Αρχιμανδρίτης Λουκάς (Γκολοβκόφ): "Η εικόνα εμφυσεί στον άνθρωπο το βάθος της Ορθοδοξίας". Μέρος Β.

1η Μαΐου 2019, ο Αρχιμανδρίτης Λουκάς (Γκολοβκόφ) τελεί την Πασχαλινή Λειτουργία και ηγείται της πομπής στην Εκκλησία της Πεντηκοστής της Λαύρας

– Προετοιμαζόσασταν να υπηρετήσετε στην Εκκλησία ήδη από τη σοβιετική εποχή;

– Μεγάλωσα σε ορθόδοξη οικογένεια και αυτό συνέβαλε στη μετέπειτα πορεία μου. Ο ορθόδοξος τρόπος ζωής ήταν για μας κάτι το φυσικό. Οι σχολικοί σύντροφοι-πιονιέροι, μέλη της Κομσομόλ, με αντιμετώπιζαν μάλλον ήρεμα. Ίσως δεν καταλάβαιναν, αλλά δεν έδειξαν ποτέ επιθετικότητα, τουλάχιστον όχι με εμφανή τρόπο. Ο πατέρας μου προσπάθησε σε κάποια στιγμή να ζωγραφίσει και μου γεννήθηκε κι εμένα η επιθυμία να ζωγραφίσω. Ο πατέρας μου με ονόμασε Γρηγόριο, από τον πατέρα του, ο οποίος δεν ήταν εν ζωή πλέον. Η επιλογή ονόματος έπρεπε να γίνει ανάμεσα σε δύο αγίους, των οποίων ο εορτασμός πέφτει σε μέρες κοντά σε αυτήν των γενεθλίων μου, ανάμεσα στον μοναχό Γρηγόριο, εικονογράφο των Σπηλαίων του Κιέβου, και τον μοναχό Γρηγόριο τον Σιναΐτη. Ο πατέρας ρώτησε τον μοναχό, ο οποίος απολάμβανε την αυθεντία ενός πνευματικού ατόμου, και αυτός είπε να γίνει η βάπτιση με το όνομα του Ρώσου Γρηγορίου. Έτσι ο εικονογράφος Γρηγόριος έγινε ο επουράνιος προστάτης μου. Βλέπετε, τίποτε δεν είναι τυχαίο, για όλα υπάρχει Πρόνοια.

Σπούδασα Γραφικές Τέχνες στο Πέρμ και μετά σπούδασα στη Θεολογική Ακαδημία της Μόσχας. Και όταν άνοιξε η Σχολή Αγιογραφίας, χειροτονήθηκα κι έμεινα στην Ακαδημία, για να εργαστώ στη Σχολή Αγιογραφίας.

Η μοναχή Ιουλιανία επί τώ έργω

Η Σχολή μας αναπτύχθηκε κυρίως με βάση την εμπειρία περί Αγιογραφίας της μοναχής Ιουλιανίας (Σόκολοβα), η οποία στις αρχές του περασμένου αιώνα σπούδασε κοντά σε τοπικούς ζωγράφους και συντηρητές έργων τέχνης. Ο αγιογραφικός κύκλος της μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος της Σχολής Αγιογραφίας. Αν κι εκείνην την εποχή ένα από τα κύρια καθήκοντα ήταν η εκπαίδευση των κληρικών: Στα Σεμινάρια δεν μελετούσαν την Εκκλησιαστική Τέχνη καθ’ εαυτή.

Η μοναχή Ιουλιανία έλεγε: Η γλώσσα της παλαιάς εικόνας είναι σημαντική, αν μη τι άλλο επειδή, θεάμενος αυτήν, στην Εκκλησία, σε διαπερνά η σκέψη: «εδώ είναι η Βασιλεία των Ουρανών»

Η μοναχή Ιουλιανία αναδείκνυε το ύφος της παλαιάς Αγιογραφίας κι έλεγε ότι η γλώσσα της παλαιάς εικόνας είναι σημαντική, αν μη τι άλλο επειδή κάποιος, ευρισκόμενος στην Εκκλησία και κοιτάζοντάς τη, διακατέχεται από τη σκέψη: «Εδώ είναι η Βασιλεία των Ουρανών». Η εικόνα μιλά ξεκάθαρα περί αυτού. Η μοναχή το θεωρούσε αυτό ως κάτι το πολύ σημαντικό. Η ίδια ζωγράφιζε, ακολουθώντας διάφορα ύφη, αγαπούσε ιδαίτερα, όμως, τη ρωσική τέχνη των XIV-XVI αι. Επιπλέον, επιδείκνυε πολλή λεπτότητα στα σύνολα. Για παράδειγμα, στα εικονοστάσιά της στην εκκλησία της Τριαδικής Λαύρας του Αγίου Σεργίου βλέπει κανείς «ίχνη» και από ρελιέφ του 18ου αιώνα και από τη ζωγραφική του 19ου αιώνα, αν και, φυσικά, δεν ζωγράφιζε σύμφωνα με το ύφος του 18ου-19ου αιώνα.

Στα πρώτα βήματα της Σχολής μας, παρόντες ήταν και δίδασκαν μαθητές της μοναχής Ιουλιανίας, καθώς και μαθητές των μαθητών της, μεταξύ των οποίων και η εγγονή της, Νατάλια Γιευγένιεβνα Αλντόσινα, και η Γιεκατερίνα Σεργκέγιεβνα Τσουρακόβα. Σήμερα αρκετοί απόφοιτοι της Σχολής διδάσκουν Αγιογραφία εδώ.

Ο Αρχιμανδρίτης Λουκάς, ο πατήρ Σεργκιέι Τσουρακόφ και οι δάσκαλοι της Αγιογραφίας (από αριστερά προς τα δεξιά: Σ. Λ. Ταράσοβα, Ν. Ε. Αντόλσινα, Λ. Α. Αρμέεβα, Α. Ν. Σολντάτοβ, [πατήρ Σεργκιέι, Αρχιμανδρίτης Λουκάς], Α. Β. Αλιόσιν, Ε. Α. Μπελομποροντόβα, Β. Α. Ερμίλοβ, Α. Β. Ζντάνοβιτς

– Οι μαθητές της Σχολής Αγιογραφίας λαμβάνουν πρώτα μια βασική κοσμική εκπαίδευση στην Τέχνη;

– Όσοι έρχονται σ’ εμάς, κάνουν τα πρώτα τους βήματα στην Αγιογραφία, αν και συχνά δεν είναι αρχάριοι στις Καλές Τέχνες. Μια ιδιαίτερη περίπτωση, που θέλει και προσοχή από μέρους μας, είναι όταν έρχεται σ’ εμάς να σπουδάσει ένας φτασμένος ζωγράφος, οπότε καθόμαστε και σκεφτόμαστε πολύ σοβαρά, για το αν μπορούμε να τον βοηθήσουμε. Σε τελική ανάλυση, μπορεί να έχει ήδη αποκτήσει κάποιες δεξιότητες στην Τέχνη, που δεν μπορεί να ξεπεράσει. Πρέπει να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε εάν δεν έχει μόνο δημιουργικές δυνατότητες, αλλά αν έχει συνάμα και την επιθυμία ν’ αφήσει πίσω του μερικά από τα επιτεύγματά του και να ξεπεράσει τα όρια του δημιουργικού του "Εγώ". Δεν είναι απλό εγχείρημα. Ξέρω ότι κάποιος που έχει ήδη μια προεκπαίδευση στην Τέχνη κι έχει και πρακτική εμπειρία, δεν μπορεί πάντα ν’ αφομοιώσει άλλες αρχές και προσεγγίσεις. Τέτοια ήταν η περίπτωση με κάποιον, που δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τον εαυτό του και απλά εγκατέλειψε την Σχολή μας. Είναι σημαντικό να έχουμε υπ’ όψιν ότι οι όποιες επαγγελματικές δεξιότητες μπορούν να βοηθήσουν στη δουλειά με τη σύνθεση και το χρώμα, αλλά, ταυτόχρονα, πρέπει να είναι κανείς αποφασισμένος να τις αφήσει πίσω του. Κάτι τέτοιο, βέβαια, απαιτεί πνευματική ωριμότητα.

Κάθε χρόνο αποφοιτούν περί τα 20 άτομα και, φυσικά, επιστρέφουν στην επισκοπική περιφέρειά τους, εργάζονται πάνω στη ζωγραφική σε διαφορετικές εκκλησίες. Είναι, βλέπετε, ένας τύπος εργασίας που δεν συνδέεται μ’ ένα συγκεκριμένο μέρος.

Μερικοί από τους πτυχιούχους διδάσκουν Αγιογραφία στη Σχολή μας, στο Πανεπιστήμιο «Άγιος Τύχων», σε Σχολές Αγιογραφίας, σε Σεμινάρια και Θεολογικές Σχολές διαφορετικών Επισκοπών. Eργάζονται σε εργαστήρια Αγιογραφίας, είτε ευρισκόμενα στην επισκοπική περιφέρεια είτε σε μοναστήρια. Μέχρι στιγμής, οι απόφοιτοι δεν είχαν μεγάλα προβλήματα με την ανεύρεση εργασίας. Οι καλοί αγιογράφοι έχουν ζήτηση. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου πελάτες επικοινώνησαν μαζί μας στη Σχολή, ζητώντας μας μάστορες του είδους, ικανούς ν’ αγιογραφήσουν μια εκκλησία ή ένα εικονοστάσι εντός μικρής προθεσμίας. Aυτοί οι μάστορες ήταν τόσο πολυάσχολοι ήδη, που με δυσκολία δώσαμε κάποια σύσταση.

Εικονοστάσι και τοιχογραφίες της Εκκλησίας της Γεννήσεως της Θεοτόκου και των Αγίων Βασιλομαρτύρων στο Λονδίνο

– Το έργο αγιογράφησης των εκκλησιών, το οποίο επιτελούν οι απόφοιτοι της Σχολής και οι μαθητές τους, είναι ένα είδος «σήμα κατατεθέν». Αλλά συμβαίνει, καμιά φορά, για τέτοιες δουλειές να προσλαμβάνουν μη επαγγελματίες. Υπάρχει κάποιος που να διασφαλίζει την ποιότητα του παραγόμενου έργου στους ναούς;

– Είμαι της γνώμης ότι η Επιτροπή πασών των Εκκλησιών πρέπει να έχει περισσότερες εξουσίες, για ν’ ασχοληθεί με σημαντικά θέματα και να εξετάσει τα πιο σημαντικά εκκλησιαστικά σύνολα. Σε ορισμένες επισκοπές λειτουργούν τοπικές επιτροπές, που εξετάζουν τα κάθε λογής μεγάλα έργα: Την αγιογράφηση των εκκλησιών, το ίδιο το χτίσιμο ενός ναού, αλλά και των εικονοστασίων. Είναι σαφές ότι είναι αδύνατο να εξεταστεί εξονυχιστικά η κάθε εικόνα. Σε κάθε περίπτωση, η ευθύνη βαραίνει τον ιερέα, τον «πελάτη». Σε ορισμένα μέρη υπάρχουν ειδικοί, που είναι υπεύθυνοι για τη συντήρηση των ιστορικών μνημείων και αυτοί διασφαλίζουν ότι η όποια τοιχογραφία σε ναούς-μνημεία, δεν χαλά τη γενική εμφάνιση.

Οι εξουσίες-καθήκοντα της Επιτροπής πασών των εκκλησιών είναι πράγματα που διευκρινίζονται ακόμη, δεν έχουν οριστικοποιηθεί.

Στις επιτροπές, όπου όλα αυτά λίγο-πολύ λειτουργούν, υπάρχουν πάντα κληρικοί με παιδεία σε θέματα Τέχνης, οι οποίοι είναι σε θέση να παράσχουν μια επαρκή αξιολόγηση: Εργαζόμενοι σε μουσεία, εργαζόμενοι πάνω σε πολιτιστικά θέματα.

Μια, εντός λογικών πλαισίων, ρύθμιση, μόνο προς το καλύτερο θα συνέβαλε. Ειδικά αν δεν υπάρχει γραφειοκρατία

Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται όταν εμφανιστεί κάποια νέα φουρνιά από μάστορες στο είδος τους. Ίσως αυτοί να έχουν κάτι το καινούργιο να προτείνουν και η όποια πρότασή τους θα πρέπει να εξεταστεί με τη δέουσα προσοχή. Μια ρύθμιση, εντός λογικών ορίων, μόνο προς το καλύτερο θα συνέβαλε. Αλλά δεν πρέπει να υπάρχει γραφειοκρατία. Πρέπει ακόμα να υπάρχει ελευθερία, ακόμη και το δικαίωμα στο να γίνονται λάθη.

– Εάν, ξαφνικά, σας ρωτούσαν: "Επιλέξτε σε ποια εκκλησία θ’ ασκήσετε τα καθήκοντά σας", εσείς ποιου αιώνα θα διαλέγατε;

– Νομίζω ότι θ’ αρνιόμουν μια εκκλησία του 18ου αιώνα. Το παιχνιδιάρικο και με υπερβολή στην διακόσμηση στυλ μπαρόκ δεν με βοηθά να προσευχηθώ. Μερικές φορές υπηρετήσαμε εδώ στην Λαύρα στην εκκλησία της Παναγίας του Σμολένσκ και είναι αξιοσημείωτο ότι στη διάρκεια της αναστήλωσης της Λαύρας μετέφεραν ολόκληρο το εικονοστάσι του 18ου αιώνα στην εκκλησία. Ένα αρμονικό και όμορφο σύνολο, μεν, αλλά σε αυτόν τον ναό δεν υπάρχει σχεδόν καμιά εικόνα για να προσευχηθεί κανείς: Η αίσθηση που σου δημιουργούν οι όποιες εικόνες εκεί είναι κάτι το διαφορετικό. Οι προσευχόμενοι δεν κοιτούν εικόνες.

Δεν είναι τυχαίο ότι κατά τον 18ο-19ο αιώνα συχνά προσεύχονταν με το βλέμμα κατεβασμένο. Και πώς να προσευχηθείς, βέβαια, μπροστά σε μια εικόνα που μοιάζει πιο πολύ με κοσμικό πίνακα ζωγραφικής.

Η πραγματική εικόνα είναι ο κόσμος του Ουρανού.

Όταν η μοναχή Ιουλιανία ζωγράφιζε τις εικόνες του πλευρικού ιερού στην Τράπεζναγια (ΣτΜ: Εκκλησία με Τράπεζα) της Λαύρας, φυσικά κι έλαβε υπ’ όψιν την υπάρχουσα διακόσμηση: Το ότι ο ναός είναι του 17ου αιώνα, αλλά στην ίδια την Tράπεζα, ότι τα ρελιέφ και η ζωγραφική είναι ύστερης εποχής. Φυσικά, θα ήταν λάθος να ζωγραφίσει κανείς χρησιμοποιώντας το σύστημα χρωμάτων των εικόνων του Αγίου Αντρέι Ρουμπλιόφ ή του Διονυσίου. Δεν θα υπήρχε αρμονικός συνδυασμός με τον εσωτερικό χώρο. Ως αποτέλεσμα, η μοναχή ζωγράφισε εικόνες χρησιμοποιώντας αναλογίες χρωμάτων του 19^ου, κυρίως, αιώνα, για ν’ αποφευχθεί η παραφωνία. Αυτό το παράδειγμα δείχνει ότι εκεί που μπορεί κανείς να προσεγγίσει την παλαιά ορθόδοξη τέχνη, καλό είναι να το πράττει. Ακόμη και τα παλιά χρόνια, δεν απέδιδαν και τόση προσοχή στην απόλυτη στιλιστική ενότητα. Η εικόνα δεν πρέπει να «θολώνει» την αντίληψη του πιστού του ναού, δεν πρέπει να μοιάζει με ξένο σώμα.

Αρχιμανδρίτης Λουκάς (Γκολοβκόφ)

– Ο εικονογραφικός κανόνας αλλάζει με την πάροδο του χρόνου και, για παράδειγμα, οι διαφορές ανάμεσα στο στυλ του 14ου αιώνα και αυτό του 17ο αιώνα είναι μεγάλες κι ευδιάκριτες. Τι το καινούργιο έφεραν στην εικονογραφία οι ΧΧ, ΧΧΙ αιώνες; Ίσως εικόνες νέων Αγίων;

– Η Τέχνη υπήρξε πάντα καθρέφτης της εποχής της. Άλλο θέμα, βέβαια, αν ήδη τον 16ο αι. παρατηρείται μια «νοσταλγία» των παλαιών χρόνων. Είναι προφανές ότι ορισμένες εικόνες δημιουργήθηκαν με γνώμονα κάποια συγκεκριμένη εποχή. Είναι αναπόφευκτο για κάποιον, που έχει μελετήσει και μάθει, να δημιουργήσει κάτι δικό του.

Τον 20ο αιώνα, η Εικόνα ήταν που έφερε πολλούς στην Εκκλησία. Η Σχολή μας έχει ως στόχο την αφομοίωση της εμπειρίας των παλαιών χρόνων. Το βάθος της Ορθοδοξίας και το βάθος του πολιτισμού διεισδύουν στον άνθρωπο μέσω της Εικόνας και αυτό και στο επίπεδο του συνειδητού, αλλά και του υποσυνείδητου, ακόμη δηλαδή και αν δεν το αντιλαμβανόμαστε.

Όταν ζωγραφίζει κανείς εικόνες αγίων νεομαρτύρων, πολλά είναι τα εικονογραφικού περιεχομένου ερωτήματα, σχετικά με τα χαρακτηριστικά, τα ρούχα και την ομοιότητα. Αν το πρόσωπο δεν μοιάζει με το πρωτότυπο, μπορεί αυτό ν’ αποτελέσει εμπόδιο στη συσχέτιση με το πρωτότυπο. Είναι δύσκολο να προσεύχεσαι μπροστά σε μια κακοφτιαγμένη εικόνα, η οποία δεν αντικατροπτίζει την πραγματικότητα. Πάρτε για παράδειγμα τις εικόνες του Αγίου Νικολάου. Είναι όλες τους διαφορετικές. Παρ’ όλα αυτά, αναγνωρίζουμε τον Άγιο πάντα, ακόμα και σε απουσία αναγραφής του ονόματός του. Και αυτό γιατί γνωρίζουμε το Πρόσωπο του Αγίου, γνώση η οποία συσσωρεύτηκε στο πέρασμα του χρόνου. Υπό αυτήν την έννοια, η επιτυχής «απεικόνιση» ενός νέου Αγίου δεν είναι εύκολη υπόθεση.

Η μη αυστηρή προσέγγιση στο θέμα της Θεολογίας των εικόνων, στις έννοιες που σχετίζονται με την ένδυση και τα διάφορα χαρακτηριστικά, επηρέασαν τη σύγχρονη Αγιογραφία. Μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι οι εικόνες της περιόδου αυτής φτιάχτηκαν απερίσκεπτα, υπό κάποια έννοια. Για παράδειγμα, θεωρώ, και είμαι κατηγορηματικός σε αυτό, ότι η εικόνα "Σωτήρ του Τσερνόμπιλ" είναι ανεπιτυχής. Δεν μου αρέσει καμία από τις εικόνες της Θεομήτορος "Αναστάσιμο Ρως". Δεν μου αρέσουν όχι μόνο επειδή η πηγή είναι αμφίβολη, αλλά, βλέπετε, και η ανάλυση της εικόνας εγείρει πολλά ερωτήματα: Σε αυτήν απεικονίζεται η Μητέρα του Θεού και πολλές εκκλησίες στο κάτω μέρος. Άλλα ανθρώπους δεν βλέπεις πουθενά. Προς τι όλες αυτές οι εκκλησίες; Για ποιους είναι όλες αυτές; Σε τελική ανάλυση, το σημαντικότερο πράγμα είναι η ανάσταση της ανθρώπινης ψυχής. Υπό αυτήν την έννοια, η όλη σύνθεση της εικόνας είναι ατυχής.

Εξέταση 2015

Στην εικόνα απεικονίζεται η Παναγία και στο κάτω μέρος πολλές εκκλησίες. Αλλά πουθενά δεν βλέπεις ανθρώπους. Για ποιον είναι όλες αυτές οι εκκλησίες, τότε;

Ξεκινώντας από το δεύτερο-τρίτο έτος, στη Σχολή δίνουμε εργασίες ανάλυσης μιας εικόνας, στις οποίες πρέπει να δουλέψουν οι ίδιοι οι σπουδαστές. Βλέπουμε καινούρια έργα ζωγραφικής εικόνων να δημιουργούνται σήμερα. Οι εικονογράφοι αναζητούν έμπνευση σε παλιές εικόνες, αλλά δημιουργούν κάτι δικό τους, νέο από γραφική άποψη, σχέδιο, με νέα σύνθεση χρωμάτων.

Δεν βλέπω κάτι το σπουδαίο να λαμβάνει χώρα στον χώρο της Τέχνης, γενικά. Στον 20^ο αιώνα φτάσαμε μέχρι την Άρνηση (ΣτΜ: Αρνηση της αντικειμενικότητας, καθ’ ότι θεωρήθηκε εμπόδιο στην Τέχνη), στo «Μαύρo Τετράγωνο» (ΣτΜ: του Μαλέβιτς), ή σε υπερβολές. Ο καλλιτέχνης, προσπαθώντας να κινηθεί προς μια ζωγραφική που ανατανακλά τη ζωή, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, βασίζεται στην κεκτημένη εμπειρία. Και ακόμη και αν κάποιος κοσμικός ή εκκλησιαστικός καλλιτέχνης είναι σε κάποια φάση επαναθεώρησης της εμπειρίας αυτής, παραμένει, παρ’ όλα αυτά μέσα, στο πλαίσιο των παραδόσεων.

– Συμφωνείτε ότι το «Μαύρο Τετράγωνο» αποτελεί επανάσταση στην παγκόσμια τέχνη;

– Δεν θα ήθελα να εκφράσω άποψη επ’ αυτού. Εν ολίγοις και σε γενικές γραμμές, θεωρώ ότι πρόκειται περί καταστροφής της Τέχνης. Είναι σαφές ότι το έργο θέλει να εκφράσει κάτι. Αλλά αντί να είναι κάτι το όμορφο, αυτός ο καμβάς λειτουργεί προς μια καταστροφική κατεύθυνση. Λίγοι το καταλαβαίνουν αυτό. Πολλά τα συναισθήματα που προκαλεί.

– Τι επιδρά αρνητικά στη σύγχρονη εκκλησιαστική τέχνη;

– Η βιασύνη. Η επιθυμία να γίνουν τα πάντα φθηνά και γρήγορα. Επίσης, η πτώση στο επίπεδο της καλλιτεχνικής παιδείας, του πολιτισμού.

Συζήτηση κατά την προβολή. Οκτ. 2018

– Υπάρχει δημιουργικός συναγωνισμός μεταξύ των σπουδαστών σας στην Αγιογραφία;

– Σ’ εμάς βλέπει κανείς κάτι το διαφορετικό. Δεν υπάρχει ανταγωνισμός. Σίγουρα υπάρχουν αυτοί που επιδεικνύουν καλύτερα αποτελέσματα και οι υπόλοιποι ακολουθούν τα χνάρια τους. Οι σπουδαστές είναι ένας ζωντανός οργανισμός, μια οικογένεια, θα λέγαμε, όπου η επιτυχία του ενός βοηθά τον άλλο. Η επιτυχία αυτού που είναι δίπλα σου σε εμπνέει, σ’ ευχαριστεί και αυτό βοηθά τους άλλους. Έχουμε εικονογράφους από τη Μόσχα και από την ευρύτερη περιοχή της, καθώς και από πιο απομακρυσμένα μέρη της χώρας, οι οποίοι προσπαθούν να έρθουν στη Σχολή μας, για να υποστηρίξουν τις εργασίες, για να δουν με τα μάτια τους και να χαρούν με τη δουλειά των αδελφών τους.

– Δεν είναι η κατάλληλη ώρα για κάνει κανείς σχέδια για το μέλλον. Ελπίζουμε, ωστόσο, ότι σύντομα θα έχουμε άρση των περιορισμών στην καθημερινότητά μας και ότι η ζωή θα επιστρέψει σταδιακά στην κανονικότητα και ότι η παρουσίαση των διπλωματικών εργασιών στην Αγιογραφία, στη Θεολογική Σχολή της Μόσχας, θα πραγματοποιηθεί και ότι θα έχουμε ακόμη θέματα προς συζήτηση.

– Ελπίζω ότι σύντομα θα είμαστε σε θέση να πραγματοποιήσουμε την παρουσίαση των διπλωματικών εργασιών των αποφοίτων του 2020 και να χαρούμε με την καρδιά μας την επιτυχία τους.

Παρουσίαση διπλωματικής εργασίας, Δεκ. 2019

Και ακόμη μερικά πράματα αναφορικά με τον πατέρα Λουκά

Μαργκαρίτα Προσκουρόβα, απόφοιτος 1994:

– Την πρώτη χρονιά που ο πατήρ Λουκάς ανέλαβε διευθυντής της Σχολής Αγιογραφίας, κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων, ο ίδιος και μια ομάδα σπουδαστών πήγαν στη Μονή των Σπηλαίων του Πσκοφ. Ο γέρων Ιωάννη (Κρεστιάνκιν) ευλόγησε αμέσως τον πατέρα Λουκά να τελέσει τη Λειτουργία μαζί του και στη συνέχεια τους δέχτηκε με μεγάλη θέρμη στο κελλί του. Ρώτησε για τη Σχολή, αστειεύτηκε πολύ, τους ράντισε γενναιόδωρα με άγιο ύδωρ, ειδικά τον πατέρα Λουκά, μέχρι που να τον κάνει μούσκεμα. Ο γέρων είπε στους σπουδαστές: "Τι ταπεινό διευθυντή που έχετε!" Λέγεται ότι ο π. Ιωάννης είπε στον π. Λουκά να μην «παίζει» το αφεντικό με τους σπουδαστές του, αλλά να είναι γι’ αυτούς πατέρας και «ακόμη και μητέρα». Αυτήν τη συμβουλή ο πατήρ Λουκάς την ακολούθησε στη συνέχεια πιστά και οι σπουδαστές του το ένιωθαν πάντα και το νιώθουν ακόμη και σήμερα, για περισσότερο από ένα τέταρτο του αιώνα τώρα.

Αγιογραφία στο εργαστήριο. Φεβ. 2016

Άννα Γκοροντανιένκο, απόφοιτος του 2000:

– Για κάποιον της σημερινής εποχής, που έχει καλομάθει στις ανέσεις και ο οποίος δεν έχει βιώσει δύσκολες καταστάσεις, πιθανότατα η ιστορία μου να φαντάζει αποκομμένη από την πραγματικότητα, ίσως και παντελώς άχρηστη. Σχολή Αγιογραφίας στη Θεολογική Ακαδημία της Μόσχας... Τι έχει το τόσο ξεχωριστό αυτή η Σχολή, πώς διέφερε και διαφέρει από άλλα θεολογικά και κοσμικά εκπαιδευτικά ιδρύματα; Μπήκα στη Σχολή Αγιογραφίας στο τέλος της δύσκολης δεκαετίας του 1990. Πρέπει να λάβει κανείς υπ’ όψιν τις συνθήκες της εποχής: Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν είχαν ακόμη «χαλάσει». Δεν υπήρχε καμία βιομηχανία θεάματος τότε, ούτε υπήρχε αφθονία προϊόντων από το εξωτερικό, αλλά ούτε και το χάδι της γονικής αγάπης. Πιθανότατα, ακριβώς αυτές οι περιστάσεις να ήταν που συνέβαλλαν στην πνευματική αναζήτηση, στην προώθηση των πνευματικών αξιών. Αυτές οι συνθήκες έκαναν το άτομο να εκτιμά αυτό που είχε: Από την πρωινή αχτίδα του ήλιου έως τις μπότες που δεν ήταν του μεγέθους του.

Μοναχή Αθανασία (Ιβάνοβα). Καθεδρικός ναός των Αγίων του Λίπετσκ, 2012. Την εποχή που μπήκα ως σπουδάστρια στη Σχολή Αγιογραφίας, ζούσαν εντός των τειχών της γύρω στις 70 ψυχές... Τώρα, ως μητέρα τεσσάρων παιδιών, καταλαβαίνω πόσο μεγάλη ευθύνη είναι να έχεις κάποιον υπό την καθοδήγησή σου, είτε αυτά είναι παιδιά είτε είναι σπουδαστές. Και τι χρειάζονταν, τι αναζητούσαν αυτές οι ψυχές; Φυσικά, την Αγάπη! Αυτήν την Αγάπη, που δεν συμβαδίζει με την υπερηφάνεια, ούτε σε κάνει να θέλεις να «κάνεις το δικό σου» ούτε χωράει μέσα της ο θυμός ούτε η κακή σκέψη, που δεν χαίρεται για την απουσία της Αλήθειας, αλλά που χαίρεται για την Αλήθεια, που συμβαδίζει με την υπομονή και που εκδηλώνεται αδιαλείπτως.

Ο Διευθυντής της Σχολή Αγιογραφίας, ηγούμενος Λουκάς, είναι αυτός που κομίζει αυτήν την Αγάπη, σε μεγάλο βαθμό. Που την κομίζει, αλλά και που τη διαμοιράζει σε όλους. Την πρώτη φορά που τον βλέπεις, σκέφτεσαι απλά κι ωραία: "Διαχειριστής" και τίποτε παραπάνω. Ο ίδιος ο πατήρ αναφερόταν στον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο: «Και ποιος θα σκεφτεί για σας; Ο διευθυντής;» Από την άλλη μεριά, έχει ένα μοναδικό χάρισμα: Είναι άχρηστο να προσπαθείς ν’ αποκρύψεις κάτι από αυτόν. Ντρεπόμουν πάντα (και τώρα ακόμη) να πέσει πάνω μου το ευαίσθητο βλέμμα του, γιατί ο διευθυντής είναι υπεύθυνος για τα πάντα και τους πάντες.

Καθαγιασμός των εικονογράφων. Οκτ. 2018 Το τρίτο μοναδικό χάρισμα του πατρός είναι η ικανότητά του να είναι πάντα την κατάλληλη στιγμή στο κατάλληλο μέρος: Είτε το παρακάναμε, από άποψης χρόνου, πίνοντας τσάι στο διάλειμμα από τα εργαστήρια είτε επρόκειτο περί πνευματικών εξομολογήσεων/αποκαλύψεων αδελφών μεταξύ τους (ο πατήρ κατέβαινε από τον δεύτερο όροφο τη στιγμή ακριβώς που όλα αυτά συνέβαιναν στον πρώτο όροφο)... Και αν κάποιος έμοιαζε χαμένος μέσα στην μελαγχολία του, στα όρια της απελπισίας, ε, αυτό το άτομο θα σκόνταφτε σίγουρα πάνω στον διευθυντή, ο οποίος ήδη από απόσταση, με μια χειρονομία του χεριού του, θα τον καλούσε σε μια ανοιχτή συζήτηση μεταξύ τους. Κανέναν δεν άφηνε απαρηγόρητο. Ο πατήρ ήξερε να χαίρεται μ’ εκείνους που χαίρονταν και να κλαίει (κυριολεκτικά να κλαίει) με αυτούς που έκλαιγαν.

Χάρη στη σοφή καθοδήγησή του, βρήκα το μονοπάτι μου στη ζωή μου. Αλλά ας το αφήσουμε αυτό στην άκρη, ίσως για ένα άλλο δοκίμιο. Υποθέτω ότι δεν είμαι η μόνη που έχει βιώσει αυτά που αναφέρω. Θα ήθελα να προσθέσω ότι δεν είναι όλοι ικανοί να καθοδηγήσουν τις ψυχές καλλιτεχνών, ατόμων, δηλαδή, με πολλές παραξενιές και φιλοδοξίες. Πραγματικά δεν είναι κάτι για τον καθέναν μια τέτοια ασχολία: Τους κοιτάς όλους αυτούς και είναι να τρελαίνεσαι ο ίδιος! Μέλημα του Διευθυντή της Σχολής Αγιογραφίας της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας ήταν η ενασχόληση με μια οικογένεια αποτελούμενη από ετερόκλητες αδελφές και αδελφούς, ενασχόληση όπου θέτει σε λειτουργία μια αυθεντική αντίληψη περί αδελφότητας και αδελφοσύνης. Και αυτό το ένιωσαν όλοι οι ερχόμενοι σ’ επαφή με αυτό το περιβάλλον. Οι χοράρχες μάς ζήλευαν: «Σαν να βλέπουμε μια κότα με τα κοτοπουλάκια, όταν βλέπουμε τον πατέρα κι εσάς». Έτσι και ήταν.

Θυμάμαι ένα από τα σαββατοκύριακα, που επισκεπτόμασταν ιερά μέρη με τον πατέρα. Μια ουρά από ετερόκλητους αγιογράφους εκτεινόταν από τη Λαύρα μέχρι το σημείο παρατήρησης (ΣτΜ: Ένα σημείο, όπου έχει κανείς καλή θέα της Λαύρας), περπατώντας προς τον σταθμό. Ο πατήρ Λουκάς, με μεγάλα βήματα, τρέχει μπροστά, για να μετρήσει τα «κοτοπουλάκια» του, με λυγισμένο το δάχτυλο. Στο γραφείο εισιτηρίων ακούγεται η φωνή του διευθυντή: "Εβδομήντα παιδικά!". Και από πίσω ακούγεται σούσουρο: "Μα, πάτερ..." Για να έρθει η απάντηση του διευθυντή: "Μα αφού παιδιά είστε!". Αυτά τα λόγια θα ηχούν στ’ αυτιά μου για πολύ καιρό. Αυτά τα λόγια είναι μια απάντηση στις αμήχανες και δυσαρεστημένες ματιές των μεγάλων μου παιδιών, μερικές φορές αμήχανες από την υπερβολική μητρική φροντίδα...

Περίπατος

Στο γραφείο εισιτηρίων ακούγεται η φωνή του διευθυντή: "Εβδομήντα παιδικά!". Και σ’ εμάς: "Μα παιδιά είστε!".

Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Στην Τράπεζα, στους σπουδαστές σερβίρουν ψάρι, αλλά μερικοί, που διψούν για πιο πολλά κατορθώματα, το αρνούνται και κάνουν αυστηρή νηστεία. Με την κακή μου υγεία, κατάφερα ήδη ν’ «αποκτήσω ένα όνομα» εδώ στη Σχολή, δεν ονειρευόμουν ποτέ τίποτε κατορθώματα. Γι' αυτό και με εξέπληξε η θέα ενός θυμωμένου διευθυντή, που έσπευσε στα εργαστήρια, πιάνοντάς με από τ’ αυτιά μου και απειλώντας να τα ξεριζώσει, κάνοντάς τους «μασάζ». "Μα τι έκανα;", κατάφερα να φωνάξω, προτού πετάξουν σπινθήρες τα μάτια μου. Ωστόσο, η ίδια ερώτηση επαναλήφθηκε από τις αδελφές, που μαζεύτηκαν όλες τριγύρω. "Μα δεν τρώει ψάρι!". Ο πατήρ άφησε τ’ αυτιά μου, δίνοντάς τους την ευκαιρία να «επιβιώσουν». "Πάτερ, τρώω ψάρι!". είπα πειραγμένη. «Ναι, πρέπει να τρώει τα πάντα! Διαφορετικά θα μας μείνει στα χέρια!» φώναξε ο πατήρ, προσπαθώντας να προλάβει την όποια αντίδραση των παρευρισκόμενων. Εκείνη την εποχή δεν υποπτευόμουν καν ότι είχα διαβήτη, παρά τις τακτικές λιποθυμίες, και να που ο διευθυντής ήξερε καλύτερα απ’ οποιονδήποτε γιατρό τι χρειάζεται. Και τα καημενούλια τ’ αυτάκια μου άξιζαν πλήρως αυτό το «μασάζ», ακόμη και αν οι λόγοι γι’ αυτό το «μασάζ» μού ήταν τότε άγνωστοι, αλλά όχι στον διευθυντή.

Καθεδρικός ναός των Αγίων της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας. Κόρτσουκοβα Άννα. Οκτ. 2018 Χειμώνας. Παγετός, -33C °. Ιδιαίτερα δύσκολες καιρικές συνθήκες, για κάποιον που έχει έρθει από τη Μολδαβία ή από την Ουκρανία. Το ψύχος με «έκλεισε» σ’ έναν θάλαμο απομόνωσης για τρεις ημέρες, με διάγνωση «νευροκυταρρικής δυστονίας». Φεύγοντας από τον θάλαμο απομόνωσης, πάω αμέσως στον πατέρα Λουκά, ο οποίος διανέμει ζεστά ρούχα, που είχαν απομείνει από πρώην πτυχιούχους (θα υπενθυμίσω στους σύγχρονους νέους ότι εκείνα τα χρόνια δεν γινόταν λόγος περί φίρμας ρούχων και παπουτσιών). Χώνομαι πίσω από τις πλάτες ψηλών συμφοιτητών. Ο πατήρ Λουκάς δίνει μπότες (μιλάμε για πολυτέλεια τώρα). Κι ενώ τ’ αδέρφια περιμένουν ανυπόμονα τη σειρά τους, ακούγεται η φωνή του διευθυντή: «Γυναικείο μέγεθος! Αδελφοί, το μέγεθος είναι γυναικείο!» Ο ήλιος της παγωνιάς μοιάζει να έχει γίνει τρυφερός, με την απαλή ζεστασιά που χαρίζει στα πόδια μου. Μου είναι δύσκολο να περπατώ με αυτές. Τώρα, το κατά πόσον ένα μέγεθος 45 μπορεί να είναι γυναικείο, δεν θέλω ούτε να το σκέφτομαι. Χαμογελάω και βλέπω τον ιερέα να περπατά στο μονοπάτι της Ακαδημίας. "Λοιπόν;", ρωτάει. Το γεμάτο ευχαρίστηση χαμόγελό μου είναι η καλύτερη απάντηση. "Σαν στο σπίτι σου, ε!", συνοψίζει ο πατήρ Λουκάς και τρέχει μακριά και η καρδιά μου χτυπά δυνατά στην ανάμνηση του σπιτικού μου, αν και όχι για πολύ. Επειδή τώρα, εδώ στη Σχολή Αγιογραφίας, νιώθω σαν στο σπίτι μου. Και μπορώ να πω με σιγουριά ότι μια τέτοια φροντίδα έγινε αισθητή απ’ όλους τους σπουδαστές...

Σάτκοφ Κωνσταντίνος. Καθεδρικός ναός των Αγίων της Δαμασκού. 2017 Δεκαπέντε χρόνια μετά την αποφοίτησή μου από τη Σχολή, έτυχε να βοηθήσω τον άντρα μου να ζωγραφίσει μια εικόνα στην αίθουσα Αγιογραφίας, δίπλα στο ξυλουργείο της Αδελφότητας. Δύο αδέλφια πέρναγαν ένα τραπέζι από την πόρτα. Λόγω έλλειψης συντονισμού των κινήσεών τους, δεν τα κατάφεραν, για να «εισπράξουν» άμεσα την επίπληξη του διευθυντή, ο οποίος έτυχε να περνά από ’κεί εκείνην τη στιγμή: "Καμία καθολικότητα, τίποτε!" Ναι, ο πατήρ Λουκάς παρέμεινε αυτός που ήταν πάντα. Και η αγάπη του, σταθερά η ίδια. Και αν δεν υπάρχει «καθολικότητα» ανάμεσα στους ανθρώπους, τότε όχι μόνο τραπέζια δεν θα μπορούν να περάσουν από μια πόρτα, αλλά ούτε και θα τα βγάλουν ποτέ πέρα με οποιαδήποτε άλλη δοκιμασία και όλη τους η ζωή κινδυνεύει να πάει στράφι. Ο αγαπημένος μας πατέρας Λουκάς εξακολουθεί να είναι απαράλλαχτος φορέας της αγάπης του Χριστού και τα «κοτοπουλάκια» του μαζεύονται στη γιορτή του, για να πιουν τσάι. Η προσευχή του πατέρα Λουκά είναι σαν την προσευχή της μάνας: Έχει σώσει πολλούς και παραπάνω από μια φορά και σε δύσκολες καταστάσεις.

Ο πατήρ γυρίζει και με κοιτάζει επίμονα κι εγώ χαμηλώνω τα μάτια μου. Σκέφτομαι: "Μα γιατί;" Να, γιατί: Γιατί έχει μείνει μέσα μου πολύ λίγη από εκείνην την αγάπη, η οποία, σύμφωνα με τον Απόστολο Παύλο, ποτέ δεν σταματά να υπάρχει.

Γκαλίνα Προσκουρόβα :

– Οι αναμνήσεις μου συνδέονται μ’ εκείνην την ευχάριστη περίοδο, όπου δεν υπήρχε ακόμη ούτε Διαδίκτυο ούτε κινητή τηλεφωνία. Αν και είμαι βέβαιη ότι το επίπεδο δημιουργικότητας στη Σχολή δεν έχει αλλάξει πολύ, εκείνα τα χρόνια ζούσαμε σ’ έναν υπέροχο κόσμο, εντελώς διαφορετικό από τον περιβάλλοντα κόσμο, κάτι το πρωτόγνωρο. Ζούσαμε σ’ έναν κόσμο απόλυτης αφοσίωσης στην Αγιογραφία, στη δημιουργικότητα, στις από κοινού Λειτουργίες, τα γεύματα και τις προσευχές. Όλα αυτά μας έφεραν πολύ κοντά τον έναν με τον άλλον και μας έκαναν να δεθούμε μεταξύ μας. Και όλα αυτά, φυσικά, χάρη στην προσωπικότητα του διευθυντή της Σχολής, του πατρός Λουκά. Ενός εξαιρετικού ανθρώπου, ενός ανθρώπου με ζωντανή πίστη και αγάπη.

Και οι δάσκαλοί μας; Σε γενικές γραμμές, όλοι τους στη Σχολή είναι καταπληκτικοί! Ήμουν πολύ τυχερή που σπούδασα κοντά στον Α.Β. Ζντάνοβιτς, έναν ευαίσθητο δάσκαλο, που ξέρει πάντα πώς να βρει έναν τρόπο να επικοινωνεί με κάθε σπουδαστή, να φέρνει στην επιφάνεια τις ικανότητές του και να τους υποστηρίζει πάντα! Μιλάμε για πράγματα πολύτιμα στη διδασκαλία της ζωγραφικής εικόνων, όπως και σε οποιαδήποτε άλλη διδασκαλία.

Πολλές οι ενθυμήσεις μου από τη Σχολή. Στην εποχή μας υπάρχει πληθώρα πηγών, από τις οποίες μπορεί κανείς να μάθει για την εσωτερική της ζωή και να έχει επαφή εξ αποστάσεως, δεν υπάρχει κανένα μυστήριο ή μυστικό. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθεί να είναι ένα ιδιαίτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα, με τον δικό του κόσμο, τον δικό του τρόπο ζωής. Και, φυσικά, το έργο που παράγεται σε αυτήν τη Σχολή είναι υψηλού επιπέδου και ως προς την ομορφιά της εκτέλεσης, αλλά και ως προς τη δεξιότητα και το εσωτερικό περιεχόμενο.

Η Μαρία Γκλέμποβα, πρώην λέκτωρ του Πανεπιστημίου «Άγιος Τύχων» και του Κρατικού Ινστιτούτου Καλών Τεχνών Μόσχας Β. Ι. Σουρίκοφ:

– Σπούδασα στη Σχολή Αγιογραφίας την περίοδο 1992-1995. Όταν ξεκίνησα στη Σχολή, ο πατήρ Λουκάς ήταν βοηθός διευθυντή. Η Σχολή είχε μόλις 2 χρόνια λειτουργίας. Μ’ εντυπωσίασε η ζεστή κι ευγενική ατμόσφαιρα που δημιούργησε ο πατήρ Λουκάς. Με εξέπληξε η ζεστή και αγαθή στάση του απέναντι στους σπουδαστές.

Μποντάρενκο Μιχαήλ. «Κλίμαξ» Οκτ. 2018 Δεν έκανε ποτέ σχόλια, δεν ήταν ποτέ δηκτικός, αλλά συμπεριφέρονταν με ζεστασιά, προσεκτικά και είχε λεπτούς τρόπους. Αυτά όλα ευνοούσαν, φυσικά, την καλή συμπεριφορά και το να κάνουν κάποιον να ντρέπεται για τις όποιες ατυχείς πράξεις του. Στον πατέρα Λουκά έβρισκες αυτήν την ιδιαιτερότητα -δίδασκε μέσα από τη σιωπή κι έπειθε με την πραότητά του.

Ο πατήρ Λουκάς είχε οργανωτικό ταλέντο. Εκείνην την εποχή, η σύνθεση του σπουδαστικού σώματος ήταν πολύ άνιση, πολλοί ήταν αυτοί που μόλις τότε άρχισαν να εκκλησιάζονται, έχοντας πίσω τους μια κοσμική ζωή. Για να μάθουν οι σπουδαστές να συμπεριφέρονται σωστά, ξεχώριζε από το μάθημα αυτούς που ασκούσαν προσευχή και είχαν φόβο Θεού και που εκκλησιάζονταν για πολύ καιρό ήδη και τους έκανε αρχηγούς του μαθήματος, τους έδινε εντολές και αυτοί, μπορούμε να πούμε, εκκλησίαζαν κι εκπαίδευαν τους συμφοιτητές τους. Αργότερα, πολλοί από αυτούς έμειναν να εργάζονται ως βοηθοί του διευθυντή της Σχολής. Και κάπως έτσι χτίστηκε σιγά-σιγά η πνευματική ζωή της Σχολής.

Επίσης, ο πατήρ Λουκάς, έχοντας o ίδιος καλλιτεχνική παιδεία, συμμετείχε πολύ στη δημιουργική διαδικασία της αγιογραφίας, υποστήριξε όλες τις δημιουργικές αναζητήσεις και αποκαλύψεις μας. Η ίδια, για παράδειγμα, ξυπνούσα νωρίς κι έτρεχα στο στούντιο, όπου ζωγράφιζα μέχρι αργά, μερικές φορές παραλείποντας το γεύμα.

Τα πάντα στη Λαύρα προωθούσαν την αυτόνομη εμβάθυνση, τον στοχασμό και το άνοιγμα στη δημιουργικότητα. Η ατμόσφαιρα στη Σχολή ήταν δημιουργική και γεμάτη προσευχή. Ποτέ άλλοτε μετέπειτα δεν βίωσα κάτι τέτοιο με τόση ένταση. Ήμασταν πολύ χαρούμενοι που ζούσαμε στη Λαύρα, στη Σχολή Αγιογραφίας που μας έφερε όλους τόσο κοντά τον έναν με τον άλλον. Για μένα, όλοι οι απόφοιτοι της Σχολής είναι σαν συγγενείς μου -τόσο έντονη ήταν η αίσθηση της οικογένειας.

Όταν αποφοίτησα από τη Λαύρα, ήθελα πραγματικά να μείνω εκεί για να δουλέψω, αλλά ο πατήρ Ιωάννη (Κρεστιάνκιν) με ευλόγησε να εργαστώ στη Μόσχα, στο Ορθόδοξο Πανεπιστήμιο «Άγιος Τύχων». Άρχισα να διδάσκω Αγιογραφία. Ήταν πολύ δύσκολο και ζήτησα βοήθεια και συμβουλές από τον πατέρα Λουκά κι αυτός με βοήθησε πολύ, μοιράστηκε μαζί μου την εμπειρία και τη σοφία του. Μου έδωσε εικονογραφικά δείγματα προς αντιγραφή. Αργότερα η Σχολή άρχισε να δημιουργεί δείγματα Αγιογραφίας για όλες τις Σχολές Αγιογραφίας, που άνοιξαν πρόσφατα. Και ακριβώς όπως ο Άγιος Σέργιος έστειλε τους μαθητές του σε όλη τη Ρωσία, διδάσκοντάς τους την πνευματική μοναστική ζωή, η οποία χρησίμευε για να εκπαιδεύσει και να διαφωτίσει την Πατρίδα μας, έτσι κι εμείς, με την παιδεία μας από τη Λαύρα και από τον υπέροχο πατέρα Λουκά, ξανοιχτήκαμε στη Ρωσία και στο εξωτερικό, με δείγματα Αγιογραφίας, με εκπαιδευτικά προγράμματα και ιδρύσαμε μαθήματα Αγιογραφίας και Σχολές.

Ο Πρύτανης της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας και η Σχολή Αγιογραφίας. Φεβ. 2016