Ου φονεύσεις τα κοτσύφια

Στιγμιότυπο από την ταινία βασισμένη στο βιβλίο «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια». Σκηνοθέτης: Ρόμπερτ Μάλλιγκαν, 1962.

Το μυθιστόρημα «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» («To Kill a Mockingbird» (1960)) της Αμερικανίδας συγγραφέως Χάρπερ Λη είναι κλασικό έργο της αμερικανικής λογοτεχνίας του 20^ου αιώνα.

Βρισκόμαστε στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1930. Μεγάλη Ύφεση. Μια μικρή επαρχιακή πόλη. Λευκοί, μαύροι, ποικίλες προτεσταντικές αιρέσεις, ένας δικηγόρος πατέρας, ένας μεγαλύτερος αδελφός, ένας συνομήλικος φίλος, τρομακτικές φαντασιώσεις και πολλά ερωτήματα – αυτός είναι ο κόσμος ενός οκτάχρονου κοριτσιού, της Ζαν Λουίζ Φιντς, την οποία όλοι οι φίλοι και η οικογένειά της αποκαλούν Σκάουτ. Η Σκάουτ βιώνει την πρώτη σοβαρή κρίση ταυτότητας στη ζωή της, την οποία ξεπερνάει για να ωριμάσει.   

Το βιβλίο είναι πλούσιο από άποψη θεματικής. Σε αυτό τίθενται προβλήματα ενηλικίωσης, ζητήματα ανατροφής, προκλήσεις του ρατσισμού, απειλές θρησκευτικού σεχταρισμού, είδωλα προκαταλήψεων (ηλικιακών, κοινωνικών, φυλετικών), οικογενειακές αναταραχές, εγκληματικότητα, η απειλή του αναδυόμενου ναζισμού, δυσκολίες της δίκαιης δικαιοπραξίας και συγκρούσεις νομικής πρακτικής.

Αφετηρία του μυθιστορήματος είναι η ανέμελη παιδική ηλικία, όπως και στις ιστορίες του Μάρκ Τουέιν. Πυρήνας του είναι η άδικη δίκη και ο θάνατος ενός άδικα καταδικασμένου ανθρώπου. Κατάληξή του είναι η νικηφόρα μάχη κατά του κακοποιού, στην οποία και σκοτώνεται. Η πλοκή βαθμιαία γίνεται όλο και πιο αγωνιώδης, πολυσύνθετη και η ατμόσφαιρα όλο και πιο πολύ πυκνώνει και εντείνεται.

Παρά ταύτα, το μυθιστόρημα αποπνέει ελπίδα και πίστη στους ανθρώπους, εκτός ίσως από εκείνους που αποκαλούνται απορρίμματα ή αποβράσματα της κοινωνίας. Ένας τέτοιος άνθρωπος, χωρίς συνείδηση και τιμή, είναι ο κύριος και μοναδικός αντιήρωας του μυθιστορήματος, ο Μπομπ Γιούελ. «Μπορείς να βγάλεις τον άνθρωπο από τη λάσπη, αλλά δεν μπορείς να βγάλεις τη λάσπη από τον άνθρωπο», παρατηρεί με πικρία η συγγραφέας για ανθρώπους σαν κι αυτόν.

Ο πατέρας του κοριτσιού, ο Άτικους Φιντς, είναι ο πιο καλός, τίμιος και φωτεινός άνθρωπος του μυθιστορήματος. Πιστεύει στη δικαιοσύνη και κάνει τα πάντα για να επικρατήσει αυτή στον κόσμο. Για να το πετύχει αυτό, προσπαθεί να ζει σε πλήρη αρμονία με τη συνείδησή του. Σε αυτό και μόνο σε αυτό βρίσκεται το κλειδί για τη σωστή ανατροφή των παιδιών, την οικογενειακή ζωή, όπως και για τις ορθές κοινωνικές αλλαγές. Και ας μην υλοποιούνται αυτές με γρήγορους ρυθμούς, αρκεί να υλοποιούνται με βεβαιότητα και αξιοπιστία.

Εδώ βρίσκεται το σαφές χριστιανικό μήνυμα του βιβλίου. Η συγγραφέας πιστεύει ακράδαντα ότι όλες οι δυσκολίες και τα προβλήματα θα ξεπεραστούν και ότι το καλό θα νικήσει το κακό. Το μόνο που χρειάζεται είναι να ακολουθείς τη συνείδησή σου, χωρίς να επηρεάζεσαι από τίποτα και από κανέναν.

Όπως εξηγεί στα παιδιά του: «Αν υπάρχει κάτι για το οποίο δεν ισχύει η αρχή της πλειοψηφίας, είναι η συνείδηση του ανθρώπου».

Ένα σαφές κριτήριο ζωής που δεν είναι κατά συνείδηση είναι η δολοφονία ενός κοτσυφιού. Αυτό το ακίνδυνο πουλί που κελαηδάει είναι σύμβολο όλων των αδύναμων και ανυπεράσπιστων, «των μικρών τούτων» (Μτ. 18:6), όπως τα αποκαλεί ο Χριστός στο Ευαγγέλιο.

«Τα κοτσύφια δε μας βλάπτουν σε τίποτα, κελαηδάνε μονάχα για να τ’ ακούμε εμείς και να χαιρόμαστε. Δε χαλάνε τους κήπους μας, δεν τρώνε τα σπαρτά μας, μόνο ομορφαίνουν τη ζωή μας με το τραγούδι τους χωρίς να ζητούν τίποτα. Γι’ αυτό και είναι αμαρτία να σκοτώνεις κοτσύφια».

Η συνειδητή και εκούσια πρόκληση βλάβης σε αθώους είναι ο πάτος της ανθρώπινης εξαχρείωσης, το χαμηλότερο σημείο απανθρωπισμού

Η συνειδητή και εκούσια πρόκληση βλάβης σε αθώους είναι ο πάτος της ανθρώπινης εξαχρείωσης, το χαμηλότερο σημείο απανθρωπισμού. Είναι αμαρτία να σκοτώνεις ή να συνεργείς στη δολοφονία ενός κοτσυφιού. Αλλά το πιο βαρύ αμάρτημα είναι να σκοτώνεις αθώο, ανυπεράσπιστο άνθρωπο.

Στο μυθιστόρημα η κοινωνία παρουσιάζεται χωρισμένη σε τρία άνισα μέρη: την πλειοψηφία του μεσαίου χώρου και τις μειοψηφίες των δύο άκρων.   

Η πλειοψηφία του μεσαίου χώρου δεν είναι γενικά κακοί άνθρωποι, αλλά δυστυχώς είναι αιχμάλωτοι της μιας ή της άλλης προκατάληψης. Μπορούμε και πρέπει να προσπαθήσουμε να τους κατανοήσουμε, να «έρθουμε στη θέση τους, να μπούμε στο πετσί τους». Μπορούμε να τους επηρεάσουμε προς το καλύτερο, μπορούμε να τους μεταπείσουμε, αν και αυτό γίνεται με μεγάλη δυσκολία και αργεί πολύ. Εξάλλου, είναι εξαιρετικά δύσκολο για τους ανθρώπους να απαρνούνται τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που είναι ριζωμένα στο μυαλό τους. Ειδικά όταν δεν είναι καλά μορφωμένοι, όταν αυτές οι προκαταλήψεις έχουν διαμορφωθεί και διατηρηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα και μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Και κυρίως, όταν δεν θέλουν καθόλου κάτι τέτοιο, θεωρώντας ότι έχουν δίκιο. Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, καθοδηγούνται από κανόνες και ιδέες, τυπικά και παραδόσεις που έχουν μάθει από την παιδική τους ηλικία και που είναι αποδεκτά από την κοινωνία.

Η μια από τις μειοψηφίες, η ανώτερη, είναι η πνευματική, διανοητική και πολιτιστική ελίτ της κοινωνίας, είναι άνθρωποι σαν τον Άτικους Φιντς, οι οποίοι σε όλα και πάντοτε ενεργούν σύμφωνα με την συνείδησή τους, την αίσθηση του καθήκοντος και όχι τη γνώμη των άλλων, της πλειοψηφίας, του περιβάλλοντος. Είναι οι ηθικές πυξίδες της κοινωνίας, είναι οι ενάρετοι αυτοί άνθρωποι, χάρη στους οποίους η κοινωνία διατηρείται, υπάρχει και αναπτύσσεται. Είναι εκείνοι που οδηγούν τους ανθρώπους στην πραγματική πρόοδο στις καλύτερες εκφάνσεις της.

Η άλλη μειοψηφία, η κατώτερη, είναι αντικοινωνικά εγκληματικά στοιχεία, άνθρωποι φθονεροί και κακοί από τη φύση τους, οι οποίοι δεν αποδέχονται επί της αρχής το καλό και την αλήθεια. Είναι άνθρωποι με καμένη, νεκρή συνείδηση, αιχμάλωτοι της υπερηφάνειας, του φθόνου, του μίσους και της πονηρίας. Κατά τη γνώμη της συγγραφέα, αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν πλέον να διορθωθούν. Δεν μπορούν πλέον να διαπαιδαγωγηθούν εκ νέου. Αποτελούν το υπόγειο, τον υπόκοσμο της κοινωνίας. Είναι η αντιελίτ, άνθρωποι που τραβούν τον εαυτό τους και τους άλλους στον πάτο του απανθρωπισμού, που απειλούν τους άλλους με βεβήλωση και θανατηφόρα μόλυνση με την ίδια τους την ύπαρξη, είναι παράσιτα στο σώμα της κοινωνίας. Αν νικήσουν, η κοινωνία, η κουλτούρα, ο πολιτισμός, η ηθική θα χαθούν. Και η ιστορία πάλι θα επιστρέψει στην εποχή της βαρβαρότητας και της αγριότητας.

Αλλά δεν θα νικήσουν! Αυτό πιστεύει η συγγραφέας. Διότι δεν είναι μόνο η πνευματική ελίτ που είναι εναντίον τους, αλλά και άνθρωποι από τη μεσαία κατηγορία. Η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων δε θέλει να είναι αποβράσματα, δε θέλει να ζει σε σκουπιδότοπο. Αν και δεν μπορεί να γίνει κάτι με όσους θέλουν να ζουν έτσι. Δεν μπορείς να αναγκάσεις κάποιον να είναι καλλιεργημένος και τίμιος, αν δεν το θέλει. Το μόνο που μένει είναι να τους σπρώξεις στο περιθώριο της δημόσιας ζωής, να τους περιθωριοποιήσεις και να περιορίσεις όσο το δυνατόν περισσότερο την επιρροή τους στην κοινωνία.

Δεν μπορείς να αναγκάσεις κάποιον να είναι καλλιεργημένος και τίμιος, αν δεν το θέλει. Το μόνο που μένει είναι να περιορίσεις όσο το δυνατόν περισσότερο την επιρροή τους στην κοινωνία

Λοιπόν, δεν πρέπει να σκοτώνεις κοτσύφια. Δεν πρέπει να σκοτώνεις τους αδύναμους και τους ανυπεράσπιστους. Δεν πρέπει να σκοτώνεις τη συνείδηση. Διαφορετικά, οι «σκουπιδάνθρωποι» θα νικήσουν και η ανθρωπότητα θα χαθεί, θα μετατραπεί σε βρωμερή χωματερή.

Το θρησκευτικό ζήτημα στο μυθιστόρημα αξίζει ιδιαίτερης προσοχής. Οι χαρακτήρες του επισκέπτονται τακτικά προτεσταντικούς ευκτήριους οίκους, πιστεύουν στον Θεό και προσεύχονται σε Αυτόν. Υπάρχουν και εκείνοι που αποκόπηκαν παντελώς από την επικοινωνία με άλλους ανθρώπους, λόγω των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων.

Τέτοιος είναι ο Άρθουρ Ράντλεϊ, τον οποίο τα παιδιά αποκαλούν Μπου. Δεν έβγαινε από το σπίτι του για 30 χρόνια και δεν επικοινωνούσε με κανέναν, γεγονός που έδωσε αφορμή για διάφορες παιδικές ιστορίες τρόμου.

Όπως διευκρινίζεται στο βιβλίο, «Υπάρχουν κάτι άνθρωποι που … που μέσα στην έννοια τους για την μετά θάνατον ζωή δεν προφταίνουν ποτέ να μάθουν να ζουν αυτήν εδώ».

Ωστόσο, το ερώτημα δεν είναι τόσο απλό όσο φαίνεται. Πρόκειται για τη δυνατότητα και την ένταση με την οποία ο χριστιανός συνδυάζει τον πόθο για τη Βασιλεία των Ουρανών με τη επίγεια ζωή του στον κόσμο.

Αφού στο Ευαγγέλιο, από τη μια μεριά, η Βασιλεία του Θεού και ο κόσμος τούτος είναι ριζικά αντίθετοι (πρβλ. Ιω. 8, 23· Ιω. 15, 19· Α΄ Ιω. 2, 15), και από την άλλη, ο Κύριος μας καλεί να είμαστε μέσα στον κόσμο, αλλά όχι εκ του κόσμου (πρβλ. Α΄ Ιω. 2, 16), να είμαστε σοφοί σαν τα φίδια και πράοι σαν τα περιστέρια (πρβλ. Μτ. 10, 16). Τα φίδια, όπως γνωρίζουμε, είναι ζώα που σέρνονται πάνω στη γη, μέσα στα χώματα. Τα περιστέρια, από την άλλη, είναι πουλιά που πετούν στους ουρανούς. Έτσι, εμείς οι χριστιανοί πρέπει με κάποιον τρόπο να συνδυάζουμε και τα δύο στη ζωή μας: τον ολοκληρωτικό μας πόθο για τον Ουρανό με τη ζωή μας εδώ πάνω στη γη.

Εμείς οι χριστιανοί πρέπει να συνδυάζουμε τον ολοκληρωτικό μας πόθο για τον Ουρανό με τη ζωή μας εδώ πάνω στη γη

Στην πραγματικότητα, σε αυτό μας καλούν και οι δύο κύριες εντολές του Θεού: «ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου» και «ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς ἑαυτόν» (Μκ. 12: 30-31).

Το καθήκον των χριστιανών δεν είναι να αποσυρθούν από τον κόσμο, να απομονωθούν από αυτόν, κάτι που δεν είναι εύκολα εφικτό. Είναι εξαιρετικά δύσκολο. Το καθήκον μας είναι να ζούμε ειρηνικά με τον Χριστό, αγαπώντας τον Θεό και τους πλησίον μας, και έτσι να μεταμορφώνουμε αυτόν τον κόσμο εκ των έσω, σώζοντας όσους σε αυτόν τον κόσμο ανταποκρίνονται στη μαρτυρία μας για τον Κύριο. «Σώσε τον εαυτό σου και χιλιάδες θα σωθούν γύρω σου», έλεγε σχετικά με αυτό ο Όσιος Σεραφείμ του Σάρωφ.

Το μυθιστόρημα «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» αναφέρεται και σε αυτό, ή μάλλον κυρίως σε αυτό. Αναφέρεται στους δίκαιους ανθρώπους, πάνω στους οποίους στηρίζεται ο κόσμος, χάρη στους οποίους εξακολουθεί να υπάρχει. Όσο υπάρχουν άνθρωποι στον κόσμο που είναι πιστοί στη συνείδησή τους, θα υπάρχει ο κόσμος. Και παρόλο που πάντα θα είναι μειοψηφία, είναι μια μειοψηφία λαμπτήρων που φωτίζουν το δρόμο για τους ανθρώπους. Όσο αυτοί λάμπουν, ο δρόμος είναι ορατός και έτσι υπάρχει η ευκαιρία για όλους να αλλάξουν τη ζωή τους προς το καλύτερο.