Περί ελευθερίας της Ουκρανικής Εκκλησίας

Ο Αρχιμανδρίτης Μάρκελλος Παβούκ είναι πνευματικός της Θεολογικής Ακαδημίας και της Ιερατικής Σχολής Κιέβου, Υπεύθυνος του Τομέα των εξ αποστάσεως Σπουδών των ως άνω ιδρυμάτων.

Η συζήτησή μας με τον πατέρα Μάρκελλο περιστράφηκε γύρω από το τι είναι η ελευθερία γενικότερα και η ελευθερία της Εκκλησίας ειδικότερα, για το πώς συσχετίζονται η πνευματική ελευθερία με την πολιτική ελευθερία, για το εάν δύναται ο χριστιανός να είναι ελεύθερος υπό τις συνθήκες πολιτικής καταπίεσης της Εκκλησίας του Χριστού, για το πώς διαμορφώνονται σήμερα οι σχέσεις μεταξύ της Ουκρανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας και της Ουκρανικής Πολιτείας.

Αρχιμανδρίτης Μάρκελλος Παβούκ

– Πατέρα Μάρκελλε, κατά πόσον είναι ανεξάρτητη η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία σήμερα υπό τις νέες πολιτικές συνθήκες την περίοδο μετά τα γεγονότα στην Πλατεία της Ανεξαρτησίας του 2014; Πώς δύναται κανείς να χαρακτηρίσει τη σύγχρονη κατάσταση των σχέσεων Εκκλησίας-Πολιτείας;

– Εξωτερικά η Εκκλησία μας είναι ελεύθερη όπως ποτέ άλλοτε. Λ.χ. κανείς από τους πολιτειακούς άρχοντες δεν παρεμβαίνει σήμερα στην πολιτική στελεχώσεως της Εκκλησίας, τη λατρευτική, την κηρυγματική και την οικονομική της δράση. Τα σοβιετικά χρόνια, αλλά ακόμη και τη συνοδική εποχή προ της επαναστάσεως του 1917, όλα αυτά ελέγχονταν αυστηρά. Όμως, από την άλλη, οι μεν και οι δε πολιτικοί, ιδίως κατά την προεκλογική εκστρατεία, ασκούν ισχυρότατη πίεση και, κυρίως, στην εκκλησιαστική ιεραρχία, προκειμένου να την παρασύρουν με το μέρος τους. Αντικείμενο πολλών συζητήσεων έχει πλέον γίνει η κατάσταση με την επιβολή προ των προεδρικών εκλογών του 2019 του λεγόμενου τόμου.

Ωστόσο, παρά την πίεση μέσω συγκεκριμένων πολιτειακών οργάνων, η πλειοψηφία των κληρικών άντεξε τιμίως τη δοκιμασία αυτή και, προπαντός, κράτησε το ποίμνιο. Εάν και έφυγαν μερικοί, πρόκειται βασικά όχι για μόνιμους ενορίτες, αλλά για «εξωτερικούς», οι οποίοι προσέρχονταν στο ναό μόνον και μόνον για να κάνουν Μυστήρια Βαπτίσεως, Γάμου ή να τους ευλογήσουν νερό, μέλι και άλλα.

Είναι αλήθεια, ότι μέχρι σήμερα ορισμένα ΜΜΕ καθώς και μερικοί εκπρόσωποι των Αρχών, με τις ενέργειές τους, παριστάνουν στην κοινωνία την Εκκλησία του Χριστού σαν «εχθρό», στον οποίο δύνανται να εφαρμοσθούν φυσικές μέθοδοι επιρροής. Μια τέτοια κατάσταση των πραγμάτων ευγλώττως αποδεικνύει όχι μόνον την παραβίαση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πιστών, αλλά και δημιουργεί στη χώρα ατμόσφαιρα επιλεκτικότητας, μίσους και κακίας έναντι των ανθρώπων διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Συνιστά περίπτωση διακρίσεως για θρησκευτικούς λόγους, η οποία δεν χωρά σε ένα πολιτισμένο κράτος.

– Εάν συγκριθούν η ελευθερία της κανονικής Ουκρανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας με την ελευθερία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας και της Ουκρανικής Ελληνόρρυθμης Καθολικής Εκκλησίας (ουνίτες), σε τι συνίσταται η διαφορά;

– Αυτές οι δομές λες και απολαμβάνουν τη μεγαλύτερη εξωτερική ελευθερία από εμάς (δεν καταπιέζονται από τις Αρχές, ούτε διώκονται), αλλά η κατάστασή τους θυμίζει κατά κάποιο τρόπο τη θέση της θρησκείας στην ΕΣΣΔ. Δηλαδή, όλες οι πράξεις και όλα τα λόγια τους, ο κλήρος τους είναι υποχρεωμένος να συντονιστεί με τη γενική γραμμή εκείνης της πολιτικής πορείας, την οποία ακολουθεί σήμερα η Πολιτεία μας.

Εάν εκεί, «πάνω», χαρακτήρισαν το «Ρωσικό κόσμο» ως κακό, Θεός φυλάξοι, να τον εξαίρει ή να μην τον κατακρίνει κάποιος κληρικός της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας ή της Ουκρανικής Ελληνόρρυθμης Καθολικής Εκκλησίας! Αμέσως θα σε κατηγορήσουν για προδοσία των εθνικών συμφερόντων και στη θέση σου θα βρεθούν δεκάδες άνθρωποι, οι οποίοι δεν θα υποχωρήσουν από «τη γενική γραμμή». Ο κλήρος μας, όσον αφορά στη στάση του έναντι της πολιτικής, απολαμβάνει πλήρους ελευθερίας και, για να είμαι πιο ακριβής: όποια πίεση και εάν δεχόμεθα, δεν θέλουμε ούτε καν να εντάξουμε τα θέματα αυτά στο πρόγραμμα της διακονίας μας.

Για εμάς το κυριότερο είναι να διαπαιδαγωγήσουμε αξίους πολίτες της Ουράνιας Πατρίδας. Καθώς λέγει ο Ιερός Αυγουστίνος, μόνον ο άξιος πολίτης της Ουράνιας Πολιτείας δύναται να είναι άξιος πολίτης της Επίγειας Πολιτείας. Τα εθνικά σύμβολα, η γλώσσα, ο πολιτισμός καθίστανται επίκαιρα και εμπνέουν το δημιουργικό έργο μόνον στην περίπτωση, κατά την οποία, οι κάτοχοί τους καθοδηγούνται από τις Δέκα εντολές του Θείου Νόμου ή τουλάχιστον από τη φωνή της συνειδήσεως. Εάν υπό τα εθνικά σύμβολα καταπατάται ο Θείος Νόμος, τότε όλα αυτά τα πράγματα αποϊεροποιούνται. Σε αυτή την περίπτωση, μιλώντας παραστατικά, είναι ευκολότερα να κρεμάσουμε μια πειρατική σημαία με νεκροκεφαλή. Έτσι θα είναι πιο τίμια…

– Πείτε μας, πάτερ, περί ποιας ελευθερίας έλεγε ο Χριστός: «Γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» (Ιω. 8. 32); Πώς συσχετίζεται η «ελευθερία» των ειρημένων ομολογιών με αυτό το ρητό του Κυρίου;

– Η Αλήθεια είναι ο Ίδιος ο Χριστός. Αλλά οι αμαρτίες και τα πάθη της υπερηφάνειας, της φιλαργυρίας, της επιθυμίας και της οργής είναι εκείνα, τα οποία μας εμποδίζουν να τη γνωρίσουμε. Καθιστούν τον άνθρωπο ανελεύθερο, δούλο της αμαρτίας και του κακού.

Όταν ο άνθρωπος αγωνίζεται να τα καθυποτάξει και στρέφεται στον Χριστό να τον βοηθήσει, τότε καθίσταται όχι λεκτικά, αλλά πραγματικά ελεύθερος. Μήπως δύναται κανείς να χαρακτηρίσει ελεύθερο ένα άνθρωπο, ο οποίος ούτε μια μέρα δεν μπορεί να κάνει χωρίς το αλκοόλ, ή ο οποίος επ’ αμοιβή είναι πρόθυμος να σφάξει τους άλλους, ή ο οποίος, εξαιτίας της επιθυμίας της σαρκός, δεν μπορεί να παραμένει πιστός στη γυναίκα του, ή ο οποίος ακόμη και στο ναό οικοδομεί την εκκλησιαστική ζωή πάνω στην οργή έναντι του γειτονικού κράτους; ο σώφρων, νηφάλιος, και οικτίρμων άνθρωπος, είναι αδύνατο να παρασύρεται σε κάποια παρανομία. Δεν θα προδώσει, δεν θα εκθέσει, δεν θα αφήσει στη συμφορά, δεν θα εμπλακεί σε αμφίβολα πολιτικά σχέδια.

Η Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου σήμερα

– Οι Ναοί μας καταλαμβάνονται, η Εκκλησία μας κατηγορείται για φιλορωσισμό. Έφθασε στο σημείο ώστε η Βουλή μας να επιχειρήσει την ψήφιση νόμου σχετικά με τη μετονομασία της Ουκρανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας (δεν αφορούσε καθόλου στους Ελληνόρρυθμους Καθολικούς ούτε στους οπαδούς της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας). Μήπως τούτο σημαίνει ότι είμαστε ανελεύθεροι πολιτικά, αλλά ελεύθεροι πνευματικά;

– Φρονώ, ότι στην εν λόγῳ διαδικασία βασικό ρόλο διαδραματίζουν όχι τόσο τα υψηλά ιδεώδη του πατριωτισμού, όσο η στοιχειώδης ανθρώπινη ζήλεια. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και η Ελληνόρρυθμη Καθολική Εκκλησία της Ουκρανίας είναι φοβερά αγανακτισμένες με το ό,τι, σε αντιδιαστολή προς αυτές, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ απολαμβάνουμε σχετικής εξωτερικής και εσωτερικής ελευθερίας. Γι᾽ αυτό μας κατηγορούν παντοιοτρόπως για πολιτικές προκαταλήψεις, επιχειρούν να καταλάβουν τους ναούς μας, μας χαρακτηρίζουν με τρόπο υβριστικό «Μοσχοβίτες», απειλούν να μας απελάσουν εκτός Ουκρανίας. Αλλά το παράδοξο της πνευματικής ζωής είναι ότι όσο περισσότερο προσπαθούν να μας υποδουλώσουν εξωτερικά, τόσο μεγαλύτερη εσωτερική ελευθερία αποκτάμε.

Η εσωτερική ελευθερία, κάτι το οποίο πρόσεχε ακόμη ο Ιερός Χρυσόστομος τον 4^ο αι., δεν αποβαίνει πάντοτε για καλό, διότι δύναται να συντελέσει στην άκρα πνευματική χαλάρωση και ένας τέτοιος άνθρωπος υποδουλώνεται εύκολα στον πονηρό, γινόμενος ανελεύθερος.

– Είπατε ότι λυπείσθε τέτοιους ανθρώπους, ακριβώς λυπείσθε, διότι στερούνται της αλήθειας και της ελευθερίας. Τους αντιμετωπίζουμε ως πλανεμένους αδελφούς, ενώ αυτοί μας αντιμετωπίζουν ως εχθρούς. Διατί;

– Τους λυπούμεθα προπαντός διότι πλανώνται οικτρά. Η μεγαλύτερη πλειοψηφία των συγγενών και γνωστών μου διαμένουν στη Δυτική Ουκρανία. Γνωρίζω ότι η πλειοψηφία των κατοίκων της Γαλικίας είναι τίμιοι, οικτίρμονες και εξαιρετικά φιλόπονοι άνθρωποι, οι οποίοι δεν θα ανεχθούν ποτέ ζιζάνια στους κήπους τους ή την οικία τους να είναι βρώμικη και στρεβλή. Συγκρίνοντάς την με άλλες περιοχές της Ουκρανίας, η Γαλικία δεν σημείωσε τόσο μεγάλο ποσοστό διαλύσεων των οικογενειών. Κάθε Κυριακή και εορτή οι άνθρωποι εκεί προσπαθούν να παραστούν στην ακολουθία στο ναό. Παράλληλα με αυτά τα αδιαμφισβήτητα θετικά στοιχεία, οι πολιτικοί συστημικά και εσκεμμένα σπείρουν τους σπόρους μίσους και ελλείψεως εμπιστοσύνης έναντι εκείνων, οι οποίοι θέλουν να είναι ενωμένοι με την Ορθόδοξη Εκκλησία και προσεύχονται υπέρ του Πατριάρχη Μόσχας. Αλλά η οργή, η έλλειψη εμπιστοσύνης, η καχυποψία μήπως δεν απαξιώνουν κάθε άλλη τους αρετή; Γι᾽ αυτό τους λυπούμεθα.

– Ο Μακαριώτατος Ονούφριος επαναλαμβάνει συχνά ότι ο άνθρωπος αποκτά την ελευθερία στο Θεό, στον αγώνα κατά της αμαρτίας, στον εαυτό μας προσωπικά. Σχολιάστε αυτά τα λεγόμενα του Προκαθημένου μας· πώς να τα εφαρμόζει στη ζωή του ένας χριστιανός;

– Το είπαμε λίγο παραπάνω. Στην πραγματικότητα η αμαρτία, και όχι ο Ρώσος, ο Ευρωπαίος ή ο Αμερικανός καθιστούν τους ανθρώπους ανελεύθερους. Αυτό είναι ένα συνεχές μήνυμα όλων των ομιλιών του Μακαριωτάτου. Κάθε εξομολόγησή μας, μας ελευθερώνει από την αμαρτία και μας καθιστά ικανούς όχι μόνον να αγαπάμε την οικογένειά μας, το λαό μας και το κράτος, αλλά και όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως εθνικότητας. Στο Χριστό οὐκ ἔνι ᾿Ιουδαῖος οὐδὲ ῞Ελλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, (Γαλ. 3. 28). Ο Θεός τούς αγαπά όλους και επιθυμεί να σωθούν και να κληρονομήσουν τη Βασιλεία των Ουρανών όλοι, και όχι μόνον οι επιμέρους λαοί.

– Ως Υπεύθυνος του Τομέα των εξ αποστάσεως Σπουδών της Θεολογικής Ακαδημίας και της Ιερατικής Ακαδημίας Κιέβου έχετε συχνές επαφές με κληρικούς, οι οποίοι πιο συχνά έρχονται από τις επαρχίες και το εξωτερικό. Ποια θέματα συζητάτε, ποια θέματα τους απασχολούν; Θίγετε το θέμα της ελευθερίας;

– Όσους έρχονται από την Ανατολική Ουκρανία και το Ντονμπάς, τους ρωτάω πρωτίστως εάν έπαυσαν οι πυροβολισμοί και πότε θα τερματισθεί η αιματοχυσία. Είναι ενδιαφέρον ότι όσοι είναι οι άνθρωποι, τόσες είναι και οι γνώμες τους. Κάποιος είναι αισιόδοξος και θεωρεί ότι η ειρήνη είναι κοντά, αλλά υπάρχουν και εκείνοι, οι οποίοι θεωρούν απαισιοδόξως ότι η κατάσταση θα κρατήσει επί μακρόν.

Όσοι υπηρετούν στο εξωτερικό, ομολογούν ότι το ποίμνιό τους δυσκολεύεται να αναγνωρίσει την αμαρτωλότητά του, ορισμένοι δεν ανέχονται ακόμη και μια μικρή παρατήρηση. Επομένως, το θέμα της ελευθερίας είναι επίκαιρο για όλους μας.

– Οι Ορθόδοξοι γέροντες του 20^ου αι., λ.χ. ο Λαυρέντιος του Τσερνίγκοφ, έλεγαν ότι θα ανοίξουν οι ναοί με όλη την μεγαλοπρέπειά και ομορφιά τους, αλλά δεν θα επιτρέπεται ο εκκλησιασμός ή απλώς δεν θα υπάρχουν όσοι θα εκκλησιάζονται. Περί τίνος πρόκειται; Μήπως περί των ναών, των κατειλημμένων από τους οπαδούς της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας, αλλά είναι μισοάδειοι; Ἠ μήπως αυτό αφορά στην ομολογία μας;

– Φρονώ, ότι σε αντιδιαστολή προς εμάς, τους αμαρτωλούς, ο Όσιος Λαυρέντιος είχε μια ολοκληρωμένη όψη του κόσμου. Την έλλειψη της ευλάβειας τη ζούμε και εξαιτίας του σχίσματος, και εξαιτίας της γενικής ελλείψεως της πνευματικής ζωής. Π.χ. πολλοί Ιερείς παρατήρησαν ότι μετά τα γεγονότα στην Πλατεία Ανεξαρτησίας το 2013-14 έχει σημειωθεί μεγάλη μείωση στον αριθμό των Βαπτίσεων, των Γάμων και των Εξομολογήσεων. Κατά κάποιο τρόπο, τούτο συμβαίνει επειδή έφυγαν οι λεγόμενοι «εξωτερικοί», οι οποίοι προσέρχονταν στο Ναό μόνον το Πάσχα και τα Χριστούγεννα ή χάριν της συμμετοχής στα ως άνω Μυστήρια και τελετές. Για αυτούς πιο σημαντικά έγιναν τα κουτσομπολιά των πολιτικών και δημοσιογράφων από το κύρος της Εκκλησίας. Τώρα πλέον για τις ως άνω τελετές ορισμένοι από αυτούς στρέφονται στους σχισματικούς, ενώ η πλειοψηφία δεν εμπιστεύεται κανένα και με αυτοπεποίθηση ισχυρίζεται ότι έχει «Θεό μέσα στη ψυχή» της.

Δραττόμενοι των ανωμαλιών στο εκκλησιαστικό γίγνεσθαι, δραστηριοποιήθηκαν δυναμικά με την επιρροή τους οι Προτεστάντες και οι σεκταριανοί, οι οποίοι ήταν πάντοτε δυναμικοί στο κήρυγμά τους. Μέσω των ΜΜΕ και ιδίως του Διαδικτύου, κατάφεραν να πείσουν πολλούς να αντιμετωπίζουν περιφρονητικά τον ιερό κλήρο και ιδίως τα Μυστήρια και τις τελετές. Σχεδόν σε όλες τις Ορθόδοξες ομάδες, στα κοινωνικά δίκτυα διεισδύει οποιοσδήποτε άνθρωπος με διχαστικές τάσεις και ριζώνεται και ο οποίος, δραττόμενος της αγνοίας των αρχών της δογματικής διδασκαλίας από πολλούς Ορθοδόξους χριστιανούς, σπέρνει δικές του ιδέες, με τις οποίες, αμιγώς λογικά, η πλειοψηφία των ανθρώπων θα δυσκολεύεται να μην αποδεχθεί.

– Και ένα ερώτημα εκτός θέματος. Φαίνεται ότι σήμερα η πλειοψηφία των φοιτητών επιδιώκει να μείνει στις πόλεις. Εάν αληθεύουν αυτά, πώς εξηγούνται; Πώς να συσχετισθεί το γεγονός αυτό με την ελευθερία, για την οποία μίλησε ο Χριστός;

– Φρονώ, ότι εν προκειμένῳ η πίστη, η ελευθερία τους εν Χριστώ, κατανικάται από την εμπαθή νεότητά τους, την επιθυμία μιας άνετης ζωής. Προς τοις άλλοις, ελάχιστες ωραίες γυναίκες επιθυμούν να ακολουθήσουν τον άνδρα σε ένα απόμακρο χωριό. Δυστυχώς, αποκτώντας τον κόσμο με τα πάθη και τις επιθυμίες του, αυτοί οι άνθρωποι χάνουν το βασικότερο, δηλ. τη διπλή χάρη του Θεού και καθίστανται όχι ευλαβείς Ιερείς, τη διακονία των οποία ζηλεύουν ακόμη και οι άγγελοι, σύμφωνα με τον Ιερό Χρυσόστομο, αλλά καθημερινοί εκτελεστές τελετών, οι οποίοι σύντομα βαριούνται τη διακονία τους, χάνουν τη ψυχική τους ισορροπία, ενώ ορισμένοι και αποσχηματίζονται.

Λιτανεία στο Κίεβο το έτος 2016

– Κλείνοντας: η Εκκλησία μας στην Ουκρανία κατηγορείται για όλες τις θανάσιμες αμαρτίες, για την πολιτική εξάρτηση από τη Ρωσία, ωστόσο, αυξάνεται αριθμητικά, ως προς τον αριθμό ενοριών και μονών. Αρκεί να ενθυμηθούμε τις λιτανείες, στις οποίες μετέχουν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι. Μήπως όλοι αυτοί είναι «θύματα της Πουτινικής προπαγάνδας» ή πρόκειται για κάτι άλλο;

– Πράγματι, παρά κάποια κατάπτωση της πνευματικής ζωής, η Εκκλησία μας είναι πλήρης χάριτος και ζώσα, διότι δεν δημιουργήθηκε από πολιτικούς προ τακτικών εκλογών, αλλά από τον ίδιο τον Χριστό. Οι άνθρωποι εδώ και καιρό έχουν βαρεθεί από πολιτικές μάχες, από την υποδαύλιση και την υποκίνηση της έχθρας και της ελλείψεως εμπιστοσύνης μεταξύ των Ορθοδόξων λαών. Θέλουν ειρήνη, ασκητικό αγώνα, νίκη όχι επί των άλλων, αλλά επί του εαυτού τους, επί των παθών τους. Κατά τη λιτανεία μπορούσε κανείς να απομακρυνθεί από τη ματαιότητα του βίου με τα πολλά του προβλήματα και να επιδοθεί ολοσχερώς στην προσευχή και τη μετάνοια, τη μαρτυρία της αληθινούς πίστεως.