Αιτιολόγηση τού Θεού και του κόσμου στο μυθιστόρημα τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι "Αδερφοί Καραμάζοφ". Μέρος Α.

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στο βιβλίο (στην ρωσική) «Το μυθιστόρημα "Αδερφοί Καραμάζοφ" τού Ντοστογιέφσκι. Οι τρέχουσες τάσεις σε σχέση με την ανάγνωσή του», Διευθύντρια Σύνταξης Τ.Α. Κασάτκινα, Μόσχα, Ναούκα, 2007.

Το ότι η οι καιροί είναι δύσκολοι, δεν χωρά αμφιβολία. Αν και, οι λόγοι πίσω από αυτήν την παρατεταμένη κρίση δεν είναι προφανείς. Κάποιοι τούς αναζητούν στην αδυναμία μας να απελευθερωθούμε από το κομμουνιστικό παρελθόν, κάποιοι, αντίθετα, στο πολύ έντονο διάλειμμα με αυτό το παρελθόν. Μερικοί βλέπουν την διέξοδο σε μια, το ταχύτερο δυνατό, οικονομική και ιδεολογική ολοκλήρωση με τη Δύση, άλλοι πάλι στην αναζήτηση τού δικού μας, μοναδικού στο είδος του, ρωσικού μονοπατιού. Κατονομάζονται συγκεκριμένοι πολιτικοί και οικονομικοί λανθασμένοι υπολογισμοί τής νέας ρωσικής εξουσίας. Κι όμως, για πολλούς γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι οι αιτίες τής βαθύτερης αναταραχής στη ζωή μας, σήμερα, σχετίζονται με μια πνευματική κρίση, μια κρίση που δεν ξεκίνησε σήμερα (αν και σήμερα έχει αποκτήσει τρομακτικές αναλογίες), αλλά πριν από, σχεδόν, έναν αιώνα. Η ηθική διάβρωση, η πνευματική χαλάρωση έπληξε όχι μόνο τα ανώτερα στρώματα της ρωσικής κοινωνίας, αλλά και το πνεύμα των απλών ανθρώπων (και αυτό δεν συνέβη στις αρχές του περασμένου αιώνα, αλλά πολύ νωρίτερα). Ο αθεϊστικός μηδενισμός τής ρωσικής ιντελιγκέντσια έγινε αντιληπτός από τη λαϊκή συνείδηση στο πνεύμα ενός ωφελιμισμού, για τον οποίο, το προσωπικό όφελος/κέρδος είναι στην πρώτη γραμμή. Αλλά το προσωπικό όφελος τελειώνει εκεί που ξεκινά το όφελος τού άλλου. Τα αποτελέσματα τής σύγκρουσης αυτών των δύο είναι γνωστά. Τα όσα συνέβησαν στην Ρωσία είναι επίσης γνωστά. Αυτή η τρομακτική διαδικασία δεν έχει σταματήσει, παρόλο που η Πρόνοια μάς έδωσε μια ευκαιρία, στην οποία και βλέπω το νόημα της ελευθερίας που «έπεσε» πάνω μας απροσδόκητα.

Ο Α. Σολζενίτσιν, ο οποίος επί μακρόν συλλογίστηκε ως προς τις αιτίες της πνευματικής κρίσης, συνόψιζε τις σκέψεις του στην πολύ σαφή και συνοπτική απάντηση: «Οι άνθρωποι έχουν ξεχάσει τον Θεό, κι ως συνέπεια και όλα τα άλλα» ¹ . Για να φτάσει σε αυτήν την απάντηση, ο Σολζενίτσιν χρειάστηκε δεκαετίες, χρειάστηκε να βιώσει τον πόλεμο, το στρατόπεδο συγκέντρωσης, την εξορία, μια θανατηφόρα ασθένεια, καθώς και μια επίπονη μελέτη τής σύγχρονης ρωσικής ιστορίας. Ακριβώς έναν αιώνα νωρίτερα, ο Φ.Μ. Ντοστογιέβσκι, ο οποίος είχε ζήσει επίσης μια δύσκολη ζωή, προειδοποιούσε προφητικά περί αυτού. Συνειδητοποιούσε ξεκάθαρα αυτό που σήμερα, έστω και ισχνά, γίνεται αισθητό από την κοινωνία (και αύριο μπορεί να χαθεί για πάντα), ότι, δηλαδή, «χωρίς τον Θεό, ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιβιώσει στη γη».

Για τον Ντοστογιέφσκι, οι άνθρωποι δεν ξεχνούν απλά τον Θεό, δεν είναι τόσο εύκολο να Tον ξεχάσουν, κι αυτό γιατί «η ψυχή εκ φύσεως είναι Χριστιανή» (Τερτυλλιανός [ΣτΜ: “Anima naturaliter christiana est”, (Apol. 17.6; Patrologia Latina 1:377)]). Επαναστατούν εναντίον Του, Tον θανατώνουν και, αφού Τον σκότωσαν μέσα τους, διψούν όλοι τους να διαπράξουν τον φόνο. Δεν έτυχε σε όλους να βιώσουν αυτό το τρομερό έγκλημα που διαπράχθηκε από τον Ευρωπαίο άνθρωπο υπό το κάλυμμα ενός εξωτερικά ευημερούντος χριστιανικού πολιτισμού, και από αυτούς που το είδαν, δεν ανατρίχιασαν όλοι. «Πού είναι ο Θεός; ... θα σας πω εγώ! Τον σκοτώσαμε -εσείς κι εγώ! Είμαστε όλοι δολοφόνοι του!» - φωνάζει, στην κυριολεξία, ο νεότερος και σύγχρονος τού Ντοστογιέφσκι F. Nietzsche ², ο οποίος πολλά, μεν, έμαθε από τούς χαρακτήρες των μυθιστορημάτων τού Ντοστογιέφσκι, πλην όμως τον ίδιο τον συγγραφέα δεν τον κατάλαβε ποτέ. Και κάπου αλλού ο Νίτσε γράφει: «Πράγματι, εμείς οι φιλόσοφοι και «ελεύθερα πνεύματα», νιώθουμε, όταν ακούμε την είδηση ότι «ο παλιός θεός είναι νεκρός», σαν να λάμπει μπροστά μας μια καινούργια χαραυγή η καρδιά μας ξεχειλίζει από ευγνωμοσύνη, έκπληξη, προαισθήματα, προσδοκία. . Επιτέλους, μπροστά μας ανοίγει εκ νέου ένας, καίτοι θαμπός, ορίζοντας» ³ . Ένας από τους χαρακτήρες τού Ντοστογιέφσκι τούς πιο κοντινούς στο πνεύμα τού Νίτσε – ο Κιρίλοφ («Δαίμονες») είπε: «Τότε η ιστορία θα χωριστεί σε δύο μέρη: από τον γορίλλα μέχρι την εξόντωση τού Θεού, και από την εξόντωση τού Θεού μέχρι την αλλαγή τής Γης και Ανθρώπου»(10,94).

Και τότε τίθεται το ερώτημα – προς τι αυτή η αλλαγή Γης και Ανθρώπου; Φυσικά, χάριν τής ευτυχίας και τής χαράς, ή μήπως επιζητεί ο άνθρωπος τίποτε άλλο; Εφόσον ο κόσμος αυτός δεν μπορεί να μάς παρέχει αυτήν την ευτυχία και την χαρά, πρέπει να τον καταστρέψουμε και να δημιουργήσουμε αντ΄αυτού έναν νέο κόσμο. Ο συντομότερος δρόμος για την καταστροφή τού παλαιού κόσμου είναι να εξοντωθεί ο Θεός, ο «ακρογωνιαίος λίθος»,δηλαδή, τού χριστιανικού πολιτισμού.

Περί τούτου μιλά κυνικότατα ο διάβολος στον εφιάλτη τού Ιβάν Καραμάζοφ: «Θεωρώ, ότι τίποτε δεν χρειάζεται να καταστραφεί, κι ότι το μόνο που πρέπει να καταστρέψουμε είναι η ιδέα τού Θεού στον άνθρωπο, με αυτό πρέπει να ξεκινήσει κανείς το όλο εγχείρημα! Με αυτό, με αυτό ακριβώς, πρέπει να ξεκινήσουμε – ω, τυφλοί άνθρωποι που τίποτε δεν καταλαβαίνουν! Μόλις η ανθρωπότητα, μηδενός εξαιρουμένου αποκηρύξει τον Θεό (και πιστεύω ότι αυτή η περίοδος - παράλληλη με τις γεωλογικές περιόδους - θα έρθει), τότε από μόνη της, χωρίς ανθρωποφαγία, όλη η παλιά κοσμοθεωρία και, το πιο σημαντικό, όλη η παλιά ηθική θα καταρρεύσει και κάτι το καινούριο θα έρθει. Οι άνθρωποι θα ενωθούν για να πάρουν από τη ζωή ό,τι μπορεί αυτή να τούς δώσει, αλλά σίγουρα μόνο για χάριν τής ευτυχίας και τής χαράς σε ετούτον εδώ τον κόσμο (...) Αλλά επειδή αυτό, κι αυτό εξαιτίας τής βαθιά ριζωμένης στον άνθρωπο ηλιθιότητας, ίσως και να μην δουλέψει ακόμη και χίλια χρόνια να περάσουν, τότε σε οποιονδήποτε έχει συνείδηση, ακόμη και τώρα, τής Αλήθειας, θα επιτρέπεται να βολέψει τον εαυτό του απολύτως όπως θέλει, με βάση νέες αρχές. Υπό αυτήν την έννοια, «όλα θα τού είναι επιτρεπτά». Κι ακόμη: ακόμη και αν αυτή η περίοδος δεν έρθει ποτέ, μια και δεν υπάρχει έτσι κι αλλιώς ούτε Θεός ούτε Αθανασία, θα επιτραπεί σε αυτόν τον νέον άνθρωπο να γίνει Θεός -Άνθρωπος, ακόμη και αν είναι μόνος σε ολόκληρο τον κόσμο, και, φυσικά, από την νέα του θέση, θα υπερπηδήξει, ελαφρά τη καρδία, οποιοδήποτε προηγούμενο ηθικό εμπόδιο τού πρώην ανθρώπου-σκλάβου, αν χρειαστεί. Νόμος δεν υπάρχει για τον Θεό! Εκεί όπου σταθεί ο Θεός – εκεί και θα είναι μέρος τού Θεού! Εκεί που θα σταθώ εγώ, αυτό θα είναι και το πιο σημαντικό μέρος... "όλα επιτρέπονται", τελεία και παύλα!» (15, 83-84).

Τα λόγια αυτά τού Διαβόλου αντανακλούν τις μυστικές και βαθιές σκέψεις τού ίδιου τού Ιβάν. «Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε όλα επιτρέπονται» - αυτή είναι η κύρια θέση του, η σκληρή ιδέα του. Στην αρχή του μυθιστορήματος, κατά την διάρκεια τής συνάντησης των Καραμάζοφ με τον στάρετς, ο Πιότρ Μιούσιφ εκφράζει τις σκέψεις τού Ιβάν :

«(...) αν καταστρέψετε στον άνθρωπο την πίστη του στην αθανασία, (...) και τότε τίποτα πλέον δεν θα είναι ανήθικο, όλα θα επιτρέπονται, ακόμα και η ανθρωποφαγία (...)

– Είναι πραγματικά αυτή η πεποίθησή σας σχετικά με τις συνέπειες τής εξαφάνισης στους ανθρώπους τής πίστης τους στην αθανασία τής ψυχής; Ρώτησε ξαφνικά ο στάρετς τον Ιβάν Φιοντορόβιτς.

– Ναι, αυτό ισχυρίστηκα εγώ. Δεν υπάρχει αρετή εάν δεν υπάρχει αθανασία » (14, 64-65).

Η ενότητα πίστης και ηθικής, ή, αντίθετα, η ενότητα απιστίας και απουσίας ηθικής, είναι μια από τις αγαπημένες ιδέες τού Ντοστογιέφσκι.

"Φανταστείτε για μια στιγμή - έγραφε τον Φλεβάρη τού 1878 στον Ν.Λ. Οζμίντοφ (ΣτΜ: ο Νικολάι Λούκιτς ήταν γνωστός τού Τολστόι, από τούς πολύ κοντινούς του μάλιστα, και είχε ασχοληθεί και με την επαναγραφή των έργων τού Τολστόι. Ήταν ο πρώτος που είπε ποτέ στον Τολστόι ότι τον καταλαβαίνει) - ότι δεν υπάρχουν Θεός και αθανασία τής ψυχής (αυτά τα δύο ταυτίζονται, είναι μια και η αυτή ιδέα). Πείτε μου, γιατί πρέπει τότε να ζήσω καλά, να πράξω το καλό, αν τελικά πεθάνω στην γη; Χωρίς αθανασία, το ζητούμενο είναι τελικά απλώς να φάω τα ψωμιά μου, και μετά ας καεί το σύμπαν ολόκληρο.

Και αν είναι έτσι, τότε γιατί (αν μπορώ να υπολογίζω στην επιδεξιότητα και στη νοημοσύνη μου για να μην με πιάσει ο νόμος) και να μην μαχαιρώσω μέχρι θανάτου κάποιον, να μην ληστέψω, ή γιατί, αν δεν τον μαχαιρώσω, να μην ζήσω εις βάρος των άλλων, και να ζώ για πάρτη μου και μόνο; Σε τελική ανάλυση, κι εγώ θα πεθάνω, και όλοι θα πεθάνουν, δεν έγινε και τίποτε, δα» (30_l5 10).

"Συνείδηση άνευ Θεού είναι φρίκη, μπορεί να σε κάνει να χάσεις τον δρόμο σου καταλήγοντας στις μεγαλύτερες ανηθικότητες" , - διαβάζουμε στο σημειωματάριο των τελευταίων χρόνων του. – "Αυτά τα: «σε ῥαπίσει ἐπὶ τὴν δεξιὰν σιαγόνα, στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην·», και «αγάπα τον εαυτό σου», συγγνώμη, ... σε τι ωφελούν; Είμαι εδώ για μια μόνο στιγμή, αθανασία δεν υπάρχει, ε, θα ζήσω ΄σύμφωνα με την θέλησή μου» (27, 56).

Αυτό που είναι ενδιαφέρον, είναι ότι σχεδόν η αυτή τελική δυσπιστία, που οδηγεί στο «θα ζήσω όπως θέλω» (ΣτΜ: όπως «γουστάρω»), διατυπώθηκε και από τον Απόστολο Παύλο: «τί μοι τὸ ὄφελος; εἰ νεκροὶ οὐκ ἐγείρονται, φάγωμεν καὶ πίωμεν, αὔριον γὰρ ἀποθνήσκομεν.» (βλ. 1^η προς Κορ. Κεφ. 15 εδ. 32).

Η θέση τού Ιβάν είναι προφανώς σωστή, αλλά είναι σημαντικό να δούμε ποια ακριβώς συμπεράσματα μπορούν/πρέπει να εξαχθούν από αυτήν.

Σχετικά με αυτό μίλησε κι ο Στάρετς στον Ιβάν:

– Είστε ευλογημένος στην πεποίθησή σας αυτήν ή είστε ήδη πολύ δυσαρεστημένος!

– Γιατί να είμαι δυστυχισμένος; - ρώτησε ο Ιβάν χαμογελώντας.

– Γιατί, το πιο πιθανόν είναι ότι εσείς ο ίδιος δεν πιστεύετε στα περί αθανασίας τής ψυχής σας. Δεν το έχετε επιλύσει το θέμα μέσα στην καρδιά σας και την κάνει και υποφέρει. (...) Αλλά να ευχαριστείτε τον Δημιουργό που σάς έδωσε μια τέτοια υψηλή καρδιά, ικανή να τα βγάλει πέρα με ένα τέτοιο μαρτύριο (...) Ο Θεός να δώσει να επιλύσετε αυτό το θέμα όσο ζείτε επί γης και ο Θεός να ευλογεί το μονοπάτι σας! " (14, 65-66).

Αυτά τα λόγια τού στάρετς Ζωσίμα είναι σημαντικά για την κατανόηση τού «προφίλ» τού Ιβάν: Ναι, δεν πιστεύει και ως εκ τούτου αντιλαμβάνεται ξεκάθαρα ότι «η μοχθηρότητα/εγκληματικότητα όχι μόνον δεν πρέπει να επιτρέπεται, αλλά πρέπει να αναγνωρίζεται ως η πλέον απαραίτητη και ευφυής λύση κάθε άθεου», αλλά δεν είναι κάποιος Σβιντριγκάιλοφ ή Πιότρ Βερχοβένσκιι, δεν μπορεί απλά και μόνο να ακολουθήσει αυτό το μονοπάτι, αλλά πρέπει, όπως κι ο Ρασκόλνικοφ, να το δικαιολογήσει κιόλας. Αυτό ακριβώς χλευάζει το ζεύγος Ιβάν - Διάβολος: «(…) αν ήθελα να εξαπατήσω, προς τι η έγκριση τής Αλήθειας; Αλλά αυτός είναι ο σύγχρονος Ρώσος μας: χωρίς έγκριση δεν θα τολμήσει να εξαπατήσει, τόσο πολύ “αγαπά” την Αλήθεια ... » (15, 84).

Αυτό συνιστά την εξέγερση τού Ιβάν, την σταθερή επιθυμία του να δικαιολογήσει την ιδέα του, την αυθαιρεσία του, και να τα δικαιολογήσει όχι απέναντι στον εαυτό του, αλλά απέναντι στον μικρότερο αδερφό του – Αλιόσα, τον οποίο στο μυθιστόρημα, σχεδόν όλοι όσοι τον γνωρίζουν καλά, τον αποκαλούν «άγγελο, χερουβείμ, άνθρωπο του Θεού».

Ο αφηγητής, για λογαριασμό τού οποίου γίνεται η διήγηση στο μυθιστόρημα, στο σημείο που αναφέρεται στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αδελφών, λέει τα εξής περί τού Αλιόσα: «Με το που, σαν αποτέλεσμα ενδελεχούς συλλογιστικής, «χτυπήθηκε» από την πεποίθηση ότι υπάρχει αθανασία και Θεός, τότε , φυσικά, είπε στον εαυτό του: “Θέλω να ζήσω για την αθανασία, αλλά δεν δέχομαι μισό-συμβιβασμούς”» (...) Τού Αλιόσα τού φαίνονταν ακόμη παράξενο και αδύνατο να ζήσει όπως πριν. Στις Γραφές διαβάζουμε: "εἰ θέλεις τέλειος εἶναι, ὕπαγε πώλησόν σου τὰ ὑπάρχοντα καὶ δὸς πτωχοῖς, καὶ ἕξεις θησαυρὸν ἐν οὐρανῷ, καὶ δεῦρο ἀκολούθει μοι." (ΣτΜ: βλ. κατά Ματθαίον κεφ. 19 εδ. 21). Κι ο Αλιόσα είπε στον εαυτό του: «Δεν μπορώ αντί τού "τὰ ὑπάρχοντα" να δώσω δύο ρούβλια, και αντί του "δεῦρο ἀκολούθει μοι" να πηγαίνω μόνο στην Θεία Λειτουργία ..». (14, 25).

«Μού είσαι πανάκριβος, δεν θέλω να σε χάσω και δεν θα σε δώσω σε αυτόν τον Ζωσίμα» - τρομαχτικά σε νόημα λόγια που απευθύνονται από τον Ιβάν στον Αλιόσα, και θα πρέπει να τα έχουμε κατά νου, αν θέλουμε να κατανοήσουμε την σημασία τής εξέγερσης τού Ιβάν.

Εξεγείρεται ο Ιβάν, αλλά η έκβαση αυτής της εξέγερσης δεν εξαρτάται από αυτόν, αλλά από το αν ο Αλιόσα συμφωνεί μαζί του, αν αποδέχεται την πίστη ή μάλλον την απιστία τού Ιβάν.

Ο ίδιος ο Αλιόσα αποτελεί την απάντηση στον Ιβάν και σε όλους τούς φιλόδοξους δελεαστές και επαναστάτες. Ο Ντοστογιέφσκι βλέπει σε αυτόν την αιτιολόγηση τού Θεού και τού κόσμου, και ο Ιβάν το αντιλαμβάνονταν αυτό, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τού είναι τόσο σημαντικό να παρασύρει τον αδερφό του.

Συνεχίζεται...