόγιο», το οποίο μετράει τις εβδομάδες της Σαρακοστής. Οι Έλληνες απεικονίζουν την κυρά-Σαρακοστή ως απλή γυναίκα ή ως μοναχή. Η κυρά-Σαρακοστή δεν έχει αυτιά, για να μην ακούει κουτσομπολιά, ούτε έχει στόμα, για να μην τρώει. Στο στήθος της ελληνικής ορθόδοξης κούκλας είναι ένας σταυρός, τα χέρια της σταυρωμένα για προσευχή. Ο σταυρός, ενίοτε, βρίσκεται πάνω από το κεφάλι της κυρά-Σαρακοστής, ως ένδειξη της ευσέβειάς της. Με αυτήν την κούκλα οι Έλληνες δείχνουν συμβολικά τους κανόνες συμπεριφοράς στη Σαρακοστή. Κάτω από τη φούστα της κυρά-Σαρακοστής προεξέχουν επτά πόδια, που συμβολίζουν τις επτά εβδομάδες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ένα πόδι για κάθε εβδομάδα. Το Σάββατο της εβδομάδας που περνάει κόβεται το ένα πόδι, το Μεγάλο Σάββατο κόβεται και το τελευταίο. Η κυρά-Σαρακοστή μπορεί να είναι ζωγραφιά, ραμμένη κούκλα ή φτιαγμένη από ζύμη. Την κρεμάνε πάνω από την εξώπορτα ή δίπλα από τις εικόνες. Με τα παιδιά μου φτιάξαμε την κυρά-Σαρακοστή από χαρτί και την κρεμάσαμε πάνω από την εξώπορτα, έτσι ώστε να θυμίζει τη νηστεία ήδη από την είσοδο στο διαμέρισμα. Η αλήθεια είναι ότι λυπηθήκαμε για τα πόδια και δεν τα κόψαμε ποτέ.

Με τη βοήθεια τέτοιων στοιχείων, η ίδια η εμφάνιση του σπιτιού προσαρμόζει με ιδιαίτερο τρόπο τη ζωή της οικογένειας. Τα «ημερολόγια», για τα οποία έγινε λόγος, υπογραμμίζουν ότι η νηστεία είναι μια ξεχωριστή περίοδος. Επιπλέον, αυτές οι ιδέες μπορούν να εκτελεστούν από παιδιά όλων των ηλικιών.

Και να που φτάνει η νηστεία. Μια άλλη σημαντική, «απτή», πτυχή της νηστείας εμφανίζεται: Διαφορετικό φαγητό. Θα πρέπει, επίσης, να υπάρξουν αλλαγές και στις «σπιτικές ακολουθίες». Τα παιδιά μπορούν, με τη βοήθεια της μαμάς, να γράψουν σε λευκό χαρτόνι με μεγάλα γράμματα την προσευχή του οσίου Εφραίμ του Σύρου. Τα μικρά παιδιά μπορούν να φωτίσουν με μαρκαδόρο αυτό που έγραψε η μαμά με μολύβι και τα μεγαλύτερα παιδιά, μόνα τους, ν’ αντιγράψουν το κείμενο από το προσευχητάρι. Με αυτόν τον τρόπο, θα τους είναι ευκολότερο να τη μάθουν και, επιπλέον, τα παιδιά θα περιμένουν το πότε θα διαβαστεί «η προσευχή μας».

Τη νύχτα, όταν βάζουμε τα παιδιά να κοιμηθούν, τους διαβάζουμε πάντα βιβλία. Στη Σαρακοστή η λογοτεχνία είναι ιδιαίτερη: Πατερικά, βίοι αγίων, η Βίβλος. Κατά την ανάγνωση αυτή, οι ίδιοι οι γονείς λαμβάνουν πνευματική τροφή. Όταν ολόκληρη η οικογένεια συγκεντρώνεται στο τραπέζι και, συνήθως, εφ’ όσον ο μπαμπάς δουλεύει, στο δείπνο, μπορείτε να διαβάσετε ένα μικρό απόσπασμα από τη Βίβλο ή από τους βίους και στη συνέχεια να το συζητήσετε. Αυτό ακριβώς προτείνει η «θρησκευτική εκπαίδευση» των παιδιών του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου: Ο πατέρας πρέπει να διδάσκει τη σύζυγο και τα παιδιά στο «βραδινό γεύμα».

Δεν είναι εύκολο να τραβήξει κανείς την προσοχή του παιδιού με «ψυχωφελείς» συνομιλίες, αλλά ένα είναι εντυπωσιακό: Αν οι γονείς συζητήσουν κάτι μεταξύ τους, τότε τα παιδιά ακούνε κάθε λέξη. Ακόμα, δεν χρειάζεται ν’ ανέχονται βαρετές οδηγίες και ν’ ακούνε τις συνομιλίες των ενηλίκων. Αν ο μπαμπάς και η μαμά συζητήσουν στο τραπέζι τα 40 χρόνια της περιπλάνησης των Εβραίων στην έρημο, τότε τα παιδιά ακούνε με ενθουσιασμό, όπως τις πιο ενδιαφέρουσες περιπέτειες. Αλλά γι' αυτό, φυσικά, απαιτείται η προετοιμασία των γονέων. Για παράδειγμα, αυτή η συζήτηση μπορεί να είναι μια επανάληψη του κηρύγματος, που ο μπαμπάς άκουσε στην εκκλησία (και πάλι συμβουλή στους γονείς από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο) ή αυτού που διάβασε σ’ ένα βιβλίο. Σε αυτήν την περίπτωση, τουλάχιστον κατά τη διάρκεια της νηστείας, το οικογενειακό δείπνο αναδεικνύεται σ’ ένα πραγματικό μάθημα «δύο σε ένα»: Καταναλώνουμε πνευματική και σωματική τροφή. Αυτό δεν είναι τόσο δύσκολο να οργανωθεί, όπως φαίνεται με την πρώτη ματιά, ειδικά αν οργανώνετε τέτοια οικογενειακά τραπέζια μόνο τα σαββατοκύριακα της Σαρακοστής.

Φτιάχνοντας το ημερολόγιο, διακρίναμε τις γιορτές της νηστείας. Όταν τα παιδιά γνωρίζουν αυτές τις ημερομηνίες, δεν αναμένουν «πότε πια θα τελειώσει η νηστεία», αλλά την προσέγγιση του κάθε επόμενου γεγονότος. Το πρώτο εορταστικό γεγονός είναι τα κόλλυβα στο πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής, την ημέρα του Αγίου Θεόδωρου του Τήρωνα. Τρώμε τα κόλλυβα σύμφωνα με μια αρχαία παράδοση: Όλοι από ένα σκεύος, από ένα όμορφο ξύλινο πιάτο. Στις 22 Μαρτίου, την ημέρα των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, ψήνουμε, βέβαια, ψωμάκια: Ακόμη και τα μικρά παιδιά μπορούν να κολλάνε τους κόμπους από ζύμη και τις σταφίδες-μάτια στα πουλάκια. Και την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως μας περιμένει ψήσιμο: Σύμφωνα με την παράδοση, ψήνουμε μπισκότα σε μορφή σταυρών. Την Κυριακή του Αγίου Ιωάννη της Κλίμακος, φτιάχνουμε ψωμάκια σε μορφή σκάλας, όπως έκαναν οι προπαππούδες μας (ή, μάλλον, οι προγιαγιάδες). Μπορείτε να κάνετε τη ζύμη μόνοι σας, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε έτοιμη σφολιάτα ή ζύμη με μαγιά. Από τη μια, δεν απαιτείται σχεδόν καμία προσπάθεια, από την άλλη, τα παιδιά απολαμβάνουν την όλη ομαδική διαδικασία στην κουζίνα. Αυτή είναι ακόμη μια ευκαιρία, να μιλήσετε με τα παιδιά για τη γιορτή που γιορτάζεται με τα συγκεκριμένα αρτοσκευάσματα. Δεν είναι μόνο οπτικά βοηθήματα για μια τέτοια συζήτηση, αλλά φαγώσιμα και νόστιμα. Προ του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου αγοράζουμε πουλιά, τα οποία αφήνουμε ελεύθερα τη μέρα της εορτής. Το Σάββατο του Λαζάρου τρώμε χαβιάρι. Αυτό, όπως το αυγό, είναι σύμβολο της Ανάστασης. Για την Κυριακή των Βαΐων, από πριν προετοιμάζουμε με τα παιδιά ολόκληρα μπουκέτα με φύλλα από βάγια. Όλα αυτά είναι και οικογενειακές εκδηλώσεις και -το σημαντικότερο- μια ευκαιρία να πούμε στα παιδιά για τις γιορτές και τη σημασία τους και μια ευκαιρία να προχωρήσουμε σε πιο σοβαρά θέματα.

Με αυτόν τον τρόπο, η νηστεία μπορεί πραγματικά να γίνει μια ειδική περίοδος στη ζωή ολόκληρης της οικογένειας και του σπιτιού ως σύνολο. Η εξωτερική εμφάνιση βοηθά στην κατανόηση και την ενίσχυση της εσωτερικής σημασίας. Η νηστεία γίνεται «ορατή», «απτή», ακόμη και για τα παιδιά. Τέτοιες φαινομενικά αφελείς, γελοίες, «μη πνευματικές» δραστηριότητες, όπως η δημιουργία πουλιών ή σκαλοπατιών από τη ζύμη, αποδεικνύεται ότι αναπτύσσουν όχι μόνο τις δεξιότητες των παιδιών και τις πρώτες γαστρονομικές τους εμπειρίες, αλλά, επίσης, βοηθούν τα παιδιά ν’ απεικονίσουν την πνευματική ζωή. Ενώ τα τρίχρονα παιδάκια πλάθουν τα κουλουράκια, τα πιο μεγάλα ακούνε την ιστορία της κλίμακας του Αγίου Ιωάννη και, ενδεχομένως, κάποιο θα θελήσει να διαβάσει και το βιβλίο. Ίσως τα μεγαλύτερα παιδιά, ίσως ακόμα και οι γονείς... Έτσι, τα παιδιά δεν μας «χωρίζουν» πλέον από την «πνευματική ζωή», αλλά μαζί, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, ζουν με κοινό ρυθμό. Η ζωή στο σπίτι γίνεται μια ιδιαίτερη ζωή, η οποία δεν διακόπτεται από τη βοώδη μεγαλούπολη ή τον υπολογιστή. Αρχικά, φαίνεται ότι τέτοια μικροπράγματα δεν μπορούν να επηρεάσουν την πνευματική ζωή του σπιτιού. Αυτά, όμως, δεν είναι διόλου ασήμαντα, η φύση του ανθρώπου είναι τριαδική, όπου και το σωματικά ορατό - απτό έχει, επίσης, μεγάλη σημασία.

Ίσως οι ιδέες που προτείνονται εδώ ή κάποιες άλλες ιδέες για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή να βοηθήσουν στη δημιουργία μιας ξεχωριστής ατμόσφαιρας στο σπίτι.

Το σπίτι, που είναι από μόνο του μικρή Εκκλησία, στραμμένη προς τη «μεγάλη» Εκκλησία, θα γίνει τόπος χριστιανικής παιδείας για όλα τα μέλη της οικογένειας.