Οι Γέροντες τής Όπτινα περί ρωσικής λογοτεχνίας

Πηγή: Ιστοσελίδα τού Εκδοτικού Οίκου τού Πατριαρχείου Μόσχας

Μια επίσκεψη στην Μονή τής Όπτινα καθώς και η γνωριμία του με τον στάρετς Μακάριι υπήρξαν γεγονότα που σημάδεψαν την ζωή και το έργο τού Ν. Γκόγκολ. Αλλά και στο ίδιο το μοναστήρι, εκτιμούσαν ιδιαίτερα την πνευματική επιρροή που ασκούσε ο στάρετς στο έργο τού συγγραφέα.

Ο μοναχός Ιωσήφ στο άρθρο "Ν. Β. Γκόγκολ, Φ. M. Ντοστογιέφσκι, K. N. Λεόντιεφ στους Γέροντες τής Όπτινα", άρθρο που δημοσιεύθηκε το 1898 στο περιοδικό "Ψυχωφελές Ανάγνωσμα" έγραφε ότι ο στάρετς Μακάριι «είχε υψηλή πνευματική σοφία και μπορούσε, με τη βοήθεια τής Χάρης τού Θεού, να έχει ευεργετική επίδραση στον τρόπο σκέψης τού Ν. Β. Γκόγκολ δια τής εμφύσησης και τού φωτισμού τού μυαλού και τής καρδιάς του τελευταίου με τις αλήθειες της ορθόδοξης πίστης του Χριστού » ^[1].

Ο στάρετς Βαρσανούφιι περιέγραψε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ο Ν. Γ. Γκόγκολ έμαθε για το μοναστήρι και για τον στάρετς Μακάριι. Το ταξίδι στην Όπτινα ήταν πραγματικά αποτέλεσμα τής δράσης τής Πρόνοιας προς όφελος τού Γκόγκολ. Ας μάς επιτραπεί να παραθέσουμε ένα εκτενές απόσπασμα από την εξιστόρηση τού στάρετς Βαρσανούφιι στα πνευματικά του τέκνα, για να πάρουμε μια γεύση τού πόσο υψηλά αξιολογήθηκε η επίσκεψη τού συγγραφέα στο μοναστήρι.

Τον Γκόγκολ τον καλούσαν «πειραγμένο» ... Για πιό λόγο; Για την πνευματική αλλαγή που έφερε τα πάνω-κάτω μέσα του και μετά την οποία ο Γκόγκολ ακολούθησε σταθερά τον δρόμο της λατρείας. Πώς όμως έφτασε σε αυτό το σημείο;

Στην ψυχή του Γκόγκολ, από όσο τουλάχιστον μπορούμε να κρίνουμε από τις επιστολές που έχουν διασωθεί, και ακόμη περισσότερο από τις ιστορίες περί αυτού, υπήρχε πάντα δυσαρέσκεια με τη ζωή, αναζητούσε μια καλύτερη ζωή, αλλά δεν μπορούσε να την βρει. «Ο φτωχός γιός είχε ένα όνειρο», ξεκινά ένα από τα άρθρα του. <...> Υπήρχε ένα σπίτι στη Μόσχα όπου συγκεντρώνονταν όλη η αφρόκρεμα τής κοινωνίας εκείνης της εποχής, όχι της αριστοκρατίας, όμως, αλλά τής διανόησης. Ήταν το σπίτι του Παγκόντιν. Το πιό δημοφιλές θέμα συζήτησης εκείνη την εποχή ήταν αυτό τής αρέσκειας τού Θεού. Εκείνες τις μέρες, τα ενδιαφέροντα τής διανόησης ήταν κάπως διαφορετικά από αυτά στις μέρες μας. Δύσκολα θα έβρισκες άθεους. Αμφιβολίες υπήρχαν, και πολλές, μάλιστα, συζητήσεις περιστρέφονταν γύρω από το θέμα τού Θεού και τής Βασιλείας τών Ουρανών. Στον κύκλο τού Παγκόντιν ανήκε κι ο Γκόγκολ. Με τη χαρακτηριστική του έξαρση, ο Γκόγκολ μιλούσε πολύ για τις αναζητήσεις του, για το γεγονός ότι δεν έπρεπε να ζήσει όπως ζεί, αλλά από την άλλη, πώς ακριβώς έπρεπε να ζήσει, αυτό δεν το ήξερε.

– Διαβάστε το Ευαγγέλιο.

– Το διάβασα και η ανάγνωση αυτή είναι που με έκανε να καταλάβω ότι δεν πρέπει να ζήσω έτσι όπως ζώ τώρα, αλλά, από την άλλη, πώς να ξαναχτίσω τη ζωή μου, πώς να την κάνω ιερή – αυτό δεν το ξέρω.

– Κι όμως, πολλοί είναι αυτοί που έπρατταν σύμφωνα με το Θέλημα τού Θεού, διαβάστε τούς βίους τών αγίων, ειδικά τούς βίους τών οσίων (αυτών που επιδείκνυαν ευσέβεια απέναντι στις εντολές τού Χριστού [ΣτΜ: όλοι οι άγιοι που αφιέρωσαν όλην τους την ζωή στον Θεό αφήνοντας όλα τα άλλα πίσω τους. Ασκητές/αναχωρητές/ερημίτες]). «Ἔσεσθε οὖν ὑμεῖς τέλειοι, ὥσπερ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς τέλειός ἐστιν». (βλ. κατά Ματθαίον κεφ. 5, εδ. 48). Οι όσιοι εξάγνιζαν την ψυχή τους και την αγίαζαν ώστε να ομοιάσει σε όλα στον Θεό. <…>

– Τούς Βίους των τούς διάβασα και κατάλαβα το εξής: πολλοί ήταν οι άγιοι, όλοι τους εστόχευαν στο να φτάσουν στον Θεό, αλλά ακολούθησαν διαφορετικά μονοπάτια. <…>

– Τώρα καταλαβαίνω τι χρειάζεστε, - είπε ο οικοδεσπότης - χρειάζεστε τον σωστό άνθρωπο, έτσι;

– Το καταλάβατε; Μπορείτε να με βοηθήσετε; Μπορείτε να μού υποδείξετε αυτό το άτομο;

– Ναί! Το άτομο αυτό υπάρχει.

– Μα πού θα το βρώ;

– Πρέπει να πάτε σε ένα μοναστήρι ...

Ακούγοντας αυτά τα λόγια, ο Γκόγκολ κατσούφιασε με μιάς:

– Στο μοναστήρι; Και σαν τι θα ακούσω στο μοναστήρι; Επισκέφτηκα τους καθολικούς μοναχούς στην Ιταλία, αλλά δεν με ικανοποίησε η επίσκεψή μου.

– Κι εγώ, επαναλαμβάνω: να πάτε σε ένα συγκεκριμένο μοναστήρι.

– Μα σε ποιό, λοιπόν;

– Ονομάζεται Όπτινα και βρίσκεται στην επαρχία Καλούγκα. Δεν απέχει τόσο πολύ από τη Μόσχα. Είστε άγαμος, χωρίς οικογένεια (είναι γνωστό ότι ο Γκόγκολ δεν ήταν παντρεμένος) και με τις πέντε χιλιάδες σύνταξη που σάς δώσανε κατ΄ εντολή τού Τσάρου, το ταξίδι αυτό δεν θα παρουσιάσει κανένα πρόβλημα γιά σάς. Εκεί στην Όπτινα ζεί ένας στάρετς, ο Ιερομόναχος Μακάριι, να τον βρείτε και να τού μιλήσετε. Αυτό είναι το άτομο που ψάχνετε.

– Μακάριι; Δεν έχω ξαναακούσει ποτέ αυτό το όνομα.

– Αμαρτία που δεν τον ξέρετε. Εσείς που έχετε δεί τόσα πρόσωπα, τόσους εκπροσώπους τής τέχνης και της επιστήμης, που έχετε θαυμάσει τόσα έργα τέχνης...

– Ναι, και στην Ρώμη ήμουν, και στην Δρέσδη, μετά από συμβουλή γνωστών μου. Τι υπέροχες στιγμές που έζησα βλέποντας τα έργα παλαιών δασκάλων ... Στάθηκα μπροστά στην Μαντόνα του Ραφαήλ. Αν έχουν δεί τα μάτια μου έργα τέχνης...

– Βλέπετε, πολλά μπορεί να είδατε, κι όμως την ιδιοφυΐα τής τέχνης τών τεχνών – τής ζωής σύμφωνα με τις εντολές τού Θεού – τον στάρετς Μακάριι δεν τον είδατε!

– Λοιπόν, θα κάνω όπως μού λέτε, θα πάω, στηρίζόμενος στην σοφία σας και ως ένδειξη εμπιστοσύνης στην ειλικρίνειά σας.

Για πρώτη φορά ο N.Β. Γκόγκολ επισκέφθηκε την Όπτινα στα μέσα Ιουνίου τού 1850 καθ΄οδόν από τη Μόσχα προς την Μικρή Ρωσία.

Ο στάρετς πρόσθεσε: «Υπάρχει ένας μύθος σύμφωνα με τον οποίο ο στάρετς Μακάριι είχε προαισθανθεί τον ερχομό τού Γκόγκολ. Λένε ότι ήταν εκείνον τον καιρό στο κελί του, και ποιος ξέρει, ίσως σε αυτό που βρισκόμαστε τώρα. Ο πάτερ Μακάριι πηγαινοερχόταν γρήγορα πάνω-κάτω στο κελί και έλεγε στον μοναχό που ήταν μαζί του:

– Κάτι στην καρδιά μου με ταράζει, σαν κάτι το ασυνήθιστο να πρόκειται να συμβεί, σαν να περιμένει κάποιον ...

Εκείνη την στιγμή ανακοινώθηκε ότι μόλις είχε αφιχθεί ο Νικολάι Βασίλιεβιτς Γκόγκολ.

Το Ευαγγέλιο λέει ότι όταν οι Έλληνες ήρθαν στον Ιησού Χριστό, αυτός χάρηκε ιδιαίτερα και είπε: ... ἐλήλυθεν ἡ ὥρα ἵνα δοξασθῇ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου (βλ. κατά Ιωάννη κεφ. 12 εδ. 23). Πιθανότατα ο στάρετς Μακάριι να είχε μια προαίσθηση μεγάλης ωφέλειας, αλλά όχι γιά τον ίδιο, αλλά για τον Νικολάι Βασίλιεβιτς Γκόγκολ.

– Πέιτε του να ΄ρθει..

Και να λοιπόν ο Γκόγκολ με τον στάρετς. Ξεκινά η συνομιλία. Άλλοι παριστάμενοι δεν υπήρχαν, ούτε μάς έμειναν γραπτές μαρτυρίες. Κι όμως, ο Θεός ήταν αόρατα παρών κατά την διάρκεια αυτής τής συνομιλίας, και η θεία Χάρη άλλαξε την ψυχή τού Γκόγκολ. Πολύ θα ήθελα, και νομίζω και εσείς δεν θα τον αρνιόσασταν, να παρακολουθήσω αυτήν την υπέροχη συνομιλία μεταξύ του μεγάλου στάρετς και τού μεγάλου συγγραφέα. Πιθανώς πολύ πλούσια σε περιεχόμενο και με μεγάλο ενδιαφέρον. Ο στάρετς Μακάριι είχε το χάρισμα, στον ύψιστο βαθμό, μάλιστα, τού διαπεραστικού λόγου, και αυτά που έλεγε είχαν πάντα τεράστια επιρροή στην ψυχή τών ακροατών του. Βγαίνοντας από το κελί τού στάρετς, ο Γκόγκολ είπε:

– Ναι, αλήθεια μού είπαν! Αυτός είναι ο μόνος από όλους τους ανθρώπους που γνωρίζω ο οποίος έχει την εξουσία και τη δύναμη να οδηγήσει στην πηγή τού ζώντος ύδατος. Ο Γκόγκολ μετά από αυτήν την συνάντηση ξαναγεννήθηκε. Ο ίδιος είπε: «Μπήκα ένας κάποιος και βγήκα κάποιος άλλος».

Ο Γκόγκολ ήθελε να απεικονίσει τη ρωσική ζωή σε όλη της την ποικιλία. Έχοντας αυτό ως σκοπό, ξεκίνησε την συγγραφή τού ποιήματός του "Νεκρές ψυχές" και έγραψε κιόλας το πρώτο μέρος. Γνωρίζουμε με ποιόν τρόπο αναπαρίσταται σε αυτό η ρωσική ζωή: οι Πλιούσκιν, Σομπάκεβιτς, Νοζντριόφ, Τσιτσικόφ... Το βιβλίο ολόκληρο μοιάζει με αποπνικτικό και σκοτεινό κελάρι χυδαιότητας και ποταπότητας συμφερόντων. Τον ίδιον τον Γκόγκολ τον φόβιζαν τα όσα είχε γράψει, αλλά αυτό που τον παρηγορούσε ήταν ότι αυτό όλο δεν ήταν παρά ο αφρός που αφαιρέθηκε από το νερό της θάλασσας τής ζωής. Ήλπιζε ότι στον δεύτερο τόμο θα κατάφερνε να σκιαγραφήσει τον Ρώσο Ορθόδοξο σε όλη του την ομορφιά, σε όλη του την αγνότητα. Πώς να το κάνει αυτό, όμως, δεν το ήξερε ο Γκόγκολ. Περίπου την εποχή εκείνη ήταν που γνώρισε τον στάρετς Μακάριι.

Έτσι, με ανανεωμένη την ψυχή, ο Γκόγκολ άφηνε πίσω του την Όπτινα, δεν εγκατέλειψε, όμως, την σκέψη να γράψει τον δεύτερο τόμο τού “Νεκρές ψυχές” και εργάστηκε πάνω σε αυτό. Όμως, αισθανόμενος ότι δεν μπορούσε να εξωτερικεύσει, σε όλο το πλάτος και βάθος, το ιδεώδες τού Χριστιανού που φώλιαζε στην ψυχή του, απογοητεύτηκε με το έργο του. Αυτός είναι κι ο λόγος που έκαψε τον δεύτερο τόμο τού “Νεκρές ψυχές”. Φίλοι και σύγχρονοί του δεν κατάλαβαιναν τι τού συνέβαινε. Σε σημείο, μάλιστα, που ένα τόσο μεγάλο μυαλό όπως ο Μπελίνσκι (ΣτΜ: μεγάλος ρώσος κριτικός τής λογοτεχνίας) έφτασε να βρίζει τον Γκόγκολ. Ο Μπελίνσκι είχε επίσης άσχημο τέλος. Είναι απίθανο να σωθεί, αφού ήταν άπιστος, αν και δεν πέθανε σε πλήρη διάρρηξη σχέσεων με την Εκκλησία, όπως ήταν η περίπτωση τού Τολστόι. Και ο Γκόγκολ πέθανε αληθινός Χριστιανός. Ο θρύλος λέει πως λίγο πριν από το θάνατό του είπε σε έναν από τους στενούς του φίλους:

– Ω, πόσα έχασα, πόσα τρομερά έχασα!

– Τι έχεις χάσει;

– Που δεν έγινα μοναχός. Γιατί δεν με πήρε ο πάτερ Μακάριι στη σκήτη του;

Δεν είναι γνωστό αν ο Γκόγκολ και ο π. Μακάριι συνομίλησαν, μεταξύ άλλων, περί μοναχισμού, κι αν ο στάρετς τού πρότεινε να μπεί σε μοναστήρι. Είναι πολύ πιθανό ότι ο π. Μακάριι δεν τού πρότεινε καν κάτι τέτοιο, αντιλαμβανόμενος ότι δεν θα τα έβγαζε πέρα με τις δυσκολίες τής ζωής μας στη σκήτη» ⁽²⁾ .

Να πώς αποτυπώνει ο ίδιος ο Ν. Β. Γκόγκολ τις εντυπώσεις του από την επίσκεψή του στην Μονή, σε μια επιστολή του προς τον Α.Π. Τολστόι (ΣτΜ: ο Αλεξάντρ Πετρόβιτς, 1801-1873, ήταν ρώσος κυβερνητικός αξιωματούχος, επικεφαλής τής Ιεράς Συνόδου τής Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας το 1856-1862): «Καίτοι περαστικός στην Όπτινα, η ανάμνηση που μού άφησε θα είναι παντοτινή. Φαντάζομαι το ίδιο θα συναντούσα και στο Άγιον Όρος. Η Χάρη είναι προφανώς πανταχού παρούσα εκεί. Αυτό το βλέπεις στην ίδια την Λειτουργία, αν και είναι αδύνατο να εξηγήσω στον εαυτό μoυ το γιατί. Τέτοιους μοναχούς δεν έχω δει ποτέ και πουθενά. Λες κι ο καθένας από αυτούς επικοινωνούσε με τα Ουράνια. Κι ούτε ζήτησα να μού δώσυν λεπτομέρειες γιά το πώς ζούσαν: τα πρόσωπά τους τα έλεγαν όλα. Ακόμη κι οι υπηρέτες τού μοναστηριού μού έκαναν εντύπωση, με τη λαμπρή αγγελική τρυφερότητά τους, τη λαμπερή απλότητα τής συμπεριφοράς τους. Όπως και οι εργάτες στο μοναστήρι, κι οι αγρότες και κάτοικοι τής γύρω περιοχής. Είσαι μόλις λίγα βέρστια από το μοναστήρι, και νιώθεις ήδη ένα κάποιο άρωμα: όλοι γίνονται πιο ευχάριστοι, οι χαιρετισμοί κι η προσοχή στον πλησίον είναι μεγαλύτερη ..»⁽³⁾ . Ο Κόμης Α.Π. Τολστόι, κατόπιν Επικεφαλής τής Συνόδου, θα επισκεφθεί αργότερα το μοναστήρι αρκετές φορές.

Ο Γκόγκολ επισκέφθηκε την Όπτινα δύο φορές ακόμη - το καλοκαίρι και το φθινόπωρο τού 1851, για να συναντηθεί με τον στάρετς Μακάριι. Στην Όπτινα, ο Γκογκόλ συναντήθηκε επίσης με τον Π.Α. Γκριγκόροφ (το μοναχικό όνομα αυτού, Παρφύριι), τον συγγραφέα και τον συντάκτη πολλών βιογραφιών και ξεκίνησε μια αλληλογραφία μεταξύ τους. Το 1862, στο "Ρώσος Αγγελιοφόρος" δημοσιεύθηκαν απομνημονεύματα τού Λ.Ι. Αρνόλντι (ΣτΜ: αδερφός, από την ίδια μάνα, τής Αλέξαντρα Οσίποβνα Σμυρνόβα, κυρίας τών τιμών στην Ρωσική Αυτοκρατορική Αυλή) περί Γκόγκολ, όπου αποτυπώνεται η γνώμη τού τελευταίου περί τού πατρός Παρφύριι: «Όταν έχω αμφιβολίες κι έγνοιες, πάω πάντα στην Όπτινα για να ξεκουράσω την ψυχή μου. Eκεί στο μοναστήρι υπάρχει κάποιος που μού αρέσει πολύ, ένας κάποιος Γκριγκόροφ, ευγενής, πρώην αξιωματικός τού πυροβολικού, <…> και λένε ότι δεν ήταν ποτέ τόσο χαρούμενος όσο στο μοναστήρι .. Η ψυχή του είναι τόσο παιδική, τόσο ελαφριά, τόσο καθάρια! Δεν είναι καν κάποιος κατηφής μοναχός που τρέχει να ξεφύγει από τούς ανθρώπους. Aντιθέτως, αγαπά όλους τους ανθρώπους σαν αδέλφια του. Κι είναι πάντα χαρούμενος κι επιεικής».

Ο ίδιος ο μοναχός Παρφύριι, απευθυνόμενος στον Γκόγκολ, έγραφε τον Ιούλιο τού 1850 περί τής αποστολής τού Ρώσου συγγραφέα: «Η Φύση είναι φειδωλή σε ανθρώπους σαν κι εσάς: τούς γεννά μια φορά στον αιώνα, αλλά και μένουν στην ενθύμηση για αιώνες! Τι αξία έχουν οι εξέχουσες θέσεις και ο πλούτος μπροστά στο ταλέντο, δεν είναι τίποτε άλλο παρά στιγμιαία δόξα που τρεμοσβήνει σαν μετεωρίτης και βυθίζεται στην Λήθη ... H πατρίδα θα σάς ευγνωμονεί και δεν θα σάς ξεχάσει! Ο Θεός να δώσει τα ταλέντα σας να μην διαβρωθούν από την υπερηφάνεια. Φυσικά, είναι αδύνατο να μην αναγνωρίσουμε και να μην αισθανθούμε στον εαυτό μας τα χαρακτηριστικά μιάς ιδιοφυΐας. αλλά αν έχετε ταπεινό πνεύμα απέναντι στον Θεό και πνεύμα ευχαριστίας που σάς δώρισε σοφία, σύνεση, φόβο Θεού. τότε είστε αληθινά μακάριος και τρισμακάριος, σεβαστότατε Νικολάι Βασίλιεβιτς! .. Μια ανταμοιβή στα Ουράνια και η αιώνια μακαριότητα σάς περιμένει, και αυτή η ανταμοιβή, για την οποία και ζούμε, είναι ο στόχος της ζωής μας. Εσείς ο ίδιος το αποδέχεστε αυτό και υποκλίνεστε εμπρός στα δίκαια τού Υψίστου! Γράψτε, κι ακόμη γράψτε προς όφελος των συμπατριωτών, για τη δόξα της Ρωσίας, και μην είστε σαν εκείνον τον τεμπέλη σκλάβο που έκρυβε το τάλαντό του ... (ΣτΜ: καὶ φοβηθεὶς ἀπελθὼν ἔκρυψα τὸ τάλαντόν σου ἐν τῇ γῇ· ἴδε ἔχεις τὸ σόν.. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ κύριος αὐτοῦ εἶπεν αὐτῷ· πονηρὲ δοῦλε καὶ ὀκνηρέ! ᾔδεις ὅτι θερίζω ὅπου οὐκ ἔσπειρα καὶ συνάγω ὅθεν οὐ διεσκόρπισα! [βλ. κατά Maτθαίον κεφ. 25 εδ. 25, 26])"⁽⁴⁾.

Ο Όσιος Βαρσανούφιι, εκτιμώντας ιδιαίτερα την πνευματική μεταστροφή τού συγγραφέα μετά τη συνάντησή του με τον στάρετς Μακάριι, αναφέρονταν ως εξής στα σχόλια περί Γκόγκολ τών ξένων λογοτεχνικών μελετητών: «Ο μεγάλος μας συγγραφέας Ν.Β. Γκόγκολ αναγεννήθηκε πνευματικά υπό την επήρεια τών συνομιλιών του με τον στάρετς Μακάριι ‹... › συνταρακτική ήταν η μεταστροφή του. Τι ακέραια φύση! Δεν ήταν άνθρωπος τών συμβιβασμών. Συνειδητοποιώντας ότι ήταν αδύνατο να συνεχίσει να ζεί όπως ζούσε στο παρελθόν, χωρίς να κοιτάξει πίσω, στράφηκε στον Χριστό και έβαλε πλώρη για την Ουράνια Ιερουσαλήμ. Από τη Ρώμη και τα ιερά μέρη που επισκέφτηκε, έγραφε επιστολές στούς φίλους του και αυτές οι επιστολές του φτιάξαν ένα ολόκληρο βιβλίο, για το οποίο και τον καταδίκασαν οι σύγχρονοί του. Ο Γκόγκολ δεν έχει ακόμη αρχίσει να ζεί εν Χριστώ, ποθούσε, όμως, αυτήν την ζωή για τον ίδιο, και κόσμος, εχθρικός προς τον Χριστό, τον κατεδίωξε επιβάλλοντάς του σκληρή ποινή, “βαφτίζοντάς” τον “μισότρελο”». ⁽⁵⁾ .

* * *

Γύρω στα 1836, με τον στάρετς Μακάριι τής Όπτινα γνωρίζονται οι Κιριέεφσκι, και γίνονται αληθινοί ακολουθητές και πνευματικά παιδιά του για πολλά χρόνια. Όταν το 1845 ο Ι.Β. Κιριέεφσκι έγινε συντάκτης τoύ «Μοσχοβίτης» (ΣτΜ: λογοτεχνική επιθεώρηση), δημοσίευσε στην επιθεώρηση το «Βίος τού Παΐσιου Βελιτσκόφσκυ», το οποίο συνέγραψε ο μοναχός Μακάριι. Το 1847, ο «Βίος» εκδόθηκε ως ξεχωριστή, σημαντικά διευρυμένη έκδοση. Με τη συμμετοχή τού Ι.Β. Κιριέεφσκι, μια ολόκληρη σειρά πατερικής λογοτεχνίας, ένα ανεκτίμητο μαργαριτάρι χριστιανικής σκέψης, προετοιμάστηκε για δημοσίευση στην Μονή τής Όπτινα. Τα ημερολόγια και η αλληλογραφία του μαρτυρούν το επίπονο έργο τής προετοιμασίας τών προς δημοσίευση χειρογράφων⁽⁶⁾ ... Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς επεξεργάστηκε τις μεταφράσεις. Οι Κιριέεφσκι συμμετείχαν σε όλες σχεδόν τις εκδόσεις που ετοιμάστηκαν στα τέλη τής δεκαετίας τού '50 , αρχές τής δεκαετίας του '60 τού 19ου αιώνα, στην Μονή τής Όπτινα⁽⁷⁾.

Την σχέση εμπιστοσύνης που αναπτύχηθκε ανάμεσα στούς Κιριέεφσκι και τον στάρετς Μακάριι τής Όπτινα αποτυπώνουν αποσπάσματα από από μιά επιστολή τού Ιβάν Βασίλιεβιτς: «... η ψυχική υγεία όλων μας εξαρτάται από τη σωματική σας υγεία. Να προσέχετε τον εαυτό σας όσο και τον πλησίον σας. Ένας στεναγμός σας για όλους εμάς στον ελεήμονα Θεό είναι αρκετός για να μάς καλύψει όλους μας με τη ζεστή φτερούγα Του. Στηριχτείτε σε αυτήν την αληθινή πίστη, αγαπητέ πατερούλη, για την υγεία όλων μας. Την ώρα που ακουμπάτε το κεφάλι σας στο μαξιλάρι για να κοιμηθείτε, αποτινάξετε από πάνω σας τις όποιες σκέψεις/έγνοιες που είναι εχθροί τής δικής Σας γαλήνης, αλλά και τής γαλήνης τών άλλων, κι εμπιστευθείτε αυτές στην φροντίδα τού Κύριου, ο Οποίος είναι πάντα άγρυπνος. <…> Σας ζητώ να με ευλογήσετε να γράψω και να ολοκληρώσω αυτό το δοκίμιο, έτσι ώστε να ωφελήσει τούς άλλους αλλά και τον εαυτό μου. Θέλω να επισημάνω απαρατήρητα νήματα που συνδέουν την θρησκευτική μας αντίληψη με τις λοιπές αντιλήψεις περί επιστημών και ανθρωπίνων σχέσεων» ⁽⁸⁾.

Ο στάρετς Ιωσήφ στο άρθρο «Ν. Β. Γκόγκολ, I. Β. Κιριέεφσκι, Φ. M. Ντοστογιέφσκι, K. N. Λεόντιεφ κι οι Γέροντες τής Όπτινα» έγραφε: «Είναι γνωστό ότι επρόκειτο για ισχυρό μυαλό με πολύπλευρη μόρφωση, το οποίο στέκονταν στο ύψος τής σύγχρονής του δυτικοευρωπαϊκής φιλοσοφικής σκέψης. <...> Κι όμως, δεν ήταν ικανοποιημένος με τις γνώσεις του: η ψυχή του έψαχνε την υψηλότερη Aλήθεια. Οι συνομιλίες του με τον π. Μακάριι φώτισαν και επέκτειναν τούς νοητικούς του ορίζοντες και ταυτόχρονα έστεψαν την φιλοσοφική του γνώση με ένα πέπλο καρδιακής πίστης»⁽⁹⁾.

Ο Αρχιμανδρίτης τής Τριαδικής Λάβρας τού Σεργίου, Λεανίντ (Καβελίν), χειροτονημένος στην Όπτινα, στο «Ιστορική περιγραφή τής Μονής Όπτινα τών Εισοδίων τής Θεοτόκου στο Καζιέλσκ» αφιέρωσε μια ξεχωριστή ενότητα στον I.B. Κιριέεφσκι: «Ο πατερικός λόγος, o ποτισμένος με σοφία που δεν είναι από αυτόν τον κόσμο, λόγος βαθύς και συνάμα απλός, λόγος “κεχρισμένος”, που έφερε στον κόσμο γαλήνη σε κάθε ψυχή που διψά για Δικαιοσύνη και Αλήθεια, αυτός ο λόγος γέμισε πλήρως τον ανήσυχο νού του, και από τότε αφιερώθηκε εξ ολοκλήρου στο να στρέψει την προσοχή τών μαθητών του μακριά από τις φιλοσοφικές εικασίες τών Χέγκελ, Σέλινγκ και τής λοιπής κομπανίας, αυτά τα «σάπια αριστουργήματα» τής γερμανικής σκέψης, προς τις, ξεχασμένες από κάποιους και άγνωστες σε άλλους, πηγές “ύδατος ζώντος” - τα Πατερικά κείμενα». Δύο αξιόλογα άρθρα παραμένουν μνημείο αυτής της περιόδου της ψυχικής δραστηριότητας του: «Περί τής φύσης τού Διαφωτισμού τής Ευρώπης και τη σχέση αυτού με τον Διαφωτισμό στην Ρωσία» και «Περί τής αναγκαιότητας και τής δυνατότητας επαναθεμελίωσης τής φιλοσοφίας». <...>. Αλλά ο Ι.Β. Κιριέεφσκι είχε σχεδόν την ίδια τύχη με τον Ν.Β. Γκόγκολ. Από την στιγμή που άρχισε να μιλά διαφορετική γλώσσα από αυτήν τών επιστημονικών συντρόφων του, λέγοντάς τους, χωρίς υπεκφυγές, ότι το Φως και η Αλήθεια δεν ήταν εκεί που τα έψαχναν μέχρι τώρα, <...> οι φίλοι τού Ιβάν Βασίλιεβιτς, κάποιος γιά τον εαυτό του, κάποιος άλλος ανοικτά, λέγαν: "Τέτοια λόγια είναι σκληρά" κι ο καθένας πήρε τον δρόμο του... " ⁽¹⁰⁾ .

Οι Κιριέεφσκι έζησαν τις τελευταίες τους στιγμές στην Όπτινα. Στους βάση τού σταυρού που χτίστηκε στον τάφο τού Ι.B. Κιριέεφσκι, με την ευλογία του εξομολογητή του, τού μοναχού Μακάριι, ανεγράφησαν τα ακόλουθα: «ταύτην ἐφίλησα καὶ ἐξεζήτησα ἐκ νεότητός μου … . γνοὺς δὲ ὅτι οὐκ ἄλλως ἔσομαι ἐγκρατής ἐὰν μὴ ὁ θεὸς δῷ [καὶ τοῦτο δ᾿ ἦν φρονήσεως τὸ εἰδέναι τίνος ἡ χάρις] ἐνέτυχον τῷ κυρίῳ καὶ ἐδεήθην αὐτοῦ», (βλ. Σοφία Σολομώντος κεφ. 8 εδ. 2, 21).

* * *

Ο όσιος Βαρσανούφιι εκτίμησε ιδιαίτερα το δημιουργικό ταλέντο του Α.Σ. Χαμιακόφ, την ικανότητα τού ποιητή να βλέπει την χείρα τού Δημιουργού στην φύση: «Ο Χαμιακόφ έχει γράψει ένα υπέροχο ποίημα, το “Τα αστέρια”, στο οποίο συγκρίνει το ουράνιο θόλο τών μυριάδων αστεριών με τις διδασκαλίες τών ψαράδων τής Γαλιλαίας, δηλαδή, με το Ευαγγέλιο.

Tα μεσάνυχτα στο ποτάμι

Κοίτα τα ουράνια:

Μακριά μακριά συμβαίνουν

Θαύματα επουράνια.

Aιώνια oι νύχτες κεριά

Στής μέρας το φώς δεν τα βλέπεις

Όμορφα, άσβεστου φωτός

Κινούνται μάζες

Κοιτώντας τες

Στο βάθος θα δείς

Πίσω από τα άστρα μας τα κοντινά

Στη νύχτα μέσα, μυριάδες τα άστρα

Κοίτα ξανά – μυριάδες μυριάδων

Το βλέμμα σου το ντροπαλό θα κουράσουν

Όλα αυτά τα άστρα και τα φώτα

Η άβυσσος φλέγεται γαλάζια.

Την ώρα της σιωπής τών μεσάνυχτων

Να κοιμηθείς πλέον δεν θα θες,

Κοιτάς με όλην την ψυχή σου

Στής Γαλιλαίας τών ψαράδων τα γραφούμενα.

Και σε ένα και μόνο βιβλίο

Μπροστά σου θα ξεδιπλωθεί

Ατελείωτος, ομορφιάς εκθαμβωτικής

Τού ουρανού ο θόλος

Άστρα τών σκέψεων, γύρω από τη γη

Μυστική χορωδία να στήνουν θα δείς.

Ξανά κοιτάζεις - και εκεί στο βάθος

Μυριάδες μυριάδων τα άστρα σκέψεων

Εμφανίζονται, πάλι και πάλι,

Και τελειωμό δεν έχουν,

Στο νωχελικό σκότος τής καρδιάς

Τα φώτα θα λάμψουν.

Όντως, η διδασκαλία περί Αλήθειας τού Χριστού είναι ικανή να «ανάψει» και την ψυχρότερη καρδιά. <...>. Αυτούς που ακολουθούν τον Χριστό, αυτούς και προστατεύει και σώζει η Χάρη τού Θεού »⁽¹¹⁾.