Ρωσίδα βιογράφος του Ραχμάνινοφ από τις ΗΠΑ: «Η μουσική του Ραχμάνινοφ μας επιτρέπει να νιώσουμε τις ορθόδοξες ρίζες μας»

Ο Σεργκέι Ραχμάνινοφ είναι ίσως ένας από τους πιο Ορθόδοξους Ρώσους συνθέτες. Πράγματι, ποτέ δεν υπηρέτησε την Εκκλησία, ούτε έγραψε εκκλησιαστική μουσική, αλλά πολλοί θεωρούν, τις Ολονύχτιες αγρυπνίες του, ως το αποκορύφωμα της ρωσικής πνευματικής τέχνης. Μιλήσαμε με τη Βαλέρια Νόλλαν, καθηγήτρια ρωσικών σπουδών και πιανίστρια από τις ΗΠΑ, η οποία πρόσφατα έγραψε μία από τις ελάχιστες βιογραφίες του μαέστρου στη Βόρεια Αμερική, για το πώς η Ορθοδοξία επηρέασε την ταυτότητα του μεγάλου συνθέτη και γιατί οι Αμερικανοί τον θεωρούν δικό τους. Το βιβλίο της «Sergei Rachmaninoff: Cross Rhythms of the Soul» [Σεργκέι Ραχμάνινοφ: Σταυροδρόμια των ρυθμών της ψυχής] εκδόθηκε πέρυσι.

Σεργκέι Βασίλιεβιτς Ραχμάνινοφ

– Βαλέρια Βαλεντίνοβνα, γιατί σας ενδιαφέρει το έργο του Ραχμάνινοφ ως ορθόδοξου συνθέτη;

– Πρώτα απ' όλα, είμαι η ίδια Ρωσίδα ορθόδοξη και θα ήθελα να αναπτύξω μια κατανόηση της Ορθοδοξίας. Θα μπορούσα να πω, ότι μεγάλωσα με τη μουσική του Ραχμάνινοφ: οι γονείς μου, οι φίλοι μου – όλοι ακούγαμε τα έργα του, τα έπαιζα στο πιάνο, έπαιζα μαζί τους.

Η Ορθοδοξία ορίζει ολόκληρη την ταυτότητα του Ραχμάνινοφ. Δεν υπάρχει καμία αναφορά σε αυτό στις ήδη υπάρχουσες βιογραφίες του συνθέτη. Οι άνθρωποι δεν καταλάβαιναν τίποτα για τις εικόνες, τη λειτουργία, την πνευματική μουσική ή πώς ζει ένας ορθόδοξος άνθρωπος. Όμως, αυτό, καθορίζει τα πάντα, δηλαδή, πώς προσευχόμαστε, πώς αποχωριζόμαστε, πώς συναντιόμαστε, πώς εξομολογούμαστε και λαμβάνουμε κοινωνία. Οι απλοί Αμερικανοί δεν είναι εξοικειωμένοι με όλα αυτά. Και ακόμη και οι καθολικοί.

Η Ορθοδοξία καθορίζει το σύνολο της ταυτότητας του Ραχμάνινοφ

Ένας αγγλόφωνος βιογράφος, έγραψε ότι ο Ραχμάνινοφ ήταν άπιστος. Αυτό δεν είναι απολύτως αλήθεια. Υπάρχει μια πλήρης παρανόηση του Ραχμάνινοφ, της ρωσικής του ταυτότητας και της Ορθοδοξίας γενικότερα.

Ο Ραχμάνινοφ έζησε μια πολύ τραγική ζωή, αλλά και μια πολύ ενδιαφέρουσα. Κατάφερε να ξεπεράσει όλα τα εμπόδια, όπως την αλλαγή χώρας διαβίωσης, την αλλαγή κουλτούρας, καθώς και την αλλαγή του τρόπου ζωής. Αυτά είναι πολύ σοβαρά γεγονότα.

Η γενιά του Ραχμάνινοφ είναι η γενιά των γονιών μου. Ήταν αξιοπρεπείς, μορφωμένοι άνθρωποι και είδα μέσα από τα μάτια ενός παιδιού πόσο δύσκολο ήταν για αυτούς στη Δύση.

– Γιατί πιστεύετε, ότι οι άνθρωποι στη Δύση δεν συνδέουν τον Ραχμάνινοφ με τη Ρωσία και τη Ρωσική Ορθοδοξία;

– Από την άποψη της Ορθοδοξίας, ο Ραχμάνινοφ δεν «διαφήμισε» την πίστη του, αλλά από ανθρωπιστική άποψη υποστήριξε πολλά στην Ορθόδοξη ζωή. Ωστόσο, τα έκανε όλα αυτά πολύ ήσυχα και τα κράτησε στον κύκλο της οικογένειας και των φίλων του.

Και γιατί οι Αμερικανοί δεν τον θεωρούν Ρωσοαμερικανό; Δεν ξέρω, αλλά, κατά τη γνώμη μου, δεν σκέφτονται καθόλου για διαφορετικές εθνοτικές ομάδες. Ο Ραχμάνινοφ με κάποιο τρόπο ασχολήθηκε με την αμερικανική ζωή, πέρασε πολλά χρόνια εδώ: έφυγε από τη Ρωσία το 1917, πέρασε ένα χρόνο στην Ευρώπη και από το 1918 έως το 1943 — αυτό το διάστημα είναι αρκετό, ένα τέταρτο του αιώνα – έζησε εδώ, κυρίως. Ως εκ τούτου, μπορούμε να πούμε ότι ανήκε και στην Αμερική, αφού εργάστηκε εδώ, κέρδισε χρήματα, τους θερινούς μήνες εργαζόταν στην Ευρώπη, όπου συνέθεσε μουσική και κατά συνέπεια ήταν πιο κοντά στη Ρωσία, μεταξύ και άλλων Ρώσων μουσικών και καλλιτεχνών. Αλλά και πιο κοντά στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία στη συνέχεια εκπροσωπήθηκε καλύτερα στον Παλαιό Κόσμο παρά στον Νέο.

Βαλέρια Νόλλαν, καθηγήτρια ρωσικών σπουδών, πιανίστρια – Κατά τη γνώμη σας, μπορεί ο Ραχμάνινοφ να ονομαστεί ο πιο ή τουλάχιστον ένας από τους πιο ορθόδοξους ρώσους συνθέτες; Και αν ναι, σε τι αυτό εκφράζεται;

– Θα έλεγα, ναι. Αυτή είναι μια πολύ καλή ερώτηση, αλλά δεν νομίζω ότι έθεσε για τον εαυτό του ένα τέτοιο στόχο. Πιστεύω, ότι η τέχνη και η μουσική ήταν στο προσκήνιο για τον Ραχμάνινοφ. Ωστόσο, η έμπνευση γι’ αυτόν είχε την πηγή της στη Ρωσία, στη ρωσική φύση, τη ρωσική κουλτούρα, τόσο μουσική όσο και καλλιτεχνική. Μεγάλωσε μέσα σε όλα αυτά. Και, φυσικά, είναι ορθόδοξος συνθέτης και μουσικός. Απλώς, αυτό που συνέθεσε, προήλθε από τη ρωσική και ορθόδοξη ταυτότητά του. Ο ίδιος ο Ραχμάνινοφ, έλεγε, ότι οτιδήποτε έχει του δίνεται από τον Θεό. Αυτά τα λόγια του, αναφέρονται ευρέως σε επιστημονικά έργα γι’ αυτόν και είναι γενικά γνωστά.

Εξάλλου, γνωρίζουμε ότι ο Ραχμάνινοφ βοήθησε πολύ τη Ρωσική Εκκλησία στο εξωτερικό. Για παράδειγμα, συμπεριλαμβανομένων των εξόδων του (μαζί με άλλους μεγάλους δωρητές), ιδρύθηκε στο Παρίσι το Ορθόδοξο Θεολογικό Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου. Στο εξωτερικό, στις ΗΠΑ υποστήριζε τακτικά με οικονομικά μέσα την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, βοήθησε τον κλήρο στην Αλάσκα, καθώς και τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτή η λίστα θα μπορούσε να συνεχιστεί. Αλλά δεν μίλησε καθόλου γι αυτά πράγματα και τα γνωρίζουμε μόνο χάρη σε επιστολές άλλων ανθρώπων για το πόσο βοήθησε, δώρισε και υποστήριξε. Μπορεί κανείς να πει χωρίς αμφιβολία, ότι βοήθησε τη Ρωσική Ορθοδοξία στη Δύση να σταθεί στα πόδια της.

Η έμπνευση γι’ αυτόν προήλθε από τη Ρωσία, από τη ρωσική φύση, από τη ρωσική κουλτούρα, τόσο μουσική όσο και καλλιτεχνική

– Πολλοί πιστεύουν ότι ο Ραχμάνινοφ ενίσχυσε την πίστη του μέσω της μουσικής του, ακριβώς σε μια εποχή που άλλοι την έχαναν. Συμφωνείτε με αυτό;

– Ναι, συμφωνώ απόλυτα.

– Στα νεανικά χρόνια του, ο Ραχμάνινοφ σεβόταν τον Λέοντα Τολστόι, αλλά κατά τη διάρκεια μιας προσωπικής συνάντησης δεν άρεσε ο ένας στον άλλον. Μπορεί αυτό να εξηγηθεί, μεταξύ άλλων και από την απόκλιση στις πνευματικές τους απόψεις;

– Δεν θα έβγαζα τέτοιο συμπέρασμα. Ναι, πράγματι, συναντήθηκαν και δεν άρεσε ο ένας στον άλλον. Αλλά δεν νομίζω ότι πρόκειται για την πίστη. Αν δεν κάνω λάθος, ο Ραχμάνινοφ ήταν με τον Σαλιάπιν και συνάντησαν τον Τολστόι δύο φορές. Ο Τολστόι είχε τα υπέρ και τα κατά του, θα μπορούσε να ενοχληθεί. Και ίσως αυτοί, όντας ακόμα νέοι, ήρθαν σε αυτόν τη λάθος στιγμή. Ο Σεργκέι Βασίλιεβιτς έπαιξε αρκετά σύντομα μουσικά κομμάτια και ο Λεβ Νικολάεβιτς ήταν πολύ επικριτικός για τον Μπετόβεν, του οποίου τη μουσική, παρεμπιπτόντως, αγαπούσε και μάλιστα εκτελούσε για τον εαυτό του. Ο Τολστόι ήθελε όλη η τέχνη να είναι χριστιανική. Και ίσως μέσα από αυτό το πρίσμα εξέτασε τι έπαιξε ο Ραχμάνινοφ.

Αλλά νομίζω ότι δεν διαφωνούσαν για την πίστη, αλλά μάλλον για την τέχνη.

– Μου φαίνεται περίεργο, ότι η Ρωσική Εκκλησία, συμπεριλαμβανομένης της ξένης, δεν εορτάζει ιδιαίτερα τις επετείους του Ραχμάνινοφ, φέτος. Ποιος νομίζετε ότι είναι ο λόγος για αυτό;

– Νομίζω ότι η Εκκλησία εξακολουθεί να αποτίει φόρο τιμής στον Ραχμάνινοφ. Για παράδειγμα, έδωσα μια διάλεξη που διοργανώθηκε από το Μουσείο Ρωσικής Ιστορίας και το Θεολογικό Σεμινάριο της Αγίας Τριάδας στο Τζόρντανβιλ. Πολλοί άνθρωποι, περίπου 300 άτομα από διαφορετικές χώρες, έχουν εγγραφεί γι’ αυτήν την ηλεκτρονική διάλεξη. Επιπλέον, στη Ρωσία, το 2023 έχει ανακηρυχθεί έτος Ραχμάνινοφ. Και νομίζω ότι η Ρωσική Εκκλησία γιορτάζει επίσης τις επετείους των γενεθλίων και του θανάτου του με τον δικό της τρόπο.

Ο Ραχμάνινοφ μπορεί χαρακτηριστεί ως το άτομο που ήταν στα σύνορα της Εκκλησίας και της κοσμικής κοινωνίας

Ίσως, ο Ραχμάνινοφ να μπορεί να περιγραφεί ως άνθρωπος, που βρισκόταν στα σύνορα της Εκκλησίας και της κοσμικής κοινωνίας. Δεν ήταν ούτε ιερέας, ούτε διάκονος, αλλά η Ορθοδοξία καθόρισε ολόκληρη τη ζωή του. Ταυτόχρονα, παρέμεινε Σοβιετικός συνθέτης και πιανίστας.

– Τι μπορούμε εμείς, οι απλοί άνθρωποι, να βρούμε στη μουσική του Ραχμάνινοφ για να ειρηνεύσουμε την ψυχή και να ενισχύσουμε την πίστη μας;

– Η πνευματική του μουσική έχει πολύ βαθιές ορθόδοξες ρίζες. Γνωρίζουμε, πώς προετοιμάστηκε για τη σύνθεση αυτών των έργων, πώς μελέτησε όχι μόνο διαφορετικούς τύπους μελωδιών, αλλά και βυζαντινές καταβολές. Του άρεσαν πολύ οι ρωσικές καμπάνες και συμπεριέλαβε την ορθόδοξη καμπανοκρουσία στις πιο διάσημες συνθέσεις του. Μέσα από την πνευματική και χορωδιακή μουσική του, μπορούμε να νιώσουμε την ορθόδοξη καταγωγή μας. Η πνευματική μουσική του είναι ρωσική, είναι γραμμένη υπό την επίδραση της ρωσικής πνευματικής παράδοσης. Μια απερίγραπτη ομορφιά εκδηλώνεται μέσα σε αυτήν, και όλα αυτά έχουν ορθόδοξες ρίζες.