Μόνο Θεός, προσευχή και μουσική

Η Εμαχόϊ Τσεγκέ-Μαριάμ Γκεμπρού στα 19 της χρόνια πήγε σε μοναστήρι – σε μια ορεινή μονή με υψόμετρο 3 χιλιάδων μέτρων – όπου έζησε για δέκα χρόνια. Σε μια εποχή που στη χώρα της μαινόταν πόλεμος επέστρεψε στον κόσμο, ώστε με τη μουσική να συγκεντρώνει χρήματα για να τα προσφέρει ως βοήθεια σε δεινοπαθούντα παιδιά. Στη συνέχεια, μετά από τριάντα χρόνια, εγκαταβίωσε σε ορθόδοξη μονή στα Ιεροσόλυμα, όπου έζησε για σαράντα χρόνια, μέχρι το θάνατό της.

Φωτογραφία: Tal Shachar/Jerusalem Season of Culture

Αυτά ήταν 99 εξαίσια χρόνια: έτσι μιλάνε όταν αναφέρονται στη ζωή της μοναχής που ήταν γνωστή με το όνομα Εμαχόϊ Τσεγκέ-Μαριάμ Γκεμπρού. Η ορθόδοξη μοναχή από την Αιθιοπία (μια χώρα με έναν από τους αρχαιότερους χριστιανικούς πολιτισμούς στον κόσμο, όπου πάνω από 60 % των κατοίκων είναι ορθόδοξοι - ΣτΣ) ήταν δεξιοτέχνης πιανίστρια και επιφανής συνθέτρια, ανήκε στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα της χώρας και γνώριζε επτά γλώσσες.

Η ολιγομίλητη

Το δωμάτιο στο μοναστήρι στα Ιεροσόλυμα είναι στενό και δεν αερίζεται καλά. Μέσα χωράει μόνο ένα μικρό κρεβάτι και το πιάνο, διακοσμημένο με σημαίες της Αιθιοπίας. Στους τοίχους κρέμονται δικοί της πίνακες-εικόνες και τα πορτραίτα του έκπτωτου αυτοκράτορα Χαϊλέ Σελασιέ: η Εμαχόϊ τον γνώριζε καλά. Η πόρτα είναι ανοιχτή, από την αυλή έρχονται μυρωδιές φαγητού και ψαλμωδίες.  

Η Εμαχόϊ έχει μια λαϊκή επισκέπτρια, τη δημοσιογράφο Κέιτ Μόλλεσον, κάτι που δε συμβαίνει συχνά. Η δημοσιογράφος είχε έρθει για να συγκεντρώσει πληροφορίες για τη ζωή και τα μουσικά έργα της (το 2022 δημοσιεύτηκε το βιβλίο «Ο ήχος μέσα στον ήχο: ριζοσπάστες συνθέτες του 20^ου αιώνα»). Η δημοσιογράφος δυσκολεύεται. Η Εμαχόϊ την κοιτάει με διάχυτη καλοσύνη και ακούει προσεκτικά τις ερωτήσεις, στις οποίες απαντάει ολιγόλογα. Είναι ξεκάθαρο ότι της αρέσει να μιλάει για τη μουσική, αλλά όχι για τον εαυτό της.

«Η μοναξιά μεγάλωνε μαζί μου λες και ήταν παιδική μου φίλη»

Φωτογραφία: https://www.last.fm/, https://www.emahoymusicpublisher.com/

Το κορίτσι με το όνομα Εβουμπντάρ, που σημαίνει «η πιο όμορφη», γεννήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου του 1923, στην πρωτεύουσα της Αιθιοπίας Αντίς Αμπέμπα. Αυτή η χώρα είναι η μοναδική στην Αφρική που κατάφερε να υπερασπιστεί την ανεξαρτησία της και να μείνει ανυπότακτη, έχοντας αποκρούσει τους Ιταλούς κατακτητές επί εποχής Μουσολίνι.

Η οικογένειά της ήταν πολύτεκνη και ανήκε στην αριστοκρατία της πρωτεύουσας. Οι γονείς της είχαν αποκτήσει Ευρωπαϊκή μόρφωση. Ο πατέρας της ήταν διπλωμάτης και δήμαρχος της πόλης Γκοντέρ, ενώ η μητέρα της ήταν μακρινή συγγενής του Αιθίοπα αυτοκράτορα Χαϊλέ Σελασιέ του Α΄.

Η Εβουμπντάρ απέκτησε το πρώτο της βιολί ως δώρο Χριστουγέννων σε πολύ μικρή ηλικία, τότε που μόλις ήταν σε θέση να το κρατήσει. Στην ηλικία των έξι την έστειλαν σε ελβετικό σχολείο-οικοτροφείο για να παρακολουθήσει μαθήματα μουσικής τέχνης και να εξοικειωθεί με το βιολί. Η Εβουμπντάρ ήταν ένα από τα πρώτα παιδιά της Αιθιοπίας που είχαν πάει στο εξωτερικό για να σπουδάσουν.

Στην Ελβετία παρακολούθησε συναυλία ενός τυφλού πιανίστα που την συγκλόνισε πολύ. Εκεί άκουσε για πρώτη φορά Μπαχ, Ντεμπυσί, Μπετόβεν και παθιάστηκε με τη μουσική.

Ταυτόχρονα της έλειπε πολύ το σπίτι, καθώς όλα γύρω της ήταν ξένα. «Η μοναξιά μεγάλωνε μαζί μου λες και ήταν παιδική μου φίλη», – θα εκμυστηρευτεί αργότερα, όταν μιλήσει για τα χρόνια αυτά της ξενιτιάς.

Ο πόλεμος

Έξι χρόνια αργότερα η νεαρή Εβουμπντάρ επιστρέφει στην Αιθιοπία. Μπροστά της έχει όλη τη ζωή, οι δικοί της είναι καλά, αυτή κάνει μεγαλόπνοα σχέδια και συνεχίζει να απολαμβάνει τη μουσική.

Όμως, δεν πήγαν όλα έτσι όπως τα ονειρευόταν. Στην Αιθιοπία εισέβαλαν τα ιταλικά στρατεύματα με αρχηγό τον Μουσολίνι, με την έναρξη του Β΄ Ιταλο-Αιθιοπικού Πολέμου (1935-1936). Όλους στην οικογένεια, ως κοντινούς του αυτοκράτορα, τους θέτουν πρώτα υπό κατ΄οίκον κράτηση και αργότερα τους στέλνουν σε στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου για δύο χρόνια. Πλέον, είναι όμηροι.

Η Εβουμπντάρ είναι δεκατριών χρονών. Βρίσκεται σε κατάσταση σοκ από αυτά που διαδραματίζονται και δεν την έχει ο τόπος. Κάτι το φρικτό είχε εισβάλει στη ζωή της. Οι κατακτητές, στην προσπάθειά τους να σπάσουν την αντίσταση των Αιθιόπων, προβαίνουν σε κτηνωδίες προς τα παιδιά, τις γυναίκες και τους γέρους, που δεν έχουν όρια. Τα τρία μεγαλύτερα αδέλφια της σκοτώθηκαν σε αυτόν τον πόλεμο. Η Εβουμπντάρ μαθαίνει το ένα όργανο μετά το άλλο, ώστε «να ενωθεί με τη μουσική» και αναζητάει σε αυτήν τη σωτηρία. Αργότερα, θα συνθέσει στη μνήμη των αδελφών της τη συγκλονιστική μουσική «Μπαλάντα για τις Ψυχές».

Διάβαζε εννιά ώρες την ημέρα

«Μπαλάντα για τις Ψυχές»

Όμως, ο εφιάλτης κάποτε τελειώνει. Προκαλώντας παγκόσμια έκπληξη, ο πόλεμος τελείωσε με νίκη των Αιθιόπων που κατάφεραν να διώξουν τους κατακτητές. Η οικογένεια επέστρεψε στην πατρίδα και σιγά-σιγά αποκαταστάθηκε και η κανονική ζωή.

Η μέχρι χτες μαθήτρια Εβουμπντάρ μεγάλωσε: έγινε δημόσιος υπάλληλος, από τις πρώτες γυναίκες στη χώρα. Δουλεύει στα Ιεροσόλυμα ως διερμηνέας για τον ορθόδοξο πατριάρχη. Εκτός από αυτό, ψέλνει σε αιθιοπική ορθόδοξη εκκλησία και παίζει σε συναυλίες, ακόμη και ενώπιον του αυτοκράτορα. Μόνη της οδηγεί αυτοκίνητο αρνούμενη οδηγό: αυτή η ανεξαρτησία ήταν ανήκουστη για γυναίκα.

Στη συνέχεια, πήγε στο Κάιρο για να σπουδάσει μουσική με τον Πολωνό βιολιστή Αλεξάνδρ Κοντορόβιτς. Η Εβουμπντάρ διάβαζε εννιά ώρες την ημέρα, αλλά δεν άντεχε τον αφόρητο καύσωνα του Καΐρου. Στην πατρίδα της, την Αιθιοπία, παρόλο που είναι αφρικανική χώρα, το κλίμα είναι πιο ήπιο και πιο δροσερό. Επέστρεψε στην Αντίς Αμπέμπα μαζί με τον δάσκαλό της και σύντομα αυτός τοποθετήθηκε επικεφαλής της ορχήστρας του Αυτοκρατορικού Στρατού.  

Η κατάθλιψη και η συζήτηση με ιερέα

Ακολούθησε ένα παράξενο και ανεξήγητο περιστατικό, το οποίο άλλαξε για πάντα τη ζωή της Εβουμπντάρ. Ο αυτοκράτορας πάντοτε στήριζε νεαρούς που είχαν την επιθυμία να σπουδάσουν. Γνώριζε προσωπικά την κοπέλα και την οικογένειά της. Εκτιμούσε ιδιαίτερα το ταλέντο της και θαύμαζε τη νεαρή πιανίστρια. Όμως, όταν η Εβουμπντάρ ετοιμάστηκε να πάει για σπουδές στην Βασιλική Ακαδημία Μουσικής στο Λονδίνο, ξαφνικά της αρνήθηκαν την έξοδο από τη χώρα.  

Η 19χρονη Εβουμπντάρ βυθίστηκε σε βαθιά κατάθλιψη, σταμάτησε να τρώει και τελικά κατέληξε στο νοσοκομείο από εξάντληση. Οι δικοί της, φοβούμενοι μήπως πεθάνει, κάλεσαν ιερέα. Μίλησαν για πολλή ώρα. Η Εβουμπντάρ ποτέ δεν έχει αποκαλύψει τι συζήτησαν και ποια ήταν τα λόγια που την βοήθησαν να επιστρέψει στη ζωή. Μετά από αυτό, όμως, δεν είχε άλλη σκέψη παρά από το να φύγει από τον κόσμο και να αφιερώσει τον εαυτό της στον Θεό. Εγκατέλειψε την μουσική, αυτό που αγαπούσε πιο πολύ από όλα. Πλέον, αυτή η ενασχόληση της φαινόταν χαζή και ανόητη.

Το μοναστήρι: η πρώτη προσπάθεια που κράτησε δέκα χρόνια

Όλοι προσπαθούσαν να την αποτρέψουν από αυτό το βήμα. Από τα έξω, όλο αυτό έμοιαζε καπρίτσιο μιας καλομαθημένης κοπέλας, όμως η ίδια έμεινε ακλόνητη. Σε ηλικία 19 ετών η Εβουμπντάρ έγινε μέλος της ορθόδοξης μονής Γουησέν Μαριάμ στα βουνά, σε ένα απομακρυσμένο μέρος της βόρειας Αιθιοπίας. Δύο χρόνια μετά, έγινε εμαχόϊ – αυτόν τον τίτλο έχουν οι μοναχές στην Αιθιοπία – ξύρισε το κεφάλι της και σταμάτησε να φοράει παπούτσια. Στην κουρά πήρε το όνομα Τσεγκέ-Μαριάμ. Πολλά χρόνια αργότερα, η Εμαχόϊ σχολίασε αυτά τα γεγονότα με μια μόνο φράση: «Ήταν το θέλημά Του».  

Τα επόμενα δέκα χρόνια δεν έβγαινε από το μοναστήρι. Κοιμόταν σε ένα καλύβι πάνω σε ξηραμένο βρώμικο χώμα. Χωρίς ηλεκτρισμό, χωρίς ύδρευση, χωρίς μουσική. Είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς, όταν από μικρή ζούσε στην πολυτέλεια: λεπτότατα σεντόνια με κεντημένα χειροποίητα αρχικά γράμματα, σχεδόν διάφανα πιατάκια πορσελάνης... Οι συνθήκες της ζωής της ήταν πλέον τόσο άγριες που αυτή αρρώστησε και τραυμάτισε τις πατούσες της. Και, βεβαίως, βασανιζόταν που δεν είχε πρόσβαση στο πιάνο.     

Ο θάνατος του πνευματικού της και το πρόβλημα με τα πόδια της την ανάγκασαν να επιστρέψει στο σπίτι, μετά από δέκα χρόνια απομόνωσης.

Συνθέτρια

Ήταν σχεδόν 30 χρονών, όταν άρχισε πάλι να παίζει πιάνο. Φοβόταν ότι τα είχε ξεχάσει όλα, αλλά τα χέρια θυμόνταν. Όπως διηγούταν η Εμαχόϊ αργότερα: «Είπα στον εαυτό μου: “Δεν έχω τίποτα άλλο, εκτός από τη μουσική. Θα προσπαθήσω να κάνω κάτι με αυτήν”».  

Η Εμαχόϊ αποφάσισε να μην παίζει ξανά σε συναυλίες ως πιανίστρια. Αιφνιδίασε και την ίδια όταν ξαφνικά άρχισε να κάνει μουσικές συνθέσεις. Τόσα πολλά είχαν συσσωρευτεί στην ψυχή της. Δέκα χρόνια στο μοναστήρι με τον Θεό, αναμνήσεις και άλλα αποτυπώθηκαν στις μουσικές της συνθέσεις. Η μουσική της με πολύ φυσικό τρόπο επηρεάστηκε και από τη δυτική κλασική μουσική και από τους θρησκευτικούς ύμνους και από τις αργές γεμάτες δραματικότητα αρμενικές μελωδίες.

Φοιτητές πάνω στο χώμα

Φωτογραφία: emahoymusicpublisher.com

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η Εμαχόϊ μελετάει την κληρονομιά του Αγίου Ιάρεδ, του προπάππου της αιθιοπικής θρησκευτικής μουσικής. Κάθε μέρα πηγαίνει στην εκκλησία και συναντάει εκεί στις ιερές ακολουθίες μερικούς νεαρούς, σχεδόν έφηβους.

Η Εμαχόϊ μια φορά είχε πάει λίγο νωρίτερα και είδε ότι αυτοί οι νεαροί κοιμούνταν κάτω από τον ανοιχτό ουρανό, πάνω στο χώμα, δίπλα στις πύλες της εκκλησίας. Της εξήγησαν ότι είναι φοιτητές θεολογίας, φτωχοί και άστεγοι και ότι συχνά αναγκάζονταν να ζητούν φαγητό. «Δεν είχα λεφτά για να τους δώσω, γι΄αυτό, αποφάσισα να χρησιμοποιήσω τη μουσική μου προκειμένου να βοηθήσω αυτούς και άλλους νεαρούς να σπουδάσουν», – διηγούταν η Εμαχόϊ.

Σύντομα, πήγε στη Γερμανία για να κάνει τις πρώτες ηχογραφήσεις της μουσικής της. Όλα τα χρήματα από τις πωλήσεις τα πρόσφερε σε φιλανθρωπικές οργανώσεις της Αιθιοπίας. Αργότερα, η Εμαχόϊ ίδρυσε το δικό της Μουσικό Ίδρυμα Emahoy Tsege Mariam. Το συγκεκριμένο Ίδρυμα εξακολουθεί να στηρίζει οικονομικά για σπουδές ταλαντούχα παιδιά της Αφρικής. Η αδελφή της βοήθησε να εκδοθεί ένα ακόμα άλμπουμ στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Αυτή τη φορά όλα τα χρήματα προσφέρθηκαν ως βοήθεια για τα παιδιά των πεσόντων στρατιωτικών.

Το τέλος της μοναρχίας

Το 1974, στη χώρα έγινε πραξικόπημα. Ο αυτοκράτορας ανατράπηκε από τη στρατιωτική χούντα και τέθηκε υπό κατ΄οίκον κράτηση. Η οικογένεια της Εμαχόϊ υπέστη νέους διωγμούς. Η νέα εξουσία επιδίωκε να σβήσει το παρελθόν και να επιβάλει τη νέα κατάσταση. Σε καιρούς σκληρών διωγμών και λογοκρισίας, αυτά για τα οποία οι άνθρωποι εξαναγκάζονται να σιωπούν, χωρίς να είναι δυνατόν να απαγορευτεί να τα νιώθουν, μπορούσε να τα εκφράσει η μουσική τεζέτα (στα αμχαρικά, επίσημη γλώσσα της Αιθιοπίας, σημαίνει νοσταλγία). Αυτή η μουσική έγινε σύμβολο αντίστασης κατά του αιματηρού καθεστώτος.     

Η σπουδή της Εμαχόϊ «Νοσταλγία για το σπίτι» αναδείχθηκε θρυλική οργανική εκδοχή της τεζέτα.

Η Εμαχόϊ, όσο μπορούσε, αντιστεκόταν στο ολοκληρωτικό καθεστώς. Δούλευε πολύ, έκανε μουσικές συνθέσεις. Όμως, το 1984, μετά το θάνατο της μητέρας της, κατάλαβε ότι είχε έρθει η ώρα της. Έφυγε για το Ισραήλ και έγινε μοναχή στο αιθιοπικό ορθόδοξο μοναστήρι στα Ιεροσόλυμα.

Η προσευχή χωρίς λόγια

Φωτογραφία: bigissue.com/Courtesy of Emahoy Tsege Mariam Music Foundation

Αρχικά, ορισμένες αδελφές εξέφραζαν τα παράπονά τους, καθώς το πιάνο τις ενοχλούσε στη μοναχική ζωή. «Δοξάζουμε τον Θεό με διαφορετικούς τρόπους», – τους απαντούσε η Εμαχόϊ με το ήπιο χαμόγελό της και σύντομα τα παράπονα σταμάτησαν.

Η Εμαχόϊ ποτέ δεν προσπάθησε ώστε τα έργα της να είναι προσιτά και να αναγνωρίζονται από άλλους μουσικούς. Όμως, μια φορά απευθύνθηκε σε γνωστή της ισραηλινή πιανίστρια, τη Μάγια Ντούνιτς και της ζήτησε να βοηθήσει ώστε να ταξινομήσει και να εκδώσει τα έργα της. Παρέδωσε στη Μάγια μερικές πλαστικές σακούλες γεμάτες παρτιτούρες για να τις αποκωδικοποιήσει.

Τελικά, οι παρτιτούρες εκδόθηκαν. Η Μάγια Ντούνιτς για να γιορτάσει το γεγονός οργάνωσε μια συναυλία στα Ιεροσόλυμα, στην οποία έπαιξε ορισμένα από τα νεοεκδοθέντα έργα. Είχαν τόσο μεγάλη ζήτηση τα εισιτήρια που αναγκάστηκαν να οργανώσουν και δεύτερη συναυλία. Μετά τη συναυλία, δεκάδες άνθρωποι ήθελαν να χαιρετήσουν την Εμαχόϊ. Αυτή είχε συγκλονιστεί: τόσοι άνθρωποι αγαπάνε τη μουσική της! Στη συναυλία είχε προσέλθει και ο Πατριάρχης της Εκκλησίας της Αιθιοπίας.

Σπουδαίο ρόλο στην διάδοση της μουσικής της έπαιξε ο Γάλλος μουσικολόγος Φρένσις Φαλτσέτο. Το 2006, εξέδωσε τη συλλογή αιθιοπικής μουσικής Éthiopiques, όπου συμπεριέλαβε και έργα της Εμαχόϊ Γεμπρού. Το 2014, κυκλοφόρησε και ο δίσκος Emahoy (Piano Solo) με τις ηχογραφήσεις της Εμαχόϊ από τα μέσα της δεκαετίας του 1970.

Η μουσική της είναι προσευχή χωρίς λόγια. «Ο Γολγοθάς», «Το τραγούδι του Ιορδάνη ποταμού», «Τα δάκρυα της μητέρας», «Μπαλάντα για τις Ψυχές», «Άστεγος περιηγητής», «Νοσταλγία για το σπίτι». Δεν προσπαθεί να αποδείξει τίποτα σε κανέναν. Μάλλον, μιλάει για την ταπείνωση και για το γεγονός ότι στη ζωή συμβαίνουν ανεπανόρθωτα πράγματα. Υπάρχουν, ωστόσο, ο Θεός και η μουσική που μπορούν να θεραπεύσουν τις πληγές.