Αιτιολόγηση τού Θεού και του κόσμου στο μυθιστόρημα τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι "Αδερφοί Καραμάζοφ". Μέρος Β.

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στο βιβλίο (στην ρωσική) «Το μυθιστόρημα "Αδερφοί Καραμάζοφ" τού Ντοστογιέφσκι. Οι τρέχουσες τάσεις σε σχέση με την ανάγνωσή του», Διευθύντρια Σύνταξης Τ.Α. Κασάτκινα, Μόσχα, Ναούκα, 2007.

O Ιβάν τον βάζει πρόσωπο με πρόσωπο με ένα ερώτημα για το οποίο άλλα ισχυρά μυαλά «τα έχουν βρει σκούρα», καθότι σε επίπεδο λογικής, δεν υπάρχει καμία απάντηση στο: «γιατί επιτρέπει ο Θεός το κακό»!

Ας παρατηρήσουμε εδώ: ο Ιβάν δεν κατηγορεί τον Θεό για την δημιουργία τού κακού, καθότι η απάντηση σε αυτήν την κατηγορία είναι από καιρό γνωστή: δεν είναι από τον Θεό το κακό, αλλά από την ελεύθερη βούληση, η οποία και δίνεται από τον Δημιουργό στα πλάσματά του. Ας θυμηθούμε εδώ μία από τις ιστορίες του H. Wells, στην οποία οι άνθρωποι, εξουθενωμένοι από το κάθε είδους κακό, έρχονται και παραπονούνται στον Θεό: «Μα πού κοιτάς; ». Ο Θεός τούς απαντά: «Δεν σας αρέσουν οι πόλεμοι, η βία, η προδοσία, ο κυνισμός, η χυδαιότητα κ.λπ., έτσι δεν είναι;». «Ναι, δεν μάς αρέσουν καθόλου όλα αυτά», απαντούν οι άνθρωποι. «Ε, μην τα κάνετε λοιπόν» ¹ . Ο Ιβάν το καταλαβαίνει αυτό, επιπλέον, είναι ακόμη έτοιμος να παραδεχτεί το κακό που στρέφεται εναντίον τού πεπτωκότος ατόμου: «Σαν να λέμε, οι ίδιοι οι άνθρωποι φταίνε: τούς χάρισαν έναν παράδεισο, κι αυτοί ήθελαν την ελευθερία τους κι έκλεψαν την φωτιά από τον ουρανό, γνωρίζοντας ότι θα δυστυχήσουν, άρα δεν είναι να τούς λυπάσαι» (14, 222).

Όχι, στοχεύει στο πιο ευάλωτο σημείο: γιατί να υποφέρουν αθώα παιδιά;

Εσκεμμένα επικεντρώνει το πρόβλημα τού επί γης κακού σε ένα επιχείρημα που τού φαίνεται απρόσβλητο: «Δεν πρέπει να υποφέρει κάποιος αθώος για κάποιον άλλο, ειδικά κάποιος τόσο αθώος» (14, 217). Σε μια επιστολή προς τον N.A. Λιουμπίμοφ (με ημερομηνία 10 Μαΐου 1879 [ΣτΜ: o Νικολάι Αλεξέγιεβιτς, 1830-1897, ήταν δημοσιογράφος, φυσικός, συντάκτης από κοινού με τον Μ.Ν. Κατκόφ τής επιθεώρησης «Ρώσος Αγγελιοφόρος»]), ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι παραδέχονταν: "Ο χαρακτήρας τού μυθιστορήματός μου καταπιάνεται με ένα θέμα, κατά τη γνώμη μου, αβυσσαλέο, «το ακατανόητο τού να υποφέρουν τα παιδιά», και συμπεραίνει εξ αυτού τον παραλογισμό κάθε ιστορικής πραγματικότητας" (30! , 63).

Ο Ιβάν εκδηλώνει την εξέγερσή του ενάντια στον Θεό εκκινώντας από αυτήν την αβυσσαλέα αξίωση του προς τον Δημιουργό, και προσπαθεί να εμπλέξει τον Αλιόσα σε αυτό :

« Συνεπώς, αποδέχομαι τον Θεό, και μάλιστα όχι μόνο πρόθυμα, αλλά, επιπλέον, δέχομαι τόσο τη σοφία Του όσο και τον σκοπό Του, πράγματα εντελώς άγνωστα σε εμάς, πιστεύω στην Τάξη, στο νόημα της ζωής, πιστεύω στην αιώνια αρμονία, στην οποία, από ό,τι λένε, όλοι θα συγχωνευθούμε όλοι κάποια μέρα, πιστεύω στον Λόγο, προς τον οποίο το σύμπαν στοχεύει και που o ίδιος " ἦν πρὸς τὸν Θεόν " και που είναι ο Ίδιος ο Θεός, κ.λπ. κ.λπ., επ άπειρον. Περί αυτού, έχουν ειπωθεί πολλά. Νομίζω ότι είμαι σε καλό δρόμο – τι λες; Λοιπόν, φαντάσου τώρα ότι, τελικό αποτέλεσμα είναι ότι δεν αποδέχομαι τον κόσμο αυτού του Θεού, και παρόλο που ξέρω ότι υπάρχει, δεν τον αποδέχομαι καθόλου. Δεν είναι ο Θεός που δεν αποδέχομαι, το καταλαβαίνεις, έτσι δεν είναι, αλλά ο κόσμος τον οποίο Αυτός δημιούργησε. Αυτόν τον κόσμο τού Θεού δεν αποδέχομαι κι ούτε ποτέ θα συμφωνήσω να τον αποδεχθώ» (14, 214).

Πιο κάτω ο Ιβάν εξηγεί στον αδερφό του γιατί δεν αποδέχεται και δεν θέλει να αποδεχθεί τον κόσμο τού Θεού, προβάλλοντας στα μάτια τού σοκαρισμένου Αλιόσα τρομακτικές εικόνες παιδικής δυστυχίας.

"Άκου εδώ: ακόμη κι αν όλοι πρέπει να υποφέρουν για να αποκτηθεί αυτή η αιώνια αρμονία, τι έχουν να κάνουν τα παιδιά με αυτό, μού λες σε παρακαλώ; Είναι παντελώς ακατανόητο γιατί πρέπει αυτά να υποφέρουν και γιατί πρέπει αυτά να πληρώσουν με βάσανα γι΄αυτήν την αρμονία (...) Δεν αξίζει αυτή τα δάκρυα ακόμη κι ενός μόνο βασανισμένου παιδιού που χτυπούσε στο στήθος του με την μικρή γροθιά του και προσεύχονταν σε αυτή την σιχαμερή τρύπα με τα χωρίς ανταμοιβή δάκρυά του στον "Θεούλη"! (…) Σαν πολύ ακριβά μάς την δίνουν αυτήν την αρμονία. Πού να πληρώσουμε με τα λεφτά που έχουμε για την είσοδο. Γι 'αυτό και βιάζομαι να επιστρέψω το εισιτήριο μου στην είσοδο. Και μόνο αν είμαι έντιμος άνθρωπος, τότε πρέπει οπωσδήποτε να το επιστρέψω το συντομότερο δυνατό. Αυτό και κάνω. Δεν είναι ο Θεός που δεν δέχομαι, Αλιόσα, αλλά μόνο επιστρέφω με όλο τον σεβασμό το εισιτήριο σε Αυτόν »(14, 222-223). Όπως ορθώς γράφει κι ο Όσιος Ιουστίνος (Πόποβιτς): «Υπάρχει προφανής ιδεολογική ομοιότητα μεταξύ της εξέγερσης του Ιβάν, ο οποίος επιστρέφει το εισιτήριο στον Θεό, και την εξίσου επαναστατική επιστροφή στον Θεό τού ταλάντου από τον πονηρόν δούλον τού Ευαγγελικού κηρύγματος» (βλ. κατά Ματθαίον κεφ.25, εδ. 24-26) ² .

Όπως ορθώς σημειώνει ο M.M. Ντουνάιεφ (ΣτΜ: 1945-2008, ο Μιχαήλ Μιχάηλοβιτς ήταν σοβιετικός/Ρώσος επιστήμονας, θεολόγος, καθηγητής τής Θεολογικής Ακαδημίας τής Μόσχας): "Οι κρίσεις τού Ιβάν, παρά την όλη τους συναισθηματική πειστικότητα, είναι πονηρές και γεμάτες αντιφάσεις" ³... Πρώτα απ 'όλα: η εικόνα ενός κόσμου, διαποτισμένου με κακό που παραμένει ατιμώρητο και οδύνες αθώων, δεν αντικατοπτρίζει τον κόσμο τού Θεού, με την έννοια ότι ο Θεός δεν δημιούργησε έναν τέτοιο κόσμο. Αυτή είναι μάλλον η εικόνα αυτού που έκανε ο άνθρωπος με τον υπέροχο κόσμο τού Θεού. Στη Βίβλο, η λέξη «κόσμος» χρησιμοποιείται με δύο έννοιες. Πρώτον, ως Δημιουργία Θεού, η οποία, ακόμη και μετά τις παρεμβολές τού ανθρώπου, παραμένει πολύτιμη για τον Θεό. Για τη σωτηρία αυτού ακριβώς τού κόσμου και στέλνει ο Θεός τον Υιό Του. «οὕτω γὰρ ἠγάπησεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον, ὥστε τὸν υἱὸν αὐτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωκεν, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται, ἀλλ᾿ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον » (βλ. κατά Ιωάννη κεφ.3, εδ. 16). Αλλά στη Βίβλο και, κατά συνέπεια, στη χριστιανική παράδοση, υπάρχει και μια ακόμη κατανόηση τής λέξης "κόσμος" – «μὴ ἀγαπᾶτε τὸν κόσμον μηδὲ τὰ ἐν τῷ κόσμῳ ἐάν τις ἀγαπᾷ τὸν κόσμον οὐκ ἔστιν ἡ ἀγάπη τοῦ πατρὸς ἐν αὐτῷ .. ὅτι πᾶν τὸ ἐν τῷ κόσμῳ ἡ ἐπιθυμία τῆς σαρκὸς καὶ ἡ ἐπιθυμία τῶν ὀφθαλμῶν καὶ ἡ ἀλαζονεία τοῦ βίου οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ πατρὸς ἀλλ᾿ ἐκ τοῦ κόσμου ἐστίν » (βλ. Α΄ Ιωάννη, κεφ. 2, εδ. 15-16).

Υπάρχει ο «κόσμος του Θεού» και αυτός ο «κόσμος» (ο κόσμος των ανθρώπινων παθών, ο κόσμος τής αμαρτίας), και παρόλο που ο «κόσμος του Θεού» είναι «αιχμάλωτος» τού δεύτερου, δεν μπορούν να συγχέονται αυτοί οι δύο κόσμοι. Πιθανότατα, ο Ιβάν (αν και απόφοιτος Πανεπιστημίου με κατεύθυνση Φυσικών Επιστημών, ενδιαφέρεται σοβαρά για θεολογικά και φιλοσοφικά θέματα), αντιλήφθηκε αυτήν τη διαφορά και σκόπιμα έφτιαξε αυτό το «μείγμα» των δύο, ή μάλλον, υποκατέστησε αυτές τις έννοιες. Η κύρια θέση του - η αποδοχή τού Δημιουργού ταυτόχρονα με την απόρριψη της δημιουργίας Του - είναι μια ανοησία και εξαπάτηση. Τον Δημιουργό τού κόσμου αυτού είναι που απορρίπτει ο Ιβάν, Αυτόν τού Οποίου η Δημιουργία έχει ένα «προφανές ελάττωμα».

Ταυτόχρονα, ο ίδιος αρνείται να κατανοήσει τα θεμέλια της ύπαρξης, αλλά απαλλάσσει εαυτόν από την ενοχή για μια τέτοια έλλειψη κατανόησης. «Ο κόσμος στηρίζεται πάνω σε παραλογισμούς (...)», σαν σε παραλήρημα ισχυρίζεται ο Ιβάν, «Δεν θέλω να καταλάβω τίποτα τώρα. Θέλω να μείνω στα γεγονότα. Το έχω πάρει απόφαση εδώ και καιρό να μην καταλάβω. Αν ποτέ προσπαθήσω να καταλάβω κάτι τι, τότε αυτόματα θα διαστρεβλώσω το γεγονός, κι εγώ έχω αποφασίσει να μείνω με το γεγονός ως είναι (...) Εγώ (...) δεν μπορώ να καταλάβω καν, γιατί όλα είναι έτσι που είναι σε αυτόν τον κόσμο"( 14, 221-222).

Ο κόσμος θα είναι πάντα ένα άλυτο μυστήριο για τον άνθρωπο, γιατί ο άνθρωπος δεν διαθέτει τις νοητικές ικανότητες που θα τού επέτρεπαν να φωτίσει αυτό το μυστήριο σε όλα τα βάθη και τα ύψη του. Αυτό το μυστήριο τής ζωής πάντα ωθούσε τον άνθρωπο σε «υψηλές φιλοσοφίες και υψηλές αναζητήσεις». Ο Μάκαρ Ιβάνοβιτς Ντολγκορoύκιι μίλησε περί αυτού τού μυστηρίου στο «Έφηβος», όπως κι ο στάρετς Ζωσίμα, με άφθονη ποιητικότητα μάλιστα: «Στη γη, φαίνεται να έχουμε περιπέσει σε πλάνη, κι αν δεν υπήρχε αυτή η πολύτιμη εικόνα τού Χριστού μπροστά μας, τότε θα είχαμε χαθεί και θα είχαν χαθεί όλα, όπως το ανθρώπινο είδος πριν από τον κατακλυσμό. Πολλά στη γη μάς είναι απόκρυφα, αλλά σε αντάλλαγμα μάς έχει δοθεί αυτό το πολύτιμο μυστικό συναίσθημα τής ζωντανής μας σχέσης με τον άλλο κόσμο, με τον ανώτερο ουράνιο κόσμο, και οι ρίζες των σκέψεων και των συναισθημάτων μας δεν είναι εδώ, αλλά σε άλλους κόσμους. Γι 'αυτό οι φιλόσοφοι λένε ότι η ουσία των πραγμάτων δεν μπορεί να συλληφθεί εδώ στη γη. Ο Θεός πήρε σπόρους από άλλους κόσμους και έσπειρε σ 'αυτή τη γη και φύτεψε τον κήπο Του, και βλάστησε ό,τι μπορούσε να βλαστήσει, αλλά αυτό που βλάστησε ζει και παραμένει ζωντανό μόνο χάριν στο αίσθημα τής επαφής του με τούς μυστικούς άλλους κόσμους. Αν αυτό το συναίσθημα εξασθενήσει ή εξαφανιστεί μέσα μας, τότε κι αυτό που βλάστησε μέσα σου θα πεθάνει επίσης » (14, 290).

Σε αυτήν την μυστικότητα τού κόσμου, ωστόσο, ενυπάρχει, από την μια, όχι μόνο μια πηγή θρησκευτικής έμπνευσης, αλλά επίσης – σε περίπτωση εξαφάνισης αυτής τής "αίσθηση επαφής με άλλους κόσμους" - η κύρια αιτία τής τραγωδίας τής ανθρώπινης συνείδησης. Από δω προέρχεται και κάθε ανάθεμα με αποστολέα την γη και παραλήπτη τα Ουράνια. «Από αυτό ακριβώς και ξεκινούν όλες οι εξεγέρσεις εναντίον τού Θεού», γράφει ο Όσιος Ιουστίνος (Πόποβιτς). – Κι η εξέγερση τού Ιβάν από αυτό πηγάζει. Κάθε οδυνηρή προσπάθεια να χωρέσει ο άνθρωπος την μυστηριώδη τραγωδία τού κόσμου στο πλαίσιο τού ανθρώπινου ευκλείδειου νου, τελειώνει με εξέγερση. Η εξέγερση είναι μια λογική συνέπεια της ανθρώπινης πίστης στην λογική, γιατί η λογική δύσκολα μπορεί να αγκαλιάσει τα ατελείωτα μυστήρια, που διαπερνούν όλους αυτούς τούς κόσμους » ⁴ .

Η εξέγερση τού Ιβάν, η βασισμένη στην απόρριψη του κόσμου, συνεχίζει την γραμμή των κυρίων χαρακτήρων των μυθιστορημάτων τού Ντοστογιέφσκι, αρχής γενομένης με τον «άνθρωπο τού Υπογείου». Όλοι ρωτούν τα πολυάριθμα «γιατί» τους, αλλά, όπως και ο Ιβάν, δεν θέλουν να ακούσουν την απάντηση, γιατί θέλουν να «μείνουν με τα γεγονότα» (ακόμη και με ένα τόσο φοβερό γεγονός), θέλουν να παραμείνουν «μάρτυρες» και, όπως λέει ο στάρετς Ζωσίμα, «να διασκεδάσουν με την απελπισία τους, ίσως κι αυτό ως αποτέλεσμα τής απελπισίας τους (...) μην εμπιστευόμενοι την ίδια τους την διαλεκτική και να την σαρκάζουν μέσα τους με πόνο ψυχής...» (14, 65). Ναι, «η ζωή είναι πόνος, η ζωή είναι φόβος και ο άνθρωπος δυστυχισμένος» (Κυρίλοφ) (10, 93). Γι 'αυτό και αυτός πρέπει να εκδικηθεί γι΄αυτόν τον πόνο και γι΄αυτόν τον φόβο.

Ο Ιβάν δεν είναι άθεος. Ο Ιβάν μάχεται τον Θεό.

Αυτή την φαινομενικά προφανή κρίση/άποψη δεν συμμερίζονται όλοι οι ερευνητές τού έργου του Ντοστογιέφσκι. Έτσι, στο άρθρο τού Κ.Γκέρσελμαν, (ΣτΜ: ο Καρλ Κάρλοβιτς ήταν συγγραφέας τής ρωσικής διασποράς τού 1920-1940) διαβάζουμε: «Η ενοχή τού Ιβάν, δεν έγκειται στον αγώνα του ενάντια στον Θεό, ούτε στην θρασύτητά με την οποία απευθύνεται στον Θεό, αλλά στην αμφιβολία, στην αδυναμία του να πιστέψει πλήρως στο πανάγαθον και στην παντοδυναμία τού Θεού (...). Κατονομάζοντας τον Θεό Δύναμη εναντίον τής οποίας πολεμά, ο Ιβάν σφάλλει. Αγωνίζεται κατ΄ουσίαν, διόλου ενάντια στον Θεό, αλλά ενάντια στον αμαρτωλό κόσμο «που βρίσκεται μέσα στο κακό» και ενάντια στον Κύριό του – τον «πρίγκιπα αυτού του κόσμου» (...) «Η εξέγερση» είναι μια ανθρώπινη εξέγερση εναντίον τού Θεού στο όνομα επίσης τού ... Θεού, αλλά όχι κάποιου άλλου ισχυρού, σκληρού Θεού που κυβερνά τον κόσμο από έξω, αλλά ενός αγαθού, ευγενικού Θεού, Θεού ο Οποίος ζει στα βάθη τής ανθρώπινης ψυχής " ⁵... Αναμφίβολα, ο Ιβάν είναι μια περίπλοκη, τραγική φιγούρα, αλλά είναι τουλάχιστον περίεργο να βλέπεις σε αυτόν, σε κάποιον που «σε τελική ανάλυση» σκότωσε τον πατέρα του, έναν αναζητητή τού Θεού που έχει περιπέσει σε πλάνη. Και το γεγονός ότι κηρύσσει την εξέγερσή του «από αγάπη για την ανθρωπότητα» είναι, φυσικά, απλώς μια φάρσα, αν λάβει κανείς υπόψη το το γεγονός ότι ξεκίνησε τη συνομιλία του με τον Αλιόσα ακριβώς με την επιβεβαίωση τού γεγονότος ότι δεν αγαπά κανέναν. «Πρέπει να σού ομολογήσω κάτι», άρχισε ο Ιβάν: «Δεν μπόρεσα ποτέ να καταλάβω πώς μπορείς να αγαπάς τον πλησίον σου» (14, 215).

Ως ύψιστο κριτήριο τής αληθότητας των κρίσεων του, είναι έτοιμος ο Ιβάν να δεχτεί την πλάνη του (την παραδέχεται ανοικτά). «Θα προτιμούσα να μείνω με το βάσανό μου για το οποίο δεν εκδικήθηκα ή δεν θα εκδικηθώ ποτέ, καθώς και την ανικανοποίητη αγανάκτησή μου, ακόμα κι αν έχω λάθος » (14, 223), λέει στον Αλιόσα, κάτι που είναι σαφές σημάδι υπερηφάνειας.

Εν τέλει, ο Ιβάν δηλώνει εαυτόν καθαρόαιμο αντιχριστιανό, κάτι βέβαια που δεν είναι καν απροσδόκητο. Η ερώτησή του: "Υπάρχει κάποιο ον σε ολόκληρο τον κόσμο που θα μπορούσε και θα είχε το δικαίωμα να συγχωρήσει;" - κατευθύνεται απευθείας εναντίον τού Χριστού. Και δεν είναι τυχαίο που ο Αλιόσα ανταπαντά: «… Αυτό το ον υπάρχει, και μπορεί να συγχωρήσει τα πάντα, όλους και όλα και για όλα, γιατί ο Ίδιος έδωσε το αθώο αίμα Του για όλους και για όλα. Έχεις ξεχάσει περί Αυτού, και πάνω σε αυτόν είναι που στηρίζεται όλο το οικοδόμημα, και σε Αυτόν είναι που θα αναφωνήσουν: «Είσαι δίκαιος, Κύριε, γιατί οι δρόμοι σου μάς αποκαλύφθηκαν» (14, 224).

Αυτό είναι το πιο σημαντικό μέρος τού μυθιστορήματος, γιατί είναι ο Χριστός, ο Γολγοθάς του, η Ανάστασή Του που συνιστούν τα αποφασιστικά επιχειρήματα που ανατρέπουν όλο το οικοδόμημα τού Ιβάν. Ο Αλιόσα απλά «στρέφει» τον Ιβάν στην κατεύθυνση τού Χριστού, αλλά δεν εμπλέκει τον Χριστό σε κάποιο επιχείρημα απέναντί στον Ιβάν, διαισθανόμενος ότι κάτι τέτοιο θα ήταν ανώφελο. Εξάλλου, κάποτε κι ο ίδιος ο Χριστός στην ερώτηση τού Πιλάτου: "τί ἐστιν ἀλήθεια;" (κατά Ιωάννη κεφ. 18 εδ. 38) δεν έδωσε καμία απάντηση, γιατί δεν υπάρχουν λόγια που θα βοηθούσαν κάποιον που, ρωτώντας περί Αλήθειας, είναι τόσο τυφλός που δεν βλέπει καν πως η ίδια η Αλήθεια στέκεται μπροστά του.

Ο Χριστός δεν αποτελεί επιχείρημα για τον Ιβάν. Ο Ιβάν έχει χάσει την αίσθηση που καθιστά δυνατή την πίστη, είναι ορθολογιστής, που δεν πιστεύει καν στην λογική του, η πνευματική κατανόηση του προβλήματος είναι αδύνατη γι'αυτόν, και ως εκ τούτου «το ερώτημα παραμένει για πάντα ανοιχτό ...». «Ο ορθολογισμός, οποιαδήποτε απόχρωση κι αν έχει, όταν, στην εφαρμογή του, φτάνει «μέχρι το κόκκαλο», τότε, από τη φύση τής λογικής του, τελειώνει με μια μηδενιστική εξέγερση και μια αναρχική απόρριψη τού κόσμου. "Η πίστη στην κατηγορία τής λογικής είναι η αιτία τού μηδενισμού", υποστηρίζει με ειλικρίνεια ο Νίτσε. Και αν οι ορθολογιστές όλων των επιπέδων είχαν την θαρραλέα ταπεινότητα να αποδεχτούν την ειλικρίνεια τού Ιβάν και τού Νίτσε, τότε θα παραδέχονταν δημόσια ότι η πίστη στην ανθρώπινη λογική είναι ο πιο σίγουρος δρόμος ο οποίος οδηγεί μέσω τής απογοήτευσης στην απελπισία, στην εξέγερση, στην απόρριψη του κόσμου, στον μηδενισμό και στον αναρχισμό» ⁶

Να λοιπόν, που το ερώτημα παραμένει ανοιχτό για τον Ιβάν, τον βασανίζει, αν και ο Ιβάν προσποιείται ότι όλα τού είναι ξεκάθαρα: η τρομαχτική, στερούμενη κάθε νοήματος, αθώα οδύνη των παιδιών είναι γεγονός, γεγονός το οποίο δεν θέλει ποτέ να αποχωριστεί, και αυτό το γεγονός μπορεί να σημαίνει μόνο ένα πράγμα: ότι δεν υπάρχει Θεός και αθανασία. Αλλά το κακό παραμένει και πρέπει να ξεπεραστεί, να αποβληθεί. Πώς όμως;

Η εξεύρεση μιας απάντησης σε αυτό το ερώτημα είναι κάτι που απασχολεί την ανθρωπότητα από την αρχή τής ιστορίας της. Πάντοτε, δύο ήταν οι πιο δημοφιλείς λύσεις, και οι δύο τους πολύ απλές, και υπονοούνται και οι δυο τους στο τελευταίο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι.

Η πρώτη: να καταστραφούν όλοι οι φορείς τού κακού. Ο Ιβάν Καραμάζοφ είναι διατεθειμένος να το πράξει αυτό - τόσο στις ορθολογιστικές-συναισθηματικές κρίσεις του όσο και στην πράξη. Στον περίγυρό του, αυτοί οι φορείς τού κακού είναι, πρώτα απ 'όλα, ο πατέρας και ο αδελφός του, και με ευχαρίστηση παραδέχεται την επιθυμία του να σκοτώσει έναν από αυτούς: "Το ένα ερπετό θα φάει το άλλο, έτσι τούς χρειάζεται!" (14, 129).

Κάπως πιο μακριά, βλέπει τούς φορείς τού κακού, καταρχάς, στους βασανιστές αθώων παιδιών και παραδέχεται κι αυτήν την επιθυμία του να τούς εξοντώσει, παρασύροντας τον Αλιόσα να το κάνει. Μιλώντας για έναν συγκεκριμένο γαιοκτήμονα, ο οποίος ξαμόλησε κυνηγόσκυλα να κατασπαράξουν ένα μικρό παιδί, ο Ιβάν ρωτά:

«- Τι λοιπόν, να τον εκτελέσουμε δια τυφεκισμού? Για να ικανοποιηθεί το αίσθημα ηθικής, να τον πυροβολήσουμε; Μίλα, Αλιόσκα!

- Να τον εκτελέσουμε! – λέει ήσυχα ο Αλιόσα, υψώνοντας τα μάτια του στον αδερφό του με ένα χλωμό, λοξό χαμόγελο.

- Μπράβο! – αναφώνησε ο Ιβάν με ενθουσιασμό, - ε, αφού το είπες, αυτό σημαίνει... Αντε, είσαι και μοναχός! Να λοιπόν τι διαβολάκος που φωλιάζει στην καρδιά σου, Αλιόσα Καραμάζοφ!

- Παραλογισμός είναι αυτό που είπα, αλλά ..

- Αυτό ακριβώς είναι το θέμα, αυτό το «αλλά» ... - φώναξε ο Ιβάν » (14, 221).

Αν λοιπόν ένας διαβολάκος φωλιάζει στην καρδιά κάποιου όπως ο Αλιόσα, τότε τι να περιμένει κανείς για τον Ιβάν; Ένα μόνον είναι σίγουρο: ένα τέτοιο πνευματικό κίνημα εμπνέεται από δαιμονική επιρροή. Και αυτό δεν αφορά την τύχη ενός κακούργου, αλλά μια θεμελιώδη επίλυση τού ζητήματος.

Στην πραγματικότητα, το ζήτημα είχε ήδη λυθεί εδώ και πολύ καιρό: από τον ίδιο τον Σωτήρα, τον οποίο οι Φαρισαίοι δελέασαν κάποτε με τον ίδιο τρόπο, κουβαλώντας έναν αμαρτωλό σε αυτόν (κατά Ιωάννη, κεφ. 8 ,εδ.1-11). Μπορούμε επίσης να θυμηθούμε εδώ την απάντηση του Χριστού στο αίτημα των δύο Ζεβεδαίων να πέσει φωτιά από τα ουράνια και να αφανίσει το χωριό τής Σαμάρειας (κατά Λουκά κεφ. 9 εδ. 51-56). Από το ύψος της Αλήθειας τού Θεού, κάθε αμαρτία είναι μια εκδήλωση τού κακού, και η καταστροφή των φορέων τού κακού σημαίνει τον αφανισμό όλων των αμαρτωλών, δηλαδή, ολόκληρης της ανθρώπινης φυλής, γιατί "οὐκ ἔσται ἄνθρωπος ὃς οὐχ ἁμαρτή­σε­ται" .

Η δεύτερη λύση, είναι άψογη από πλευράς λογικής: εάν η πηγή τού κακού είναι όντως η ελεύθερη βούληση τού ανθρώπου, τότε αυτήν την ελευθερία πρέπει να την στερηθεί. Αυτή είναι η ιδέα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, που συνεγράφη από τον ίδιο τον Ιβάν Καραμάζοφ.

Πολλοί από αυτούς που ασχολήθηκαν με το έργο τού Ντοστογιέφσκι, θεώρησαν αυτόν τον θρύλο ως το ύψιστο αριστούργημα όλων όσων δημιούργησε ο συγγραφέας. Με τον νου στραμμένο σε μια ανάγνωση στο «λογοτεχνικό πρωινό προς όφελος των φοιτητών» τού Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης τον Δεκέμβριο του 1879, ο Ντοστογιέφσκι έγραφε: «Ένας άθεος που βασανίζεται από δυσπιστία, σε κάποια στιγμή αυτού τού βασάνου, συνθέτει ένα αβυσσαλέο, φανταστικό ποίημα, στο οποίο φέρνει τον Χριστό σε συνομιλία με έναν καθολικό αρχιερέα – τον Μέγα Ιεροεξεταστή (...) Ο Μέγας Ιεροεξεταστής είναι, βέβαια, κατ΄ουσίαν ένας άθεος. Το όλο θέμα έγκειται στο γεγονός ότι διαστρεβλώνοντας την πίστη στον Χριστό και συνδέοντάς την με τούς στόχους αυτού τού κόσμου, τότε ολόκληρο το νόημα τού Χριστιανισμού χάνεται αυτόματα, ο νούς θα κατρακυλήσει αναμφίβολα στην δυσπιστία, κι αντί για το ιδεώδες τού μεγάλου Χριστού, θα έχουμε την οικοδόμηση ενός νέου πύργου τής Βαβέλ. Η υψηλή θεώρηση του Χριστιανισμού περί ανθρωπότητας εκφυλίζεται σε θεώρηση ενός, σαν να λέμε, κοπαδιού ζώων, και κάτω από το πρόσωπο μιας κοινωνικής αγάπης για την ανθρωπότητα, έχουμε μια ξεγυμνωμένη περιφρόνηση για αυτήν την ανθρωπότητα»(15, 198).

Ένα ακόμη συγγραφικό σχόλιο περί «Μέγα Ιεροεξεταστή» βρίσκουμε στην επιστολή, με ημερομηνία 11 Ιουν 1879, τού Ντοστογιέφσκι στον Λιουμπίμοφ:

« Είναι τρείς μέρες ήδη που έστειλα στον εκδότη τής επιθεώρησης “Ρώσος Αγγελιοφόρος” την συνέχεια των Καραμάζοφ για το τεύχος Ιουνίου (τέλος τού κεφαλαίου 5 «Pro και Contra»). Περιέχει αυτό το «το στόμα μιλά περήφανα και βλάσφημα απέναντι στον Θεό».Έχουμε να κάνουμε με έναν σύγχρονο αρνητή, εκ των πλέον ένθερμων μάλιστα, καθότι δηλώνει ακολουθητής τής ιδέας τού διαβόλου (περί δικαιοσύνης στην γη) και ισχυρίζεται ότι αυτά [που λέει ο διάβολος] είναι καλύτερα για την ευτυχία των ανθρώπων από ό,τι ο Χριστός (...) Ο Ιβάν Καραμάζοφ είναι ένας ειλικρινής άνθρωπος που παραδέχεται ευθύς εξαρχής ότι συμφωνεί με την άποψη τού «Μέγα Ιεροεξεταστή» περί ανθρωπότητας, και ότι η πίστη στον Χριστό (σαν να) ανύψωσε τον άνθρωπο πολύ πιό ψηλά από αυτό που πραγματικά είναι (ΣτΜ: να υποθέσουμε ότι αναφέρεται εδώ στο “κοπάδι ζώων“ που συναντήσαμε πιο πάνω ή στο “ανελεύθεροι” που θα συναντήσουμε πιο κάτω) . Το ερώτημα τίθεται ξεκάθαρα: "Περιφρονείτε την ανθρωπότητα ή σέβεστε τούς μελλοντικούς σωτήρες της;".

Και είναι σαν να ήταν όλα αυτά στο όνομα τής αγάπης για την ανθρωπότητα: “Ο νόμος του Χριστού είναι, θα ΄λεγε κανείς, βαρύς, δεν σχετίζεται με τον γήινο κόσμο, και είναι αφόρητος για τούς αδύναμους” - και αντί τού νόμου τής Ελευθερίας και τού Διαφωτισμού τούς φέρνουν τον νόμο των αλυσίδων και τής δουλείας από τον άρτον » (30₁ , 68).

Το πρόβλημα τού θρύλου είναι το πρόβλημα τής ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, καθώς και τής αλληλεξάρτησής τους. Ο Ν. Μπερντιάγιεφ έγραψε στο υπέροχο βιβλίο τού «Κοσμοαντίληψη τού Ντοστογιέφσκι»: «Το θέμα “Άνθρωπος και η μοίρα του” είναι για τον Ντοστογιέφσκι, πρώτα απ'όλα, θέμα ελευθερίας. Η μοίρα τού Aνθρώπου, οι οδυνηρές περιπλανήσεις του καθορίζονται κυρίως από την ελευθερία του. Η ελευθερία βρίσκεται στο κέντρο της κοσμοαντίληψης τού Ντοστογιέφσκι (...) Αυτό που ονομάστηκε «σκληρότητα» τού Ντοστογιέφσκι σχετίζεται με τη στάση του απέναντι στην ελευθερία. Ήταν «σκληρός» επειδή δεν ήθελε να αφαιρέσει το βάρος τού βασάνου από τον Άνθρωπο, δεν ήθελε να σώσει τον Άνθρωπο από τα βάσανά του πληρώνοντας σαν αντίτιμο την αφαίρεση τής ελευθερίας του, έβαλε τεράστια ευθύνη πάνω στον Άνθρωπο, ευθύνη που αναλογεί στην αξιοπρέπεια τού ελεύθερου Ανθρώπου. Θα ήταν δυνατόν να ανακουφίσει τον ανθρώπινο πόνο αφαιρώντας την ελευθερία από τον Άνθρωπο. Και ο Ντοστογιέφσκι εξερευνά αυτά τα μονοπάτια σε βάθος, αυτά τα μονοπάτια ελάφρυνσης και φτιαξίματος τού Ανθρώπου χωρίς την ελευθερία τού πνεύματος του (...) Eλευθερία γι 'αυτόν είναι και ανθρωποδικία και θεοδικία, σε αυτά πρέπει να αναζητήσει κανείς τόσο την δικαιολόγηση τού Ανθρώπου όσο και τού Θεού»⁷. Θα επιστρέψουμε σε αυτές τις σκέψεις τού Μπερντιάγιεφ, αλλά τώρα θα στραφούμε προς τον ίδιο τον μύθο, στον οποίο ο Ιεροεξεταστής κατηγορεί τον Σωτήρα περισσότερο από μία φορά στην συνέχεια τού μονόλογο του:

« Μα δεν θέλησες να στερήσεις στον άνθρωπο την ελευθερία και απέρριψες την προσφορά, καθότι σκέφτηκες, “μα τι είδους ελευθερία είναι αυτή εάν η υπακοή εξαγοράζεται με άρτους;” (…) Προτίμησες την ελεύθερη αγάπη τού ανθρώπου, ώστε αυτός να Σε ακολουθεί ελεύθερα, παρασυρμένος και αιχμάλωτός σου. Αντί για τον αυστηρό παλαιό νόμο – ελευθέρα τη καρδία, ο άνθρωπος θα αποφάσιζε για τον εαυτό του τι είναι καλό και τι κακό, έχοντας ως οδηγό μόνο την εικόνα Σου - αλλά μήπως δεν Σού πέρασε από το μυαλό ότι θα απορρίψει τελικά και θα αμφισβητήσει και Σένα αλλά και την Αλήθεια Σου, βρισκόμενος κάτω από το αβάσταχτο φορτίο τής ελευθερίας τής επιλογής; (…) Δεν κατέβηκες από το σταυρό όταν Σου φώναζαν, όταν Σε κοροϊδεύαν και Σε πείραζαν: «Κατέβα από το σταυρό και θα πιστέψουμε ότι είσαι Εσύ». Δεν κατέβηκες, γιατί και πάλι δεν ήθελες να κάνεις δούλο Σου τον άνθρωπο με ένα Σου θαύμα, και διψούσες για μια πίστη χωρίς καταναγκασμό, κι όχι μια πίστη βασισμένη σε θαύματα. Διψούσες για αγάπη πέρα από κάθε καταναγκασμό, παρά για το δέος τού ανελεύθερου μπροστά στην παντοδύναμη εξουσία, που θα τον τρόμαζε μια για πάντα. Αλλά και εδώ είχες πιστέψει παραπάνω από όσο έπρεπε στην ικανότητα των ανθρώπων, γιατί, βέβαια, πρόκειται για ανελεύθερους, ακόμη κι αν δημιουργήθηκαν από στασιαστές» (14, 230-233).

Αποκρούοντας τον πειρασμό τού διαβόλου, ο Σωτήρας αναγνωρίζει στον Άνθρωπο το δικαίωμα στην ελευθερία και με αυτήν Του την αναγνώριση εκφράζει την αληθινή αγάπη Του για τον Άνθρωπο. Ο Ιεροεξεταστής προσποιείται επίσης ότι αγαπά, αλλά επιπλήττει τον Θεό: γιατί να έχει δοθεί ελευθερία στον άνθρωπο! Η αγάπη πρέπει να εκφραστεί στα πλαίσια ανελευθερίας, γιατί η ελευθερία είναι οδυνηρή, προξενεί το κακό και κάνει τον Άνθρωπο υπεύθυνο για αυτό το κακό – κι αυτό είναι κάτι το αβάσταχτο για τον Άνθρωπο. Η Ελευθερία μετατρέπεται από δώρο σε τιμωρία, και ο ίδιος ο Άνθρωπος θα την αρνηθεί τότε. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα τού Ιεροεξεταστή:

« Ή μήπως ξέχασες δα, ότι η ηρεμία και ακόμη και ο θάνατος είναι πράματα πιο πολύτιμα στον άνθρωπο από την ελευθερία επιλογής τής γνώσης τού καλού και τού κακού; Δεν υπάρχει τίποτα το πιο σαγηνευτικό για τον άνθρωπο από την ελευθερία τής συνείδησής του, αλλά δεν υπάρχει και τίποτα το πιο οδυνηρό »(14, 232).

Και ο Ιεροεξεταστής στερεί στον άνθρωπο την ελευθερία, υπόσχεται σε αντάλλαγμα μια εύκολη διαβίωση στον επίγειο παράδεισο που θα φτιαχτεί, κι όπου η ευδαιμονία θα βασίζεται ακριβώς στην απουσία ελευθερίας: «Κι όμως το κοπάδι θα ξαναμαζωχτεί και θα υποταχθεί και πάλι, και μια για πάντα, μάλιστα. Και τότε, θα τούς δώσουμε μια ήσυχη, ταπεινή ευτυχία, την ευτυχία των αδύναμων πλασμάτων, καθότι τέτοια δημιουργήθηκαν» (14, 236).

Ο Ιεροεξεταστής ξέρει καλά ότι αυτή η οδός, δεν είναι η οδός τού Θεού. Αυτό που δεν ξέρει όμως είναι, ότι έξω από τον Χριστό, από Αυτόν, δηλαδή που είπε: «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή·» (βλ. κατά Ιωάννη κεφ. 14 εδ. 6), δεν μπορεί να υπάρξει άλλη οδός - και όχι μόνο οδός, αλλά ούτε καν η ίδια η ζωή.

O Άνθρωπος, λοιπόν, ο οποίος στερείται ελευθερίας δεν είναι άνθρωπος. Η καταστροφή τού κακού μέσω τού να στερηθεί ο Άνθρωπος την ελευθερία ισοδυναμεί με καταστροφή του Ανθρώπου. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Ιβάν - ο υπερασπιστής των αθώων παιδιών που υποφέρουν - είναι στην πραγματικότητα ένας ιεροκήρυκας τής αυθαιρεσίας και της έλλειψης ελευθερίας, και μετατρέπεται, κατ΄ουσίαν, σε πατροκτόνο. Ναι, δεν σκότωσε τον πατέρα του, τον Φιόντορ Πάβλοβιτς. Ο Σμερντιακόφ τον σκότωσε. Αλλά ο ίδιος ο Ιβάν αυτοτιμωρείται για το έγκλημα πατροκτονίας, οι τύψεις συνείδησης τον οδηγούν στην παραφροσύνη. Στις εσώτερές του σκέψεις, στο υποσυνείδητο, ο Ιβάν ευχήθηκε τον θάνατο τού πατέρα του, ενός απαίσιου κι αισχρού ανθρώπου. Και διακήρυττε συνεχώς ότι «όλα επιτρέπονται». Παραπλάνησε τον Σμερντιακόφ, υποστήριξε την εγκληματική του βούληση, την ενίσχυσε. Είναι ο πνευματικός ένοχος τής δολοφονίας. Ο Σμερντιακόφ είναι το δεύτερο, κατώτερο «Εγώ» του. Οι ψευδείς, άθεες "ιδέες" τον έφεραν σε μυστικές σκέψεις, που θα δικαιολογούσαν την πατροκτονία ή, αντίθετα, οι μυστικές σκέψεις περί δολοφονίας απαιτούσαν μια «ιδέα» που να τις δικαιολογήσει. Συναντούμε ενδιαφέρουσες σκέψεις αναφορικά με το θέμα τής «πατροκτονίας» στον Μπερντιάγιεφ: «Ολόκληρη η ψυχολογία τής πατροκτονίας στο “Αδερφοί Καραμάζοφ” έχει ένα πολύ βαθύ, ενδόμυχο νόημα. Το μονοπάτι τής άθεης αυθαιρεσίας του ανθρώπου πρέπει να οδηγήσει στην πατροκτονία, στην άρνηση τού πατέρα. Η επανάσταση συνιστά πάντα πατροκτονία. Η παράσταση τής σχέσης μεταξύ τού Ιβάν Καραμάζοφ και τού άλλου, χαμηλότερου του «Εγώ» - τού Σμερντιακόφ - ανήκει στις πιο λαμπρές σελίδες τού Ντοστογιέφσκι. Ο δρόμος τής αυθαιρεσίας, ο δρόμος που απορρίπτει την ευσέβεια απέναντι στον ‘Ανθρωπο, πρέπει να οδηγήσει στην άνοδο τής εικόνας τού Σμερντιακόφ. Ο Σμερντιακόφ είναι η τρομερή τιμωρία που περιμένει τον άνθρωπο. Η τρομαχτική, απαίσια καρικατούρα τού Σμερντιακόφ βρίσκεται στο τέλος αυτών τών φιλοδοξιών γιά Ανθρωποθεότητα.. Ο Σμερντιακόφ θα κερδίσει στην πορεία. Όσο για τον Ιβάν, αυτός πρέπει να παραφρονήσει»⁸ .

Ας επιστρέψουμε τώρα στο θέμα μας, στην «αιτιολόγηση τού Θεού και τού κόσμου στο “Αδελφοί Καραμαζόφ” τού Ντοστογιέφσκι».

Ήταν απαραίτητο να προστατευτεί ο Θεός όταν άρχισαν να Tού επιτίθενται, και, αν στον καιρό τού Βασιλιά Δαβίδ, μόνο ένας τρελός θα μπορούσε να πει στην καρδιά του: « οὐκ ἔστι Θεός» (Ψαλμός 13:1), στην εποχή τού Ντοστογιέφσκι τέτοιες σκέψεις ονομάζονταν «προοδευτικές ιδέες». Ο Ντοστογιέφσκι δεν καταφεύγει στην παραδοσιακή χριστιανική θεοδικία, βασισμένη στη διδασκαλία τής Εκκλησίας περί πτώσης και των συνέπειών αυτής, αλλά απλά λέει: "Εντάξει, ας πούμε ότι δεν υπάρχει ούτε Θεός ούτε αθανασία, κι ας δούμε κατόπιν τι θα συμβεί στον άνθρωπο και τον κόσμο". Ο άνθρωπος τρελαίνεται ή μετατρέπεται σε Σμερντιακόφ, οπότε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, το τέλος είναι ένα και το αυτό - θάνατος.

«Ούτε άνθρωπος ούτε έθνος μπορούν να υπάρξουν χωρίς την “ανώτερη ιδέα”. Και υπάρχει μόνο μια τέτοια “ανώτερη ιδέα” στην γη, αυτή τής αθανασίας τής ανθρώπινης ψυχής, και όλες οι άλλες «ανώτερες ιδέες» της ζωής, με τις οποίες μπορεί να ζήσει ο Άνθρωπος, απορρέουν από αυτήν και μόνο» - έγραψε ο Ντοστογιέφσκι στο «Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα» (24, 48).

Και πώς να σχετιστούμε με το κακό και την οδύνη;

"Για τον Ντοστογιέφσκι, όπως έγραψε ο Μπερντιάγιεφ, η στοιχειώδης απλοποιημένη και χρηστική διατύπωση αυτού τού προβλήματος, ήταν κάτι ξένο: για το κακό και τα όποια εγκλήματα, ο άνθρωπος θα τιμωρηθεί στην αιώνια ζωή, και για το καλό που έκανε – θα ανταμειφθεί. Αυτό το είδος πρωτόγονου επουράνιου ωφελιμισμού, που, σαν αναισθητικό, εξαλείφει το πρόβλημα, κι ανακουφίζει από τον πόνο, ήταν βαθιά ξένο προς αυτόν. Όλο το έργο τού Ντοστογιέφκι διαποτίζεται από απεριόριστη συμπόνια για τον άνθρωπο. Κανείς άλλος, ίσως σε ολόκληρη την παγκόσμια λογοτεχνία, δεν έχει πληγωθεί τόσο από τα ατελείωτα ανθρώπινα δεινά. Από την καρδιά τού Ντοστογιέφκι χύνονταν πάντα αίμα. Είχε την «τύχη» να γνωρίζει τι πάει να πεί “κάτεργα”, να ζήσει μεταξύ καταδικασμένων και. όλην του τη ζωή, «μεσολάβησε» για τον άνθρωπο ενώπιον του Θεού. Αντιλήφθηκε σε βάθος την εξέγερση ενάντια στην παγκόσμια τάξη, που εξαγοράστηκε με κόστος τα φοβερά βάσανα .. τα δάκρυα αθώων βασανιζόμενων παιδιών. Και δια στόματος Αλιόσα, απάντησε «στην πρόκληση τού Ιβάν, αν θα συμφωνούσε “ότι για να χτίσει το κτίριο της ανθρώπινης μοίρας με σκοπό να κάνει εν τέλει τούς ανθρώπους ευτυχισμένους, και να τους δώσει ειρήνη και ησυχία, θα ήταν απαραίτητο και αναπόφευκτο να βασανιστεί ένα και μόνο ένα πλασματάκι, το ίδιο το παιδί που χτυπούσε με την μικρή του γροθιά το στήθος του, και να χτίσει αυτό το κτίριο πάνω στα δάκρυά αυτού τού παιδιού που δεν πήραν εκδίκηση;» - «Όχι, δεν θα συμφωνούσα». Και όλη του την ζωή ο Ντοστογιέφσκι έθετε στον εαυτό του το ερώτημα που συναντούμε στο όνειρο τού Μίτια: «Τι στέκονται εκεί αυτές οι τρισκακόμοιρες μητέρες [που με τα μικρά τους παιδιά αντικρύζουν τα καμένα τους σπίτια], γιατί να υπάρχουν φτωχοί άνθρωποι, γιατί το μορουδάκι να είναι φτωχό, γιατί η στέπα να είναι γυμνή, γιατί δεν αγκαλιάζονται, δεν φιλιούνται, γιατί δεν τραγουδούν χαρούμενα τραγούδια, γιατί είναι τόσο βυθισμένες στην μαυρίλα τής δυστυχίας, γιατί να μην ταΐζουν τα παιδιά τους;»⁹

Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι βασανίζονταν όλη του τη ζωή από αυτό το "γιατί". Τα λόγια του είναι γνωστά: "Το Ωσαννά μου πέρασε από ένα μεγάλο καμίνι αμφιβολιών." Λίγο πριν από το θάνατό του, ο Ντοστογιέφσκι έγραφε για τον εαυτό του:

«" Καραμάζοφ." Αυτοί οι αχρείοι με εκνεύριζαν με την ανεκπαίδευτη και οπισθοδρομική τους πίστη στον Θεό. Αυτά τα απεχθέστατα όντα δεν τούς ταρακούνησε ποτέ μια τέτοια δύναμη άρνησης τού Θεού, σαν κι αυτή που συναντάται στο κομμάτι τού “Ιεροεξεταστή” καθώς και στο προηγούμενο κεφάλαιο, άρνηση στην οποία και απαντά ολόκληρο το μυθιστόρημα. Πιστεύω στον Θεό αλλά όχι σαν κάποιος αφελής ή φανατικός. Και αυτοί βάλθηκαν να με διδάξουν και με περιγελούσαν που δεν «τράβαγα» τάχα στην μάθηση. Ναι, η ηλίθια φύση τους δεν ονειρεύτηκε ποτέ μια τόσο έντονη άρνηση, την οποία βίωσα εγώ ο ίδιος» (Σημειώσεις λογοτεχνικής-κριτικής και δημοσιογραφικής φύσης από το σημειωματάριο τού 1880-1881).

Όντως ο Ντοστογιέφσκι πέρασε μέσα από τούς πειρασμούς τής απιστίας, και αυτό δεν πρέπει να μάς παραξενέψει. Όπως είπε κι ο Άγιος Ισααάκ ο Σύρος: «Aν δεν υπήρχαν πειρασμοί, δεν θα υπήρχαν ούτε άγιοι». Αλλά η απιστία του είναι η απιστία τού Θωμά, η οποία μόνο βαθαίνει την πίστη τόσο τού ίδιου όσο και την δική μας. Ναι, ο Ντοστογιέφσκι επίσης επαναστατεί, αλλά η εξέγερσή του δεν είναι η εξέγερση τού Ιβάν, όπως πιστεύουν πολλοί μελετητές του έργου του, αλλά η εξέγερσή του είναι η εξέγερση του Ιώβ.

Η σχέση τού συγγραφέα με αυτήν την βιβλική ιστορία ήταν πολύ ξεχωριστή. Το 1875, δηλαδή ήδη στα τελευταία στάδια τής συγγραφής τού «Αδερφοί Καραμάζοφ», ο Ντοστογιέφσκι έγραφε στη σύζυγό του από την Ems: «Διαβάζω το βιβλίο του Ιώβ και μού προκαλεί οδυνηρό δέος: σταματάω να το διαβάζω και περπατάω δεξιά κι αριστερά στο δωμάτιο για μια ώρα, σχεδόν σε λυγμούς» (29 ₂, 43). Ο Σ. Φούντελ (ΣτΜ: ο Σεργκιέι Γιόσιφοβιτς, γεννηθείς το 1900, ήταν ρώσος ορθόδοξος θεολόγος, φιλόσοφος ) επισημαίνει την σημασία τής βιβλικής ιστορίας τού Ιώβ για τη μοίρα και το έργο τού Ντοστογιέφσκι:«Στην αρχή τών βασάνων του, ο Ιώβ λέει “ὁ κύριος ἔδωκεν ὁ κύριος ἀφείλατο ὡς τῷ κυρίῳ ἔδοξεν οὕτως καὶ ἐγένετο εἴη τὸ ὄνομα κυρίου εὐλογημένον”». Τα λόγια αυτά ακολούθησε μια καταιγίδα αμφιβολιών, ακατανοησιών και διαμαρτυριών του, και κάπως έτσι βρέθηκε στο καμίνι μέσα από το οποίο έπρεπε να περάσει το Ωσαννά του για να γίνει χρυσό, αιώνιο και αμετάβλητο. Αυτό χρειαζόταν ο Ντοστογιέφσκι - όχι μόνο το βιβλικό Ωσαννά, αλλά και το βιβλικό καμίνι. Έπρεπε να βεβαιωθεί ο ίδιος, ότι η πορεία της οδύνης τής ψυχής του και της σκέψης στον αγώνα τους για να φτάσουν στον Θεό μέσα του αλλά και στον κόσμο, το μονοπάτι τού άθλου τής ζωής, είναι το ευλογημένο μονοπάτι πολλών ψυχών, που πεινούν και διψούν για τον Θεό, είναι το μονοπάτι τής Εκκλησίας, το μονοπάτι που περνά μέσα από τις οδύνες τής γέννησης μιας ζωής και της σκέψης που γεννά το νόημα τής δικής του ύπαρξη » ¹⁰ .

Μα περί τίνος πρόκειται σε αυτό το βιβλίο, που τόσο πολύ σημάδεψε από την παιδική του ηλικία τον Ντοστογιέφσκι;

Χωρίς κάποια αφορμή, στέλνει ο Θεός, σε έναν αθώο και ηθικά άψογο άνθρωπο, για να δοκιμάσει και μόνον την πίστη του, ένα τρομερό βάσανο. Ο Ιώβ νιώθει ότι η απίστευτη οδύνη που βιώνει δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις αμαρτίες του, ότι συμβαίνει κάτι που αδυνατεί να κατανοήσει και που τού είναι αφόρητο –το γεγονός, δε, ότι αυτό που τού συμβαίνει δεν το αξίζει, καθιστά αυτό που συμβαίνει παντελώς ακατανόητο. Έτσι εξεγείρεται ενάντια στο μυστήριο των δεινών αυτών που βιώνει παρά την αθωότητά του. «πότε θα πάρεις το βλέμμα σου από πάνω μου» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 7 εδ.19), λέει στον Θεό. –«Γιατί με κατέστησες αντίπαλό σου» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 7 εδ. 20); «Θα θελήσεις να πειράξεις ένα φύλλο πεταμένο δώ και κεί από τον άνεμο και να κυνηγήσεις ένα ξηρό χόρτο;» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 13 εδ.25). «Για ποιό λόγο με πολεμάς;» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 10 εδ. 2), αλλά όχι μόνο τα προσωπικά αναιτιολόγητα δεινά συντρίβουν τον Ιώβ με το μυστικό τους. Ο Θεός «καταστρέφει τόσο τον ακέραιον όσο και τον ένοχο» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 9 εδ. 22) (...) «η γη παραδίδεται στα χέρια των ασεβών» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 9 εδ. 24) «Γιατί οι ασεβείς ζουν και φτάνουν τα γηρατειά ..;» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 21 εδ. 7) (...) «οι απόγονοί τους» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 21 εδ. 8) (...) «τα σπίτια τους ευημερούν και δεν υπάρχει κανένας φόβος γι΄αυτούς, ούτε κάποια τιμωρία τούς στέλνει ο Θεός» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 21 εδ. 9), (...) «τούς άπορους τούς εξανάγκασαν να απομακρυνθούν από τον δρόμο τού δικαίου, κι όλοι μαζί οι φτωχούληδες τού κόσμου αναγκάστηκαν (από τρόμο) να κρυφτούν» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 24 εδ. 4) (...) [οι αδύνατοι] «στην πόλη ακούγονται τα βογγητά τών ανθρώπων, η ψυχή τών πληγωμένων κραυγάζει. Κι όμως ο Κύριος, δεν εμποδίζει τίποτε από όλα αυτά» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 24 εδ. 12-13) . Μήπως, άραγε, το παραπάνω βιβλικό απόσπασμα δεν μπορεί να συνεχιστεί με την ιστορία τού Ιβάν για το παιδάκι που το κατασπάραξαν τα σκυλιά;

«Η καρδιά μου φλογίζονταν από τούς κλαυθμούς και στα βλέφαρά μου φάνηκε η σκιά του θανάτου. Kι όμως τα χέρια μου δεν διέπραξαν καμία αδικία, και η προσευχή μου ήταν πάντα αγνή» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 16 εδ. 16-17) (...) «Είθε να κριθή ο άνθρωπος ενώπιον τού Κυρίου, όπως κρίνεται από τον πλησίον του» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 16 εδ. 21) «Κράζω προς Εσένα, και Εσύ δεν μού αποκρίνεσαι. Στέκομαι όρθιος μπροστά σου και Εσύ με κοιτάς και τίποτε παραπάνω» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 30 εδ. 20).

Δεν είναι η πίστη του στον Θεό που κλονίζεται στην ψυχή τού Ιώβ αλλά η πίστη στη θεία παγκόσμια τάξη. «Δεν είναι ο Θεός που δεν δέχομαι, Αλιόσα, αλλά μόνο επιστρέφω με όλο τον σεβασμό το εισιτήριο σε Αυτόν», λέει ο Ιβάν. Η διαφορά μεταξύ Ιβάν Καραμάζοφ και Ιώβ είναι ότι, όπως είδαμε, ο Ιβάν ακριβώς τον Θεό είναι που δεν δέχεται και, το πιο σημαντικό, ότι επ΄ουδενί δεν λέει στον εαυτό του: «Κι όμως τα χέρια μου δεν διέπραξαν καμία αδικία, και η προσευχή μου ήταν πάντα αγνή». Ο Ιώβ, σε αντίθεση με τον Ιβάν, πιστεύει στην Αλήθεια τού Θεού, και ως εκ τούτου θέλει να «ξεκαθαρίσει λογαριασμούς» με τον Δημιουργό, κι αυτό με κάθε κόστος. Επιπλέον, και πάλι σε αντίθεση με τον Ιβάν, ο ίδιος έχει κουραστεί από τα λόγια, δεν θέλει να μιλήσει και να ακούσει περί Θεού, θέλει να δει το πρόσωπό Του:

«Θα μπορέσω άραγε ποτέ να συναντήσω τον Κυριον και να φτάσω στον Θρόνο Του! (..) Θα ήθελα να ήξερα πώς θα μού απαντήσει, θα καταλάβαινα τι θα μού έλεγε! (..) Ιδού, Άμα πάω ανατολικά, δεν θα βρεθώ κοντά του, άμα πάλι πάω προς τα πίσω, πάλι δεν θα Τον δώ πουθενά... » (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 23 εδ. 3,5,8 αντ.)

"Σε αυτήν την αναίδεια - γράφει ο πρωθιερέας Αλεξάντερ Μεν – εκδηλώνεται η μέγιστη ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ του Ιώβ, η οποία συνιστά την ίδια την ουσία τής σχέσης του με τον Θεό. Αν και η λογική και τα συναισθήματα τού λένε ότι όλες οι κραυγές είναι μάταιες, δεν σταματά να κραυγάζει. Η σιωπή των Ουρανίων δεν μπορεί να κλονίσει κάποιον δίκαιο. Είναι σαν την Χαναναία που έκλαιγε ακολουθώντας τον Χριστό Ο Ιώβ θέλει ο Θεός να παρέμβει να τον προστατέψει, λαχταρά όχι να ακούσει περί Αυτού, αλλά να το δεί Αυτόν τον Ίδιον. Εδώ είναι το αποκορύφωμα και το σημείο καμπής τού βιβλίου τού Ιώβ. Ο Ιώβ περιμένει και ο Θεός τού απαντά, αν και δεν αφαιρεί το πέπλο από το μυστικό. Σημαίνει αυτό ότι δεν υπάρχουν καν απαντήσεις; Όχι, αλλά σε αυτήν την περίπτωση, οποιαδήποτε εξήγηση θα ήταν άτοπη» ¹¹ .

Ο Ιώβ μπορούσε να μάθει περί τής αθανασίας τού Ανθρώπου, περί τής ανταμοιβής στην αιωνιότητα, περί Ανάστασης, κι όμως κάτι άλλο τον βασάνιζε: γιατί επιτρέπει ο Θεός να υπάρχει το κακό στον κόσμο;

Ο Ιώβ μπορούσε να ακούσει από τον Θεό ότι δεν ήταν Αυτός που ευθύνεται για το κακό, αλλά οι δυνάμεις τού σύμπαντος που εξεγέρθηκαν εναντίον Του. Κι όμως, κι αυτή ακόμη η απάντηση θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε ένα άλλο ερώτημα: γιατί ο Δημιουργός επέτρεψε, σε πρώτη φάση, στα δαιμονικά όντα να επαναστατήσουν ενάντια στην παγκόσμια αρμονία.

Μια χριστιανική απάντηση θα αναφέρονταν στην «ελευθερία ως την κύρια προϋπόθεση για την ύπαρξη τού κόσμου» (ΣτΜ: πλαγιογράφηση τού μεταφραστή). Ας θυμηθούμε πόσα πολλά συναντούμε περί αυτού στα έργα τού Ντοστογιέφσκι. Τις σκέψεις τού τελευταίου συνοψίζει ο Μπερντιάγιεφ με τον ακόλουθο τρόπο: «Αληθινά, μπορεί κανείς να δεχτεί τον Θεό και να αποδεχτεί τον κόσμο, να διατηρήσει την πίστη στο νόημα τού κόσμου, εάν το μυστικό τής μη ορθολογιστικής ελευθερίας βρίσκεται στο επίκεντρο της ύπαρξης. Τότε μόνο μπορεί να γίνει κατανοητή η πηγή τού κακού στον κόσμο και να λειτουργήσει αυτό ως δικαιολογία τού Θεού για την ύπαρξη αυτού του κακού. Υπάρχει τόσο πολύ κακό και οδύνη στον κόσμο, κι αυτό γιατί η ελευθερία βρίσκεται στην καρδιά του κόσμου. Και στην ελευθερία έγκειται όλη η αξία και ουσία αυτού που είναι ο κόσμος και αυτού που αποκαλούμε «Άνθρωπος». Το κακό και τα δεινά θα μπορούσαν να αποφευχθούν, με κόστος την άρνηση τής ελευθερίας. Και τότε, μπορεί, μεν, ο κόσμος να ήταν αναγκαστικά ευγενικός και ευτυχισμένος. Θα είχε όμως χάσει το “καθ΄ομοίωσιν”» ¹² .

«Πώς να τεκμηριώσει κανείς, πώς να εξηγήσει την ίδια την ελευθερία στην μη ορθολογιστική πραγματικότητά της; Η λογική, εγκλωβισμένη όπως είναι εντός ορισμένων ορίων, δεν μπορεί να αντέξει την αντινομία τής ελευθερίας και τής Πρόνοιας, καθώς δεν είναι σε θέση να «χωρέσει» την Ύπαρξη στο πλαίσιο τού συστήματος. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όλες οι ορθολογικές θεοδικίες, που φαντάζουν σαν ετοιμόρροπα καραβάκια στην μέση μιας απέραντης θάλασσας, είναι τόσο αδύναμες. Αυτό που χρειάζεται εδώ, είναι να πετάξει κανείς με τα «φτερά» και την επιφοίτηση τής πίστης. Μπροστά στο ακατανόητο τού κακού στον κόσμο, απέναντι στην οδύνη, κάθε θεοδικία φαίνεται κίβδηλη και μετατρέπεται σε απλά λόγια δίχως νόημα. Η πλάνη των φίλων τού Ιώβ δεν εντοπίζεται στην θεωρία (σε αυτό το επίπεδο ήταν σωστοί σε πολλά), αλλά στο ότι περιορίστηκαν στην λογική. Ο Ιώβ απευθύνθηκε στον ίδιο τον Θεό, αναζητώντας μια απάντηση εκεί όπου οι λέξεις πλέον σιωπούν και σε μέρος απρόσιτο για το ανθρώπινο μυαλό» ¹³ .

Ο Ιώβ δεν έλαβε καμιά απάντηση, αλλά η άρρωστη και ανήσυχη ψυχή του ηρέμησε. Τι τής έφερε αυτήν την γαλήνη; Η απάντηση βρίσκεται στα τελευταία λόγια του Ιώβ, που απευθύνονται στον Θεό:

«Μέχρι τώρα μόνον με αυτά που έφταναν στα αυτιά μου ήξερα για σένα, αλλά τώρα σε είδα με τα ίδια μου τα μάτια. τώρα τα μάτια μου σε βλέπουν. Γι'αυτό τώρα με καταφρονώ και λιώνω (από συντριβή ψυχής), και θεωρώ εαυτόν σκόνη και στάχτη» (ΣτΜ: Ιώβ κεφ. 42 εδ. 5-6)

Και έλαβε κάτι παραπάνω από απάντηση στα επάρατα ερωτήματα, έλαβε τον ίδιο τον Θεό. Στην παρουσία τού Κυρίου, όλα τα ερωτήματα σβήνουν από μόνα τους. Το Βιβλίο τού Ιώβ, δεν μας προσφέρει μια νέα θεοδικία αλλά επισημαίνει πώς σβήνουν όλα τα ερωτήματα – στην συνάντηση με τον ίδιο τον Κύριο.

Αλλά κι ο Ντοστογιέφσκι δεν μας προσφέρει μια νέα θεοδικία στο τελευταίο του μυθιστόρημα.

Ο Ντοστογιέφσκι, όπως έχει ήδη αναφερθεί, αντικρούει όλο το οικοδόμημα, το βασισμένο στο συναίσθημα, τού Ιβάν, καταδεικνύοντας που οδηγεί όλη αυτή η αλληλουχία επιχειρημάτων τού Ιβάν. Καταδεικνύοντας ότι, όσοι μάχονται ενάντια στον Θεό με στόχο την ευτυχία του ανθρώπου, τελικά σκοτώνουν τον άνθρωπο.

Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε ότι η απάντηση στο 5^ο βιβλίο τού μυθιστορήματος θα είναι το 6^ο : «Ρώσος καλόγερος». Η απάντηση στον Ιβάν και σε όλους τους «οπαδούς» του είναι ο στάρετς Ζωσίμα με τη διδασκαλία του ότι «ο καθένας ευθύνεται για όλους», καθώς και ο μαθητής του Αλιόσα.

Γνώριζαν κι οι δύο τον Θεό. Είχαν κι οι δυο τους αυτή την «συνάντηση» και ήξεραν τι να κάνουν στον «κόσμο που είναι βυθισμένος στο κακό». Το κακό δεν πρέπει να το εξηγήσει κανείς, γιατί σύμφωνα με τούς νόμους του ανθρώπινου νου, το να εξηγείς συχνά σημαίνει να δικαιολογείς. Το κακό πρέπει κανείς να το καταπολεμήσει, πρέπει να τού αντισταθεί. Ένας από τους τρόπους αυτής της αντίστασης στο κακό (ο πιο σημαντικός, μάλιστα), είναι η προσωπική μετάνοια. Λέει ο στάρετς Ζωσίμα, «Ο νεαρός αδερφός μου ζητούσε συγχώρεση από τα πουλιά: “δεν έχει νόημα αυτό”, θα μού πείτε, κι όμως είναι αλήθεια, γιατί όλα είναι σαν ωκεανός όπου τα πάντα ρέουν και όλα συνδέονται μεταξύ τους, σε ένα μέρος αγγίζεις - στο άλλο άκρο του κόσμου το νιλωθεις (...) Όλα είναι σαν ωκεανός, σάς λέω» (14, 290).

Και η ιδέα τής καθολικής ενοχής είναι μια εντυπωσιακή συνέπεια της μεγάλης ιδέας της παγκόσμιας ανθρώπινης ενότητας. Ο Ιβάν, βλέποντας τα δεινά των αθώων παιδιών, αποφάσισε να επαναστατήσει εναντίον του Θεού και να επιστρέψει το εισιτήριό του σε Αυτόν, αλλά θα μπορούσε να δει την ενοχή του και να αποφέρει καρπούς άξιους μετάνοιας. Και αυτή η πράξη του θα οδηγούσε αναμφίβολα στο να υπάρξουν λιγότερα τέτοια δάκρυα. «Μια πέτρα φέρνει αλλαγές σε ολόκληρη τη θάλασσα [ΣτΜ: «la mer entière change pour une pierre», Blaise Pascal]. Έτσι είναι και με την Χάρη: η παραμικρή της δράση επηρεάζει τα πάντα. Άρα, όλα είναι σημαντικά» ¹⁴ . Πώς να μην θυμηθούμε τα λόγια τού Αγίου Σεραφείμ τού Σαρώφ: "Σώσε τον εαυτό σου και τότε, μυριάδες ανθρώπων γύρω σου θα σωθούν".

Καμία εξέγερση ή επανάσταση δεν θα αλλάξει τον κόσμο, ο κόσμος μπορεί να αλλάξει μόνο αλλάζοντας τον ίδιο τον εαυτό μας. Ο Ντοστογιέφσκι γνώριζε αυτήν την αλήθεια, όχι από τα βιβλία, αλλά έφτασε σε αυτήν μέσα από την οδύνη τού ματώματος τής καρδιάς του, κι αυτή η αλήθεια είναι σημαντική ιδιαίτερα στις μέρες μας.